Mục lục bài viết
Update: 2021-12-03 06:37:04,Bạn Cần tương hỗ về Nội dung cuộc cải cách ở Xiêm. Bạn trọn vẹn có thể lại Thảo luận ở phía dưới để Tác giả được tương hỗ.
Ngày đăng:10/11/2020 – 12:31
Mục đích chính của nội dung bài viết này là so sánh trào lưu cải cách ở Xiêm và Việt Nam thời gian cuối thế kỷ XIX thời gian đầu thế kỷ XX nhằm mục tiêu tìm ra những nguyên nhân dẫn đến việc thành công xuất sắc của công cuộc cải cách ở Xiêm và những nguyên do làm cho những đề xuất kiến nghị cải cách ở Việt Nam không được tiến hành và tác động lâu dài đến tiến trình tăng trưởng của Việt Nam.
Hình: Vua Chulalongkorn và mái ấm gia đình, ăn vận theo thời trang thời kỳ Victoria. Nguồn: Wikipedia.
I.Đặt yếu tố
Cải cách là một nhu yếu không thể thiếu được trong lịch sử dân tộc bản địa của một dân tộc bản địa, nhằm mục tiêu đưa giang sơn tăng trưởng, thoát khỏi tình trạng nghèo nàn, lỗi thời, lệ thuộc, thậm chí còn vong quốc, nô lệ.
Cách đây hơn hai thế kỷ, trước rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn bành trướng và xâm lược của chủ nghĩa tư bản thực dân châu Âu nhằm mục tiêu tìm kiếm nguyên vật tư, lao động và thị trường tiêu thụ, những nước châu Á đã có những phản ứng rất là rất khác nhau. Trong khi phần lớn những nước, trong số đó có Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của giai cấp thống trị và những lực lượng yêu nước đã tiến hành cuộc đấu tranh vũ trang nhằm mục tiêu bảo vệ độc lập dân tộc bản địa và đều đã biết thành thất bại, trở thành những thuộc địa hoặc phụ thuộc, thì một số trong những nước, mà đại diện thay mặt thay mặt là Nhật Bản và Thái Lan đã tiến hành thành công xuất sắc công cuộc cải cách, giúp giang sơn họ, không những tăng trưởng, mà còn bảo vệ được độc lập và độc lập. Một vướng mắc được đưa ra là tại sao trong những Đk, toàn cảnh, không khí, thời hạn và thử thách tương tự, vương quốc Xiêm đã tiến hành thành công xuất sắc tư tưởng cải cách, trong lúc những tư tưởng canh tân ở Việt Nam lại không được hiện thực hoá?
Mục đích chính của nội dung bài viết này là so sánh trào lưu cải cách ở Xiêm và Việt Nam thời gian cuối thế kỷ XIX thời gian đầu thế kỷ XX nhằm mục tiêu tìm ra những nguyên nhân dẫn đến việc thành công xuất sắc của công cuộc cải cách ở Xiêm và những nguyên do làm cho những đề xuất kiến nghị cải cách ở Việt Nam không được tiến hành. Vì thế, nghiên cứu và phân tích sẽ không còn đi sâu vào việc tìm hiểu và trình diễn về nội dung, tiến trình cũng như những kết quả của những Xu thế cải cách đó ở cả Xiêm và Việt Nam.
II.Cơ sở hình thành trào lưu cải cách Xiêm và Việt Nam
a.Sự hình thành triều đại Chakri ở Xiêm và triều Nguyễn ở Việt Nam
Lịch sử hình thành nhà nước TW ở Xiêm thời gian cuối thế kỷ XVIII (triều đại Chakri 1782) và ở Việt Nam thời gian đầu thế kỷ XIX (triều Nguyễn 1802) là một quy trình lịch sử dân tộc bản địa lâu dài nhằm mục tiêu chống lại những thế lực xâm lược từ bên phía ngoài và những thế lực chia rẽ bên trong.
Vương quốc Thái đa phần thứ nhất Sukhothai được xây dựng vào lúc năm 1219. Nhưng nền tảng chính trị và văn hoá của Sukhothai được những vị vua nổi tiếng từ Ram Khamhaeng (1275-1318) đến Loe Thai, thiết lập vào lúc từ thời gian cuối thế kỷ XIII đến thời gian giữa thế kỷ XIV. Đó là quy trình nhằm mục tiêu xác lập vị thế của người Thái, nhằm mục tiêu chống lại những đế chế Ấn hoá ở Khu vực Đông Nam Á lục địa, nhất là những đế chế Angkor của người Khmer. Sau khi Ram Khamhaeng qua đời, vương quốc Sukhothai suy yếu, nhường chỗ cho việc Ra đời của vương quốc Ayudhya vào năm 1350[1]. Sau khi vương triều Ayudhya bị quân Miến Điện [nay là Myamar] xâm chiếm và tàn phá vào năm 1767, Taksin, một người dân có nguồn gốc Trung Hoa[2], bằng tài năng quân sự chiến lược và uy tín của tớ, đã lãnh đạo trào lưu đánh đuổi quân Miến, giành lại cơ quan ban ngành và lên ngôi vua vào tháng 12/1767[3]. Tuy nhiên, triều đại của Taksin tồn tại không lâu. Cuộc khởi nghĩa tháng 3/1782 đã đưa Chao Phya Chakri lên ngôi vua, lấy tên hiệu là Ramathipbodi (Rama), mở đầu một triều đại mới của vua Rama I vào tháng bốn/1782. Các ông vua tiếp nối đuôi nhau theo từ Rama I đến Rama V (Chulalongkorn) đã tiến hành những cuộc cải cách canh tân giang sơn, giúp Thái Lan thoát khỏi ách đô hộ của chủ nghĩa thực dân phương Tây.
Nhìn chung trong thời hạn trị vì của Rama I đến Rama V, tình hình chính trị ở Xiêm tương đối ổn định đa phần vì quan hệ tốt đẹp giữa nhà vua và tầng lớp quý tộc. Tầng lớp quý tộc Xiêm là những yếu tố mang tính chất chất tiếp nối trong lịch sử dân tộc bản địa Xiêm. Các mái ấm gia đình quý tộc này thường có đại diện thay mặt thay mặt bảy đời trong những vị trí của những bộ. Họ bảo vệ nhà vua trên ngai vàng và nhà vua trấn áp quyền lực tối cao bằng phương pháp cân đối thế lực giữa những mái ấm gia đình. Trong quy trình tăng trưởng của tớ, những vương triều Thái thường tiếp thu có tinh lọc và vận dụng một cách từ từ, uyển chuyển những yếu tố bên phía ngoài nhằm mục tiêu phục vụ cho khối mạng lưới hệ thống chính trị của tớ.
Khác với Xiêm, lịch sử dân tộc bản địa hình thành triều Nguyễn trải qua một quy trình lịch sử dân tộc bản địa gay cấn và phức tạp hơn thật nhiều. Sự khác lạ cơ bản đó là Việt Nam từ khi giành được độc lập vào năm 939 sau một nghìn năm Bắc thuộc phải đương đầu với những cuộc xâm lược liên tục của những triều đại Trung Quốc. Đó là thủ đoạn thôn tính Việt Nam của nhà Tống (1075-1076), nhà Nguyên-Mông (ba lần vào trong năm 1258, 1284-1285 và 1287-1288), nhà Minh (1407-1427) và nhà Thanh (1789). Các triều đại Trung Quốc, tuy nhiên là mối rình rập đe dọa, nhưng lại sở hữu tác động thâm thúy trong những yếu tố chính trị, văn hoá, xã hội Việt Nam. Sau khi giành độc lập, những triều đại Việt Nam đã xây dựng khối mạng lưới hệ thống cai trị kiểu Trung Quốc. Năm 1075, nhà Lý lập Quốc tử giám, mở đầu quyết sách khoa cử kéo dãn cho tới tận năm 1914-1917. Nền tảng tư tưởng cho thể chế chính trị lúc đầu là Phật giáo (thời Lý-Trần 1010-1400), đã được thay thế bởi Nho giáo từ thời nhà Lê (1427).
Ngoài những đè nén có tính chất ngoại sinh, những nhà nước phong kiến của Việt Nam, mà đỉnh điểm là triều Nguyễn, đều phải trải qua những cuộc đấu tranh nội bộ phức tạp nhằm mục tiêu giành lấy và củng cố quyền lực tối cao trước những thế lực trái chiều trong nước. Những cuộc chuyển giao quyền lực tối cao giữa những triều đại thường kèm theo những cuộc giao tranh, trả thù, tàn sát đẫm máu. Khác với những triều đại phong kiến trước đó như Đinh, Lý, Trần, Lê, triều Nguyễn không tồn tại được xem chính thống cho quyền lực tối cao và sự thống trị của tớ. Khắp nơi, nhất là ở phía bắc, nhà Nguyễn gặp phải sự phản kháng của nhân dân nhằm mục tiêu ủng hộ và Phục hồi nhà Lê. Chính sách khắt khe của nhà Nguyễn trải qua cỗ máy quan lại sẵn sàng đàn áp bất kể sự chống đối nào, dù là nhỏ nhất, đã dẫn tới sự không ổn định về mặt chính trị của giang sơn. Tính ra, trong quá trình này còn có tới 234 cuộc khởi nghĩa của những tầng lớp. Đáng kể nhất là cuộc bạo loạn của Tạ Văn Phụng (Lê Duy Minh) vào năm 1861, mạo danh nhà Lê đòi lại ngôi vua, gây ra tình trạng rối ren cho giang sơn.
b.Cơ cấu kinh tế tài chính
Vương triều Chakri được thiết lập vào năm 1782, có vùng địa lý rất thuận tiện, thông ra biển bằng một nhánh của sông Chao Phraya. Kinh đô Bangkok của vương triều là một thành phố quốc tế có hoạt động giải trí và sinh hoạt thương mại tấp nập và cởi mở. Các thương gia Trung Quốc, Trung Đông và nhiều vùng khác đã đi đến đây marketing. Các nhà vua Chakri vì thế thường tâm lý với tầm nhìn quốc tế.[4]Với việc Open nền kinh tế thị trường tài chính vào năm 1855, Bangkok đang trở thành TT marketing của khu vực:
Thật khó trọn vẹn có thể tìm kiếm được bến cảng nào to lớn, được bảo vệ chứng minh và khẳng định, có kĩ năng được cho phép hàng nghìn tàu cập bờ.[5]
Sự tăng trưởng của những yếu tố bên phía ngoài như thị trường đường toàn thế giới và dòng người Hoa nhập cư ngày một tăng đã làm cho lao động làm thuê, dịch vụ bán sỉ và marketing nhỏ lẻ tăng trưởng một cách tự nhiên và thuận tiện và đơn thuần và giản dị[6]. Trong thời hạn từ 1882 đến 1910 đã có tầm khoảng chừng gần một triệu người Trung Quốc đến Xiêm sinh sống và làm ăn, chiếm khoảng chừng 10% tổng dân số Thái Lan. Trong suốt quy trình tăng trưởng của tớ, cơ quan ban ngành TW Xiêm trước sau như một tiến hành quyết sách bảo lãnh cho những hoạt động giải trí và sinh hoạt marketing của Hoa Kiều. Để đổi lại Hoa kiều phải chia lợi tức từ việc marketing buôn đẩy ra cho tầng lớp quan lại Xiêm. Đó là quan hệ có đi có lại, cộng sinh, không thể thiếu được giữa Hoa kiều và giai cấp thống trị Xiêm. Những cải cách kinh tế tài chính đã tạo đà cho quy trình cải cách chính trị. Năm 1874, khi khởi đầu xoá bỏ quyết sách nô lệ, Thái Lan đã vận dụng giải pháp miễn trừ thuế nông nghiệp và giảm tỷ trọng thuế nông nghiệp, tạo Đk cho việc khai khẩn đất mới và phát hành những quy định quản trị và vận hành ruộng đất tân tiến vào thời gian đầu thế kỷ XX. Người nông dân không được khuyến khích có nhiều đất đai. Ngay khắp khung hình trong hoàng tộc cũng chỉ được tối đa 10 vạn rai [1 rai = 1.600m2].
Hoàn toàn ngược lại với bức tranh kinh tế tài chính của Xiêm, nhà Nguyễn từ khi lên cầm quyền ở Việt Nam đã triệt để thi hành quyết sách trọng nông, ức thương.Các giải pháp khuyến nông như khai hoang, làm thuỷ lợi đã hỗ trợ nền nông nghiệp phục hồi và tăng trưởng nhiều hơn thế nữa trước. Tổng diện tích quy hoạnh s đất nông nghiệp đã tiếp tục tăng từ 3 triệu mẫu vào năm 1820 lên 4,2 triệu mẫu năm 1847[7]. Nhưng nền kinh tế thị trường tài chính Việt Nam dưới triều Nguyễn đa phần vẫn là nền kinh tế thị trường tài chính tự cung tự túc, tự cấp, lỗi thời, kém tăng trưởng một cách trầm trọng. Cả trong nội thương lẫn ngoại thương, nhà Nguyễn tiến hành chủ trương độc quyền một cách ngặt nghèo. Việc marketing, vận chuyển gạo, muối hai món đồ sẽ là cực kỳ quan trọng do nhà nước độc quyền quản trị và vận hành. Ai vi phạm sẽ bị nghiêm trị[8]. Chính sách này trên thực tiễn đã ngưng trệ lực lượng sản xuất tăng trưởng. Về ngoại thương, nhà Nguyễn cũng áp đặt quyết sách độc quyền, hạn chế marketing với quốc tế, nếu có thì cũng gặp nhiều thủ tục phiền hà, chịu thuế cao và tệ tham nhũng của giới quan lại[9]. Sản xuất tiểu thủ công nghiệp không đóng vai trò đáng kể nào trong nền kinh tế thị trường tài chính, hầu như không tồn tại sự tăng trưởng so với quá trình trước.
c.Cơ cấu xã hội
Thái Lan là một xã hội có tính chất mở, không ngặt nghèo. Khác với những nước Khu vực Đông Nam Á khác, mái ấm gia đình của người Thái không đóng vai trò kết nối những thành viên để tạo thành những tổ chức triển khai rộng to nhiều hơn, mà hoạt động giải trí và sinh hoạt khá độc lập. Do Đk tự nhiên khá thuận tiện, thuận tiện và đơn thuần và giản dị dịch chuyển và kiếm sống, nên những mái ấm gia đình của người Thái không cần phải tập hợp mưu sinh theo huyết thống hoặc địa lý. Dưới triều đại Chakri, nhà vua là chủ sở hữu, mọi người đều được quyền canh tác, không hình thành quan hệ sở hữu ruộng đất kiểu phong kiến. Mặc dù có những thành phần rất khác nhau, nhưng sở hữu đất đai không tồn tại tính chất tuyệt đối, nên không tồn tại quan hệ lệ thuộc về nhân cách giữa địa chủ và tá điền như thường thấy dưới quyết sách phong kiến.
trái lại trọn vẹn với xã hội Xiêm thế kỷ XIX, Gia Long sau khoản thời hạn lên ngôi năm 1802, đã lấy Nho giáo làm nền tảng tư tưởng và quy mô nhà nước Trung hoa làm khuôn mẫu xây dựng xã hội[10]. Các ý niệm Nho giáo trên thực tiễn đang không tạo ra được sự ổn định và tăng trưởng, mà ngược lại chỉ ngưng trệ, làm cho giang sơn không ổn định và không tồn tại kĩ năng tập hợp lực lượng, mọi khi có sự khủng hoảng cục bộ rủi ro đáng tiếc hoặc rình rập đe dọa của quốc tế[11]. Trong xã hội Nho giáo đó cơ cấu tổ chức triển khai xã hội được hình thành theo thứ bậc nghiêm ngặt, lần lượt từ cao xuống thấp là sĩ, nông, công, thương[12]. Tuy nhiên, khác với Xiêm, đại bộ phận tầng lớp này do chỉ theo học đạo Nho, bị ràng buộc bởi hệ tư tưởng Nho giáo và quan hệ vua tôi, nên quyền lợi của mình gắn sát với quyền lợi của triều đình và rất bảo thủ. Tầng lớp này, tuy nhiên có tri thức, quyền lực tối cao và vị thế kinh tế tài chính, nhưng không đóng vai trò động lực thúc đẩy xã hội tiến bộ, tăng trưởng.
Khác biệt trọn vẹn với tầng lớp nông dân tiểu nông ở Xiêm có sự tự do tương đối về vị thế kinh tế tài chính và xã hội, những người dân nông dân Việt Nam vừa bị trói buộc bởi giáo lý Nho giáo khắt khe, vừa bị trấn áp bởi những phong tục tập quán của những xã hội nơi họ cư trú được ghi chép trong những bộ luật của làng (hương ước). Bộ máy hành chính quan liêu chuyên quyền cộng với thiết chế làng xã là nguyên nhân cơ bản làm cho xã hội Việt Nam trở nên lỗi thời và trì trệ.
Nói tóm lại, xét từ góc nhìn xã hội, Việt Nam thế kỷ XIX dưới thời nhà Nguyễn thể hiện sự bảo thủ và thụ động. Từ tầng lớp quan lại thống trị, tới tầng lớp bị trị, đều bị trói buộc bởi những tư tưởng lỗi thời. Với một nền tảng kinh tế tài chính và một hệ tư tưởng như vậy, xã hội Việt Nam không thể tạo ra được một lực lượng xã hội tụ đủ mạnh về chính trị và trình độ, có kĩ năng tập hợp lực lượng, tạo ra sự thay đổi có tính quyết định hành động và cơ bản.
d.Cơ sở văn hoá giáo dục
Đặc điểm nổi trội của nền giáo dục Thái thời kỳ sơ khai là quan hệ hữu cơ với văn hoá Thái và với tiến trình lịch sử dân tộc bản địa của vương quốc Xiêm. Do đó, trọn vẹn có thể nói rằng rằng cấu trúc và nội dung của nền giáo dục Thái Lan đã phát huy được những yếu tố truyền thống cuội nguồn nội tại, trong lúc vẫn tiếp thu những thành quả của khoa học và nghệ thuật và thẩm mỹ bên phía ngoài.
Từ thời Ram Khamkaeng, đạo Phật đang trở thành động lực đa phần cho việc tăng trưởng của xã hội: Các chùa Phật giáo trở thành những TT học thuật và văn hoá và nghệ thuật và thẩm mỹ làm chủ những yếu tố bhikkhus [Tì kheo] được giảng dạy cho toàn bộ mọi người từ thành phố đến nông thôn[13].
Sự trị vì của Rama III (1824-1851) là yếu tố tiếp nối của quy trình xây dựng đã được khởi đầu bởi Rama I. Nhưng cũng là thời gian người phương Tây có tác động mạnh mẽ và tự tin hơn ở Thái Lan. Đây là quá trình ghi lại sự nở rộ của văn hoá truyền thống cuội nguồn Thái đồng thời biến hóa những yếu tố truyền thống cuội nguồn bằng việc tiếp thu những yếu tố phương Tây. Nhà vua Mongkut [Rama IV] đã có những cuộc trao đổi trang trọng về những giá trị của những tôn giáo khác với những nhà truyền giáo Tin lành và Cơ đốc giáo. Vua Mongkut nói thông thuộc tiếng Anh, quen thuộc với khoa học phương Tây nhất là thiên văn và vật lý. Được những nhà truyền giáo giảng dạy tiếng Anh và tri thức khoa học mới, vua Mongkut đã có một tư thế tự tin, cái nhìn phê phán so với văn hoá địa phương. Theo ông, đạo Phật không riêng gì có là truyền thống cuội nguồn của một dân tộc bản địa mà còn là một một tôn giáo có tính phổ cập, trọn vẹn có thể đối đầu với Cơ đốc giáo.
Với tư tưởng Nho giáo làm nền tảng, khối mạng lưới hệ thống giáo dục và thi tuyển dưới triều Nguyễn được xây dựng với mục tiêu đào tạo và giảng dạy đội ngũ quan lại phục vụ cho triều đình. Mẫu người mà nền giáo dục khoa cử Nho giáo tôn vinh không phải là một Chuyên Viên mà là một quan lại, có kĩ năng phục vụ nhu yếu yêu cầu tuyển dụng của nhà nước, gắn quyền lợi của tớ với vương triều và tuyệt đối trung thành với chủ với nhà vua. Vì thế, trong khối mạng lưới hệ thống giáo dục này, nghề trình độ không được khuyến khích tôn vinh. Nội dung giảng dạy đa phần là Tứ Thư và Ngũ Kinh, những tác phẩm tầm cỡ của Nho giáo Trung Quốc. Các kiến thức và kỹ năng dạy và học vì thế thường mang tính chất chất phi thực tiễn, sáo mòn, rập khuôn. Sự chưa ổn của nền giáo dục Việt Nam thể hiện trong nội dung giảng dạy (chỉ nhấn mạnh vấn đề đạo lý thánh hiền, không quan tâm tìm hiểu toàn thế giới quý khách quan, xa rời thực tê), trong tiềm năng giáo dục (đào tạo và giảng dạy người phục vụ cho quyền lợi thống trị của nhà Nguyễn), trong tài liệu phục vụ cho dạy và học (ít về chủng loại và số lượng), trong những quy định ngặt nghèo phi lý của việc học và thi (quy định chữ viết, kiêng huý)[14].
Trong những đề xuất kiến nghị của tớ, những nhà canh tân Việt Nam từ Nguyễn Trường Tộ, Phạm Phú Thứ đến Đặng Huy Trứ đều chỉ ra sự chưa ổn, lỗi thời của nền giáo dục Việt Nam dưới thời Nguyễn và đưa ra những giải pháp nhằm mục tiêu kiểm soát và chấn chỉnh những yếu kém này. Khi bàn về vai trò của giáo dục, Nguyễn Trường Tộ nhấn mạnh vấn đề việc chỉnh đốn học thuật là cái gốc lớn của vương quốc[15], Đặng Huy Trứ thì nhấn mạnh vấn đề vai trò của những ngành khoa học tự nhiên mà nền giáo dục Việt Nam không lúc nào đề cập đến: Thiên văn, toán học ta đều chưa chứng minh và khẳng định hết nên sao hiểu được cơ trời để sớm lo toan được cho dân Trải qua việc mới biết tài học ta nông cạn. Văn chương có lúc nào chống nổi với gió bão[16]. Mạnh mẽ và quyết liệt hơn, Nguyễn Trường Tộ đã phê phán lối học một đằng làm một nẻo lúc nhỏ thì học văn, từ, thơ, phú, lớn lên ra làm thì lại luật, lịch, binh, hình, hoặc lối học không thực tiễn:học và dùng những gì mà mắt không trông thấy, chân không đặt đến[17].
Nói tóm lại, từ góc nhìn giáo dục trọn vẹn có thể thấy sự khác lạ rất rộng giữa Việt Nam [và Xiêm]: một bên là nền giáo dục Nho giáo khuôn sáo, máy móc, bảo thủ và một bên là nền giáo dục Phật giáo kết thích phù hợp với Ấn Độ giáo cởi mở, dân chủ, thiết thực. Điều khác lạ thứ hai là yếu tố phối hợp cải cách giáo dục phải gắn sát với Open, giao lưu, tiếp xúc với toàn thế giới bên phía ngoài, với Chuyên Viên quốc tế và cử người đi học ở quốc tế. Nếu như Ở Xiêm, quy trình này được tiến hành một cách thường xuyên, liên tục với quy mô và vận tốc ngày càng cao thì ở Việt Nam, điều này trình làng ở tại mức độ rất hạn chế, hầu như không đáng kể.
III.Một số nhận xét về trào lưu cải cách ở Xiêm và Việt Nam
a.Về tiến trình và lực lượng cải cách
Để tiến hành cải cách thành công xuất sắc, những ông vua của triều đại Chakri đã dữ thế chủ động tiến hành một chương trình cải cách từ từ, phù thích phù hợp với tình hình nội tại của giang sơn và khu vực. Với tư cách là kết quả của một quy trình thay đổi kinh tế tài chính và chính trị kéo dãn tới năm 1868, đời sống chính trị của Xiêm đã được cải tổ rõ rệt. Việc làm thứ nhất mở màn cho công cuộc cải cách của Chulalongkorn là vào năm 1873, khi ông tuyên bố bãi bỏ tục quỳ lạy vua, một hình tượng thần phục truyền thống cuội nguồn lâu lăm. Điều này còn có ý nghĩa hai mặt: thần phục không tức là hạ mình và trong thực tiễn điều này còn chứng tỏ Xiêm đã cởi mở hơn trong tiếp thu những hình thức ngoại giao tân tiến của phương Tây.
Việc làm thứ hai của vua Chulalongkorn là thủ tiêu quyết sách nô lệ. Đây là quyết định hành động quan trọng và có tác động mạnh mẽ và tự tin đến toàn xã hội và vì vậy gặp phải sự phản kháng mạnh mẽ và tự tin nhất. Về yếu tố này, vua Chulalongkorn có quan điểm đưa ra lộ trình thích hợp cho việc xoá bỏ quyết sách dã man này, nhưng không thể thay đổi toàn bộ trong một đêm, chính vì điều này sẽn mang lại tình trạng nguy hiểm cho nô lệ[18].
Một trong những thay đổi quan trọng nhất trình làng cùng với việc cải cách là việc mở rộng sự trấn áp của cơ quan ban ngành TW so với những tỉnh và những vùng xa TT. Dựa theo mẫu hình Anh ở Ấn Độ và Miến Điện, Xiêm đã nhóm những tỉnh thành cácmonthon(giới/hạt) dưới sự trấn áp của những uỷ viên hội đồng. Phần lớn những người dân này là bạn hữu của nhà vua. Các chức vụ này đã được đặt tại Luang Phrabang, Chieng Mai, Phuket và Battambang vào trong năm 1879. Sau đó, chức vụ này được mở rộng thêm ở Nong Khai, Champassak, Nakhon Ratchasima (Khorat) và Ubon và trong năm 1880.
Nói tóm lại, cải cách ở Xiêm thế kỷ XIX là một quy trình được những ông vua từ Rama I đến Rama V tiến hành một cách dữ thế chủ động, từ từ từng bước, có tính toán và có sự sẵn sàng thận trọng. Trong quy trình đó, nhà nước đóng một vai trò quan trọng.
Nếu so sánh với công cuộc cải cách ở Xiêm, toàn bộ chúng ta thấy sự khác lạ cơ bản giữa hai nước nằm ở vị trí chính bản thân mình những người dân đứng đầu giang sơn mà rõ ràng là những nhà vua của triều Chakri ở Xiêm và triều Nguyễn ở Việt Nam. Nếu những ông vua từ Rama I đến Rama V của Xiêm thực sự là những người dân khởi xướng công cuộc cải cách, có nhận thức đúng đắn về tình hình khu vực và quốc tế, luôn dữ thế chủ động và có kế hoạch rõ ràng cho những chủ trương cải cách, thì những ông vua triều Nguyễn từ Gia Long đến Minh Mạng lại thể hiện sự bảo thủ, trì trệ, lúng túng, bị động, thiếu nhận thức khá đầy đủ về thời thế và không quyết tâm tiến hành cải cách đến cùng.
Xét từ yếu tố con người trong so sánh với Xiêm, trọn vẹn có thể thấy tư tưởng cải cách ở Việt Nam chỉ do một số trong những rất ít, một nhóm những quan lại, chí sĩ, do có tiếp xúc với toàn thế giới bên phía ngoài, do có nhận thức cao hơn nữa những người dân cùng thời khởi thảo, đề xướng. Những đề xuất kiến nghị đó trên thực tiễn mới chỉ là những biểu lộ của một Xu thế mới, nên không được những người dân đứng đầu triều Nguyễn cũng như phần đông quần chúng đồng ý và ủng hộ, không tạo thành một trào lưu có tính thoáng đãng.
Những đại diện thay mặt thay mặt tiêu biểu vượt trội cho Xu thế cải cách ở Việt Nam vào nửa thời gian cuối thế kỷ XIX gồm có Nguyễn Trường Tộ, Đặng Huy Trứ, Phạm Phú Thứ, Bùi Viện, Nguyễn Lộ Trạch[19]. Điểm chung nhất trong những nhà cải cách Việt Nam quá trình này là họ đều là những người dân xuất thân trong những mái ấm gia đình khoa bảng, thừa kế nền giáo dục Nho học và thuộc tầng lớp trên của xã hội. Nhờ có trình độ học vấn và đỗ đạt trong những kỳ thi, phần lớn họ vì thế đều sở hữu một vị trí nhất định trong cỗ máy quan lại của triều đình nhà Nguyễn. Ví dụ như Phạm Phú Thứ đỗ tiến sỹ năm 1843 và đã từng giữ chức Thượng thư Bộ Hộ. Bùi Viện từng được cử đi sứ hai lần sang Mỹ với mục tiêu cầu viện cứu nước nhưng không thành công xuất sắc. Cho dù có vị trí ra làm thế nào trong cỗ máy đó, toàn bộ họ đều thể hiện là những ông quan không ham danh vọng, có tận tâm với vận mệnh của dân tộc bản địa, mong ước giang sơn cường thịnh bằng con phố canh tân thay đổi.
Điểm chung thứ hai của những nhà canh tân Việt Nam quá trình này là họ đều là những người dân trực tiếp hay gián tiếp, ít hay nhiều, có tiếp xúc với văn minh phương Tây, với toàn thế giới bên phía ngoài. Mặc dù còn thật nhiều hạn chế, nhưng họ là những người dân trải qua giao lưu với toàn thế giới bên phía ngoài, mới có những hiểu biết và trọn vẹn có thể so sánh tình hình Việt Nam với khu vực và toàn thế giới, phù thích phù hợp với thực tiễn quý khách quan.
Phần lớn những nhà cải cách đều bày tỏ sự lo ngại về tình hình giang sơn, về thái độ bàng quan, thờ ơ, chậm trễ của triều đình. Theo họ, lẽ ra phải tiến hành ngay những giải pháp canh tân, chấn hưng giang sơn, phải đưa ra những chủ trương đối nội và đối ngoại thích hợp, chứ không thể chần chừ, chờ đón lâu hơn thế nữa[20]. xuất phát từ nhận thức về thời thế, những nhà cải cách Việt Nam thế kỷ XIX đều nhằm mục tiêu vào những mục tiêu trước mắt và lâu dài cho một chương trình cải cách toàn vẹn. Mục đích cấp thiết trước mắt theo những nhà cải cách là tạo ra thế cân đối cho giang sơn đủ sức chống lại sự xâm lược của thực dân Pháp, cứu dân tộc bản địa khỏi ách nô dịch. Không chỉ hạn chế bởi những mục tiêu thời hạn ngắn, trước mắt nhằm mục tiêu chống lại sự xâm lược của Pháp, những nhà cải cách còn nhìn nhận và đưa ra mục tiêu lâu dài mà những kế hoạch này phải đạt được. Đó là đưa giang sơn tăng trưởng toàn vẹn về mọi mặt từ kinh tế tài chính, chính trị, quân sự chiến lược, văn hoá và giáo dục, nhằm mục tiêu tiến kịp, thậm chí còn vượt những vương quốc trong khu vực và toàn thế giới, chính vì theo Đặng Huy Trứ trong thiên hạ, không tồn tại cái nhục nào bằng cái nhục không được như người[21].
Trước mắt, những nhà cải cách đều thống nhất kế hoạch tiến hành một loạt những giải pháp tức thời mà trọng tâm là cải cách quân đội như học tập binh thư kết thích phù hợp với sử dụng, sản xuất vũ khí, tăng cường kỷ luật quân ngũ, có quyết sách ưu đãi thích đáng cho quân đội, xây dựng lực lượng dân binh hùng hậu Về lâu dài, theo những nhà canh tân, triều đình phải tiến hành công cuộc cải cách thâm thúy, toàn vẹn trên toàn bộ những nghành từ chính trị, kinh tế tài chính, ngoại giao, xã hội, văn hoá và giáo dục nhằm mục tiêu đưa giang sơn tăng trưởng hơn những nước đương thời. Mô hình mà Việt Nam phải hướng tới và xây dựng cho được theo Nguyễn Trường Tộ đó là nước Mỹ[22].
Nói tóm lại, ở Việt Nam vào nửa thời gian cuối thế kỷ XIX mới chỉ xuất hiện một Xu thế cải cách trong một số trong những rất ít người thuộc tầng lớp nho sĩ và quan lại, chứ chưa tạo ra thành một trào lưu hay làn sóng cải cách sâu rộng trong xã hội. Khác với ở Xiêm, trào lưu cải cách ở Việt Nam không được triều Nguyễn ủng hộ, thậm chí còn có sự xích míc trong tư tưởng của nhà cải cách. Ngoài ra, một điểm lưu ý cơ bản khác của tư tưởng cải cách ở Việt Nam là những đề xuất kiến nghị cải cách thiên về tác động bên phía ngoài, thiếu cơ sở vật chất để tiếp nhận từ bên trong, không đề cập tới quyền lợi của nông dân và còn mang nặng tư tưởng phong kiến[23].
b.Về phản ứng với thế lực bên phía ngoài
Khi nghiên cứu và phân tích về quan hệ quốc tế của Thái Lan, một nhà nghiên cứu và phân tích Nhật Bản đi đến kết luận: Ngoại giao Thái Lan lặp đi tái diễn một mô thức: quan hệ quốc tế xung quanh Thái Lan căng thẳng mệt mỏi Thái Lan giữ thái độ trung lập để chọn bên đứng về phía chiếm ưu thế để kiếm lợi lớn số 1 với việc quyết tử nhỏ nhất[24]. Mô hình ngoại giao này được những nhà nghiên cứu và phân tích quốc tế gọi là ngoại giao lựa chọn. Đối với Thái Lan, sự lựa chọn xẩy ra khi quan hệ quốc tế căng thẳng mệt mỏi tác động trực tiếp đến quyền lợi và đồng thời tồn tại nhiều lực lượng thù địch với nước này. Trong trường hợp đó, Thái Lan thường bắt tay với cả hai phía đối địch, rồi xem xét tương quan lực lượng của hai bên, chọn phía có lợi cho nước mình để hợp tác. Cũng có khi Thái Lan bắt tay với một phía trong những bên thù địch nhau, rồi lại nhích lại gần với bên kia để kiềm chế bên mà mình đang bắt tay để kiếm lợi cho nước mình. Mục đích của sự việc lựa chọn này là kiếm lợi lớn số 1 với việc quyết tử nhỏ nhất. Ngoại giao Thái Lan vì thế là ngoại giao thực dụng và mềm dẻo.
Tình hình nửa thời gian cuối thế kỷ XIX đã đặt vương quốc Xiêm trước những thử thách mới. Trước sự bành trướng của chủ nghĩa thực dân phương Tây, khu vực Khu vực Đông Nam Á trở thành nơi trình làng trận cuộc chiến tranh giành thuộc địa của hai nước Anh và Pháp. Vào khoảng chừng năm 1800, Anh đã trọn vẹn chiếm hữu được khu vực xung quanh Penang trên bán hòn đảo Mã Lai. Đến năm 1886, Anh chiếm hữu được toàn bộ Miến Điện. Như vậy, Anh đã tiến sát đến vùng biên giới phía nam và phía tây Thái Lan. Mặt khác, năm 1859, Pháp chiếm hữu được Nam Việt Nam, biến vùng này thành thuộc địa. Đến năm 1863, Pháp đã sở hữu được Campuchia, biến nước này thành đất bảo lãnh. Công cuộc chinh phạt của Pháp ở Đông Dương đã hoàn thành xong vào năm 1885. Như vậy, độc lập của Thái Lan ở biên giới phía đông bị rình rập đe dọa nghiêm trọng.
Từ năm 1851, khi sự rình rập đe dọa của hai cường quốc đó khởi đầu tăng thêm, thì Mongkut (1851-1868) lên ngôi vua. Mongkut tin rằng nếu không hợp tác với những nước Tây Âu thì Thái Lan sẽ bị chinh phục. Niềm tin của Mongkut được xác lập bởi việc Trung Quốc bị thất bại trong trận cuộc chiến tranh thuốc phiện năm 1842. Ông nhận định rằng một nước mà Thái Lan đã kính phục trong nhiều thế kỷ về sức mạnh và uy tín như Trung Quốc đang không đương đầu nổi trước sức ép của Tây Âu thì Thái Lan cũng không thể duy trì được nền độc lập của tớ. Vì thế, năm 1855, vua Mongkut đã quyết định hành động ký hiệp ước thông thương hữu nghị Thái-Anh với thống đốc Hongkong lúc đó là Huân tước [Sir John] Bowring. Hiệp ước này đã đi vào lịch sử dân tộc bản địa quan hệ ngoại thương của Xiêm với tên thường gọi là Hiệp ước Bowring. Theo quy định của những lao lý ký kết, Xiêm đồng ý quyền lãnh sự tài phán, thủ tiêu sự độc quyền của tất cả hoàng gia và tư nhân về hàng hoá, thương mại và quá cảnh và thiết lập một mức thuế dũng mãnh là 3% so với hàng nhập khẩu và 5% với hàng xuất khẩu[25]. Ngay cả thuế đất so với những chủ người Anh cũng rất được định với giá thấp, ngăn không cho cơ quan ban ngành nâng giá tiền của đất bán nền so với chính người dân Thái. Sự không cho xuất khẩu gạo trước đó cũng trở nên xoá bỏ. nhà nước chỉ giữ lại những quy định cũ so với những tô giới tương quan đến xuất nhập khẩu ma tuý là độc quyền của nhà nước.
Hiệp ước này đã mở đường cho Thái Lan ký những hiệp ước thông thương khác với một loạt cường quốc tiếp sau đó, cho nên vì thế nó sẽ là mốc khởi đầu cho quy trình Open của Thái Lan. Tuy nhiên, đấy là hiệp ước bất bình đẳng thừa nhận độc quyền kinh tế tài chính và quyền lãnh sự tài phán của người Anh, cho nên vì thế rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn Thái Lan trở thành thuộc địa của Anh luôn rình rập nước này.
Sau khi ký hiệp ước với Anh, Thái Lan lại quay sang thân thiện với Pháp, là lực lượng thù địch của Anh để kiềm chế sức ép về chính trị và kinh tế tài chính ngày càng tăng của Anh. Do buộc được hai thế lực này phải đối phó với nhau, Thái Lan không trở thành thuộc địa và trọn vẹn có thể duy trì được độc lập. Như vậy là đồng thời với việc Open, ngoại giao lựa chọn của Thái Lan đã thu được kết quả lớn. Sự độc lập của Xiêm trong quá trình này đa phần nhờ vào sự thù địch, đối đầu của Anh và Pháp. Bên nào thì cũng lo ngại sự xâm lược của bên kia hoặc là yếu tố vượt trội của đối phương. Bangkok đã biết tận dụng tình thế này và tạo ra điểm tựa cho việc cân đối quyền lực tối cao. Điều đa phần mà Anh và Pháp trọn vẹn có thể thống nhất được là đảm bảo sự độc lập của đồng bằng sông Chao Phraya năm 1896.
Điều đó tức là Xiêm khó trọn vẹn có thể trấn áp được bán hòn đảo Mã Lai, những tỉnh đông nam giáp ranh với Campuchia và toàn bộ vùng hướng đông bắc Thái Lan lúc bấy giờ. Bangkok đã trọn vẹn có thể giữ được phần lớn lãnh thổ này chỉ vì phối hợp được những yếu tố như ý, tân tiến hoá. đúng thời cơ và kĩ năng ngoại giao tài tình.
Trước mối rình rập đe dọa về độc lập từ hai cường quốc phương Tây vào trong năm cuối của thế kỷ XIX, Xiêm đã buộc phải ký hoà ước năm 1907 đồng ý cắt một số trong những vùng lãnh thổ ở Lào và Campuchia và một khoản tiền lớn cho Pháp. Cái giá phải trả cho Anh cũng đắt tương tự, khi Xiêm buộc phải trả lại 4 tỉnh Kedah, Perlis, Kelantan và Trengganu cho Anh. Những hiệp ước này đã phần nào làm giảm đè nén của những cường quốc so với độc lập của Xiêm và đảm bảo sự bảo vệ an toàn và uy tín biên giới lãnh thổ của một vương quốc được quốc tế thừa nhận.
Thái độ của Việt Nam so với phương Tây ngược lại trọn vẹn những gì đã xẩy ra ở Xiêm. Ngay từ thời gian năm 1847, khi thực dân Pháp lần thứ nhất nổ súng vào cửa biển Tp Thành Phố Đà Nẵng, đánh chìm năm chiếc tàu của Việt Nam, đã đã cho toàn bộ chúng ta biết thái độ trịch thượng của những kẻ đi xâm lược và những thử thách mới mà Việt Nam phải đương đầu. Âm mưu xâm chiếm Việt Nam của Pháp đã rõ ràng, tuy nhiên mãi đến năm 1858, Pháp mới chính thức tiến hành cuộc chinh phạt của mình 11 năm là khoảng chừng thời hạn không ngắn giữa hai lần tiến công, của thực dân Pháp, nhưng điều ngạc nhiên là triều đình nhà Nguyễn không hề có sự sẵn sàng hoặc những đối sách rõ ràng nào nhằm mục tiêu ngăn ngừa thủ đoạn đó. Vì thực dân Pháp nhận thấy sự lúng túng, lo ngại, yếu kém, xích míc trong nội bộ triều đình, nên đã quyết định hành động hành vi một cách mạnh mẽ và tự tin và dứt khoát hơn. Sau khi chiếm hữu được ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ, mà không tồn tại sự phản ứng đáng kể nào từ phía triều đình nhà Nguyễn, thực dân Pháp đã từ từ mở rộng sự chinh phạt ra những khu vực lân cận, xung quanh. Đứng trước rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn mất nước và hành vi xâm phạm trắng trợn độc lập của thực dân Pháp, ngay từ trên đầu, vua Gia Long [?] đã cảnh giác hơn trong quan hệ với Pháp, thực thi quyết sách ngừng hoạt động giải trí và sinh hoạt, bế quan toả cảng, hạn chế marketing, tiếp xúc với quốc tế. Hành động này thể hiện kĩ năng hạn chế của triều đình trong việc phân tích tình hình toàn thế giới và khu vực, kĩ năng phán đoán và định hình và nhận định quân địch cũng như thái độ ứng xử chưa ổn trong quan hệ quốc tế.
Kế tục sự nghiệp của Gia Long, tuy nhiên là sẽ là ông vua có trí tuệ hơn người, nhưng Minh Mạng vẫn tiếp tục đường lối đối ngoại ngừng hoạt động giải trí và sinh hoạt mà cha ông để lại. Ngoài một số trong những cải cách nhằm mục tiêu củng cố cơ quan ban ngành phong kiến, Minh Mạng đang không tồn tại một sự thay đổi nào trong quyết sách so với phương Tây, tuy nhiên thời thế đã thay đổi. Không những không sử dụng, ông còn tìm cách vô hiệu hoá những người dân Pháp đã từng thao tác trong triều dưới thời Gia Long. Trước số lượng tàu buôn quốc tế kéo đến xin Open thông thương ngày một đông, Minh Mạng đã nhất quyết cự tuyệt chỉ vì sợ họ can thiệp vào việc làm của triều đình. Sự kiện Trung Quốc bị thất bại trong cuộc chiến tranh Nha phiến với những người Anh và những nước phương Tây đã làm cho nhà vua càng thêm lo sợ và xa lánh bọn người man di này. Mặc dù vào năm 1840, Minh Mạng có cử một số trong những phái đoàn ra quốc tế, nhưng đường lối đối ngoại của ông thì không hề thay đổi. Trên thực tiễn, những phái đoàn này được cử đi không phải nhằm mục tiêu mục tiêu thiết lập quan hệ ngoại giao, mở rộng giao thương mua và bán, mà đa phần để tìm hiểu kĩ năng và kế hoạch của người phương Tây mà thôi. Đến thời Thiệu Trị và Tự Đức, quyết sách đối ngoại của triều Nguyễn vẫn không hề thay đổi theo phía cởi mở, mà thậm chí còn còn tồn tại chiều cứng nhắc hơn.
Xuất phát từ ý niệm nhận định rằng việc đặt quan hệ thanh toán thanh toán, thương mại chính thức với những nước phương Tây trọn vẹn có thể sẽ dẫn đến việc suy đồi về đạo đức, làm xói mòn những giá trị của tư tưởng Nho giáo, tác động trực tiếp đến uy thế và quyền lực tối cao, sự tồn tại của triều đình, nên những ông vua triều Nguyễn đã bày tỏ thái độ cự tuyệt với Xu thế này. Ngoài ra, những hoạt động giải trí và sinh hoạt trắng trợn của những giáo sĩ thừa sai như xâm nhập phạm pháp lãnh thổ, tương hỗ một số trong những hoạt động giải trí và sinh hoạt chống đối triều đình của một số trong những lực lượng xã hội trong quy trình truyền bá Thiên chúa giáo, nên triều đình nhà Nguyễn càng thận trọng, ngần ngại và cảnh giác trong quan hệ với phương Tây. Thậm chí, vua Tự Đức còn phát hành những chỉ dụ cấm đạo, không cho những giáo sĩ hoạt động giải trí và sinh hoạt, gây ra sự căng thẳng mệt mỏi trong quan hệ Việt-Pháp, tạo thành cái cớ để Pháp đẩy nhanh quy trình can thiệp vào Việt Nam.
Nói tóm lại, phản ứng của triều Nguyễn trước yếu tố bành trướng về thương mại và quân sự chiến lược của Pháp và những nước phương Tây là thụ động, lo sợ, nghi ngờ, thiếu tự tin và chưa ổn. Thay vì một mặt phải tìm hiểu, tiếp cận, nghiên cứu và phân tích đối phương, mặt khác phải phát huy sức mạnh mẽ của cỗ máy, động viên, tập hợp lực lượng, nhà Nguyễn đã tìm cách tránh mặt, hạn chế tiếp xúc, tiến hành chủ trương bế quan toả cảng.
IV.Kết luận
Nói tóm lại, so sánh nguyên nhân thành công xuất sắc của công cuộc cải cách ở Xiêm và nguyên nhân thất bại của Xu thế canh tân giang sơn ở Việt Nam thế kỷ XIX-thời gian đầu thế kỷ XX, toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể rút ra một số trong những kết luận tại đây.
Thứ nhất, công cuộc cải cách ở Xiêm và những đề xuất kiến nghị canh tân giang sơn ở Việt Nam tuy trình làng trong cùng thuở nào kỳ, khi mà chủ nghĩa thực dân phương Tây đang mong ước và thủ đoạn mở rộng tác động, tìm kiếm thị trường phục vụ cho nền kinh tế thị trường tài chính tư bản chủ nghĩa, nhưng ở vào những thời gian rất khác nhau. Nếu như ở Xiêm, nhà nước TW tập quyền đã được xây dựng và củng cố từ nửa thế kỷ XVIII thì quy trình này ở Việt Nam mới chỉ hoàn thành xong vào thời gian đầu thế kỷ XIX.
Thứ hai, những cơ sở chính trị, kinh tế tài chính, văn hoá xã hội, giáo dục của vương quốc Xiêm so với Việt Nam vào thế kỷ XIX có nhiều thuận tiện hơn cho việc hình thành, tăng trưởng và tiến hành những chủ trương cải cách. Mặc dù cả Xiêm và Việt Nam đều là quyết sách phong kiến TW tập quyền, nhưng so với Việt Nam, xã hội Xiêm là một xã hội thông nhất, cởi mở hơn. Tuy nền kinh tế thị trường tài chính của tất cả hai nước đều lấy canh tác nông nghiệp làm cơ sở tăng trưởng, nhưng yếu tố hàng hoá, thị trường ở Xiêm tăng trưởng mạnh hơn nhiều so với Việt Nam. Nói tóm lại, ở Xiêm, những tiền đề cho Xu thế cải cách được định hình và tăng trưởng khá đầy đủ hơn so với ở Việt Nam.
Thứ ba, tầng lớp lãnh đạo tối cao, mà đại diện thay mặt thay mặt là những nhà vua Thái Lan và những quan chức thời thượng trong cỗ máy hành chính, vừa là những người dân chủ xướng đưa ra ý tưởng, vừa là những người dân có quyền lực tối cao để thực thi những chủ trương đó. Tầng lớp này được đào tạo và giảng dạy, tu dưỡng một cách dữ thế chủ động, phát huy được xem thừa kế, tiếp nối, tạo thành một lực lượng và sức mạnh chủ yếu, vượt trội, có kĩ năng lãnh đạo cải cách đi đến thắng lợi, trong lúc ở Việt Nam, lực lượng cải cách ít về số lượng, kém về chất lượng.
Thứ tư, trong quan hệ quốc tế, tầng lớp lãnh đạo Xiêm có nhận thức đúng đắn về tình hình khu vực và quốc tế, biết tận dụng một cách triệt để thời cơ, biết khai thác xích míc giữa những đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu, biết quyết tử những quyền lợi trước mắt, phục vụ cho những tiềm năng lâu dài. Trên cơ sở đó, họ đã đưa ra đường lối đối ngoại thích hợp, cởi mở, thực dụng./.
Tác giả, Tiến sĩ Phạm Quang Minh, công tại Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Tp Hà Nội Thủ Đô.
Nguồn:Tạp chíNghiên cứu Đông Nam Ásố 6(81)/2006, tr. 29-40.
[1]Phạm Nguyên Long, Nguyễn Tương Lai (chủ biên),Lịch sử Thái Lan,NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô 1998, tr. 173-180, 195-199.
[2]H. Mouhot,Travels in the Central Parts of Indochina (Siam), Cambodia and Laos During the Years 1858, 1859 and 1860,London 1964, tr. 86-89.
[3]J. Bowring,The Kingdom and People of Siam with a Narrative of the Mission to that Country in 1855,Vol.1, London 1857, tr. 67-69.
[4]D. Steinberg,In Search,tr.112.
[5]M. Pallegoix,Description,Vol.1, tr.10.
[6]trong số 400.000 dân Bangkok trong năm 1830, chỉ có 120.000 người Xiêm. Số người Hoa chiếm tới 200.000, tức là một trong những/2 dân số của thành phố. M. Pallegoix,sđd, tr. 60.
[7]Những yếu tố văn hoá xã hội thời Nguyễn,NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô 1992, tr.118.
[8]Đại Nam thực lục Chính biên,T.28, NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô 1973, tr. 224-225.
[9]Thành Thế Vỹ,Ngoại thương Việt Nam hồi thế kỷ XVII, XVIII và đầuXIX, NXB Sử học, Tp Hà Nội Thủ Đô 1961, tr. 134-135.
[10]A. Woodside,Vietnam and the Chinese Model,Harvard University Press 1988.
[11]Nguyễn Hồng Phong,Văn hoá chính trị Việt NamTruyền thông và tân tiến,NXB VHTT, Tp Hà Nội Thủ Đô (?), tr. 135.
[12]Yoshiharu Tsuboi,Nước Đại Nam trái chiều với Pháp và Trung Hoa,Ban KHXH Thành uỷ Tp Hồ Chí Minh 1990, tr. 210.
[13]Wapola Rahula,History of Buddhism in Ceylon:The Anuradhapura Period, 3rd Century BC-10th Century AC,Colombo 1956, tr. 161, 162-165, 292.
[14]Nguyễn Quốc Thắng,Khoa cử và giáo dục Việt Nam, NXB VHTT, Tp Hà Nội Thủ Đô 1994, tr.101-112.
[15]Trương Bá Cần,Nguyễn Trường Tộ Con người và di cảo,NXB Tp Hồ Chí Minh 1988, tr. 277.
[16]Nhóm Trà Lĩnh,Đặng Huy Trứ Con người và Tác phẩm,NXB Tp Hồ Chí Minh, 1990, tr. 271.
[17]Trương Bá Cần,sđd,tr. 249.
[18]Chulalongkorn,The Great, The Centre for East Asian Cultural Studies,Tokyo 1965, tr. 52.
[19]Lê Thị Lan,Tư tưởng cải cách ở Việt Nam nửa cuối thế kỷXIX, NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô 2002.
[20]Nguyễn Văn Huyền,Nguyễn Lộ Trạch và di thảo,NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô 1995, tr. 55.
[21]Nhóm Trà Lĩnh,sđd,tr. 438.
[22]Trương Bá Cần,sđd,tr. 137.
[23]Lê Thị Lan,sđd.
[24]Tanaka Tadaharu,Thái Lan là thế đó,tr. 118.
[25]Rebrikova N.V.,Otrerki,tr. 149.
Nguồn:vpdf Copy link
– Một số Keywords tìm kiếm nhiều : ” đoạn Clip hướng dẫn Nội dung cuộc cải cách ở Xiêm tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Down Nội dung cuộc cải cách ở Xiêm “.
You trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nghen.
#Nội #dung #cuộc #cải #cách #ở #Xiêm