Mục lục bài viết
Cập Nhật: 2022-02-19 01:48:05,Bạn Cần tương hỗ về Nhận xét về kiểu cách dùng từ ngữ hình ảnh giọng điệu số sánh với nguyên tác Lưu biệt khi xuất dương. Quý khách trọn vẹn có thể lại phản hồi ở phía dưới để Admin đc lý giải rõ ràng hơn.
THPT Sóc Trăng Send an email0 40 phút
Phân tích Lưu biệt khi xuất dương thật thuận tiện và đơn thuần và giản dị hơn với những gợi ýchi tiết cách làm, dàn ý vàtuyển tập những bài văn hay rực rỡ phân tích nội dung và nghệ thuật và thẩm mỹ củabài thơ Lưu biệt khi xuất dương – Phan Bội Châu.
Tóm lược đại ý quan trọng trong bài
Cùng tìm hiểu thêm ngay…
Bạn đang xem: Phân tích bài thơ Lưu biệt khi xuất dương – Phan Bội Châu
Đề bài: Anh/ chị hãy phân tích bài thơ Lưu biệt khi xuất dương của Phan Bội Châu.
Bài viết mới gần đây
Nội dung
HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
1. Đọc Tiểu dẫn, để ý toàn cảnh lịch sử dân tộc bản địa giang sơn và những tác động từ quốc tế để hiểu bài thơ.
2. Tư duy mới mẻ, táo bạo và khát vọng hành vi của nhà chí sĩ cách mạng trong buổi ra đi tìm đường cứu nước được biểu lộ ra làm thế nào?
3. Anh (chị) có nhận xét gì về hai câu 6 và 8 của bản dịch thơ so với nguyên tác (so sánh với phần dịch nghĩa)?
4. Theo ông (chị), những yếu tố nào đã tạo ra sức lôi cuốn mạnh mẽ và tự tin của bài thơ này?
LUYỆN TẬP
Viết một đoạn văn trình diễn những cảm nhận của anh (chị) về hình ảnh nghệ của anh (chị) về hình ảnh nghệ thuật và thẩm mỹ ở hai câu thơ cuối bài.
Lời giải:
HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
Câu 1 trang 5 SGK Ngữ Văn tập 2:Đọc Tiểu dẫn, để ý toàn cảnh lịch sử dân tộc bản địa giang sơn và những tác động từ quốc tế để hiểu bài thơ.
Trả lời:
– Năm 1905, trước lúc lên đường sang Nhật Bản, Phan Bội Châu làm bài thơ này để từ giã bạn hữu, đồng chí.
– Hoàn cảnh giang sơn: Lúc này, giang sơn đã mất độc lập, trào lưu Cần Vương đã biết thành dập tắt.
– Ảnh hưởng từ quốc tế: tư tưởng dân chủ tư sản từ quốc tế tràn vào Việt Nam ngày càng mạnh.
Câu 2 trang 5 SGK Ngữ Văn tập 2:Tư duy mới mẻ, táo bạo và khát vọng hành vi của nhà chí sĩ cách mạng trong buổi ra đi tìm đường cứu nước được biểu lộ ra làm thế nào?
Trả lời:
– Quan niệm mới về chí làm trai và tư thế tầm vóc của con người trong vũ trụ: tức là phải ghi nhận sống và cống hiến cho phi thường, hiển hách, dám mưu đồ những việc kinh thiên động địa, xoay chuyển càn khôn.
– Ý thức trách nhiệm thành viên trước thời cuộc: chí làm trai gắn sát với cái tôi, nhưng không phải là cái “tôi” thành viên mà là một chiếc “tôi” công dân đầy tinh thần trách nhiệm trước đời sống.
– Sự hăm hở của người ra trải qua khát vọng muốn vượt theo cánh quạt dài trên biển khơi rộng để tiến hành lí tưởng cách mạng.
Câu 3 trang 5 SGK Ngữ Văn tập 2:Anh (chị) có nhận xét gì về hai câu 6 và 8 của bản dịch thơ so với nguyên tác (so sánh với phần dịch nghĩa)?
Trả lời:
* Câu 6 và 8 của bản dịch thơ so với nguyên tác có sự khác lạ là:
– Câu 6: Nguyên tác: “Nguyện trục trường phong Đông hải khứ”. Nhưng câu thơ dịch chỉ để ý đến “vượt bể Đông” mà không chú trọng đến ý thơ thể hiện được nhà thơ ý thức được gian khó. Do đó làm mất đi song song chút lớn lao, mạnh mẽ và tự tin, can trường của nhân vật trữ tình.
– Câu 8: Câu thơ dịch làm mất đi đi cái kì vĩ, hào sảng của hình ảnh “nhất tề phi” – “cùng bay lên” đầy lãng mạn, hùng tráng.Câu 4 trang 5 SGK Ngữ Văn tập 2:Theo ông (chị), những yếu tố nào đã tạo ra sức lôi cuốn mạnh mẽ và tự tin của bài thơ này?Trả lời:* Những yếu tố tạo ra sức lôi cuốn mạnh mẽ và tự tin của bài thơ.
– Khát vọng sống hào hùng, mãnh liệt của nhân vật trữ tình.
– Tư thế con người kì vĩ, đầy lãng mạn, sánh ngang tầm cùng vũ trụ.
– Khí phách ngang tàng, dám đương đầu với mọi thử thách.
– Giọng thơ tận tâm, sâu lắng mà sục sôi, hào hùng.LUYỆN TẬP
Viết một đoạn văn trình diễn những cảm nhận của anh (chị) về hình ảnh nghệ của anh (chị) về hình ảnh nghệ thuật và thẩm mỹ ở hai câu thơ cuối bài.Bài làmHai câu thơ kết như sẵn sàng cho một hành vi kiệt xuất của những người dân mang tư tưởng lớn, chí khí lớn:
Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt,
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.
Không gian là biển Đông to lớn. Hình tượng thơ vừa kỳ vĩ, lớn lao vừa lãng mạn, thơ mộng: Biển Đông “Đông hải” có ngọn gió dài “trường phong”, ngàn lớp sóng bạc “thiên trùng bạch lãng”. Lối nói nhân hóa “ thiên trùng bạch lãng nhất tề phi” tái hiện hình ảnh người anh hùng vượt biển lớn đi tìm đường cứu nước
Câu thơ 7 có âm điệu rắn rỏi, thể hiện lời nguyện thề dứt khoát, thiêng liêng với chính mình, trước bạn hữu, đồng chí và đồng bào. Câu thơ 8 với âm điệu uyển chuyển, bay bổng, cao dần, xa dần làm cho lời nguyện trở thành hành vi, dạt dào niềm sáng sủa, phơi phới niềm tin. Hình ảnh đầy lãng mạn nhưng cũng rất hào hùng, đưa nhận vật sánh ngang tầm vũ trụ. Đồng thời thể hiện khát vọng lên đường của nhân vật trữ tình sẵn sàng vượt mọi hiểm nguy, gian truân thử thách để tìm con phố cứu nước cho dân tộc bản địa.Giải những bài tập Tuần 19 SGK Ngữ văn 11 •Lưu biệt khi xuất dương (Xuất dương lưu biệt) – Phan Bội Châu •Nghĩa của câu •Viết bài tập làm văn số 5 – Nghị luận văn họcBài trước Bài sau
Thơ văn Phan Bội Châu từng thuở nào hạn rung động biết bao trái tim yêu nước, có tác dụng mạnh mẽ và tự tin và sâu rộng so với trào lưu yêu nước và cách mạng của dân tộc bản địa lúc bấy giờ. Ông được lịch sử dân tộc bản địa ghi nhận là nhà yêu nước và cách mạng, nhà văn lớn của Việt Nam đầu thế kỉ XX.
* Nội dung ý nghĩa của tác phẩm “Lưu biệt khi xuất dương”
Bài thơ là lời từ biệt của nhà cách mạng Phan Bội Châu trong buổi ra đi tìm đường cứu nước. Lời từ biệt in đậm không khí thời đại trong năm đầu thế kỉ XX và khí phách anh hùng của nhà chí sĩ: có chí làm trai lớn lao và táo bạo khi con người dám đương đầu với cả đất trời (càn khôn), cả vũ trụ để tự xác lập mình; có ý thức trách nhiệm thành viên trước thời cuộc gắn với “cái tôi” công dân của thi sĩ; có thái độ không cam chịu đời sống nô lệ, dám từ bỏ nền học vấn cũ để đi tìm chân lí mới – toàn bộ là đi đến một tư thế ra đi hào hùng và một khát vọng cứu nước cháy bỏng. Hình ảnh kết thúc bài thơ thật lãng mạn, giàu chất sử thi: con người dường như được chắp đôi cánh thiên thần, bay bổng vượt lên trên thực tại khắc nghiệt, tối tăm, vươn ngang tầm với vũ trụ bát ngát:
“Muốn vượt biển Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.”
Bài thơ khắc họa vẻ đẹp lãng mạn, hào hùng của nhà chí sĩ cách mạng – con người mới của thời đại lúc bấy giờ. Đó cũng là vẻ đẹp của nhân vật trữ tình trong thơ – một vẻ đẹp thật mới mẻ và hiếm có trong thơ ca đầu thế kỉ XX.
* Đặc sắc nghệ thuật và thẩm mỹ trong bài thơ “Lưu biệt khi xuất dương”:
Vốn xuất thân từ nhà Nho, Phan Bội Châu khi xuất dương tìm đường cứu nước, vẫn viết lời từ biệt bằng một thể thơ truyền thống cuội nguồn bằng chữ Hán: thể thất ngôn bát cú Đường luật. Nhưng ngoài yếu tố ngôn từ (chữ Hán), rõ ràng bài thơ có nhiều nét mới mẻ làm ra rực rỡ nghệ thuật và thẩm mỹ của tác phẩm. Trước hết là âm hưởng, giọng điệu bài thơ. Thơ Đường khi nói về chia li, tống biệt thường có giọng trang nhã và âm hưởng u buồn. Bài thơ này khác hoàn toàn: giọng điệu hăm hở trào dâng, âm hưởng lãng mạn hào hùng. Cùng với giọng điệu đó là những ý thơ mạnh mẽ và tự tin, táo bạo, dứt khoát; những hình ảnh thơ lớn lao, kì vĩ, những cảm hứng thơ bay bổng, giàu chất sử thi như một dòng chảy ào ạt suốt bài thơ để ở đầu cuối trào dâng thành “ngàn đợt sóng bạc cùng bay lên”:
“Nguyện trục trường phong Đông hải khứ,
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.”
—/—
Như vậy Top lời giải đã trình diễn xong bài Ý nghĩa và nghệ thuật và thẩm mỹ Lưu biệt khi xuất dương. Hy vọng sẽ tương hỗ ích những em trong quy trình làm bài và ôn luyện cùng tác phẩm. Chúc những em học tốt mônVăn!
1. Mở bài:
2.Thân bài:
– Phân tích hai câu thơ đầu (hai câu đề): Quan niệm về chí làm trai của Phan Bội Châu
+ Tác giả nêu lên ý niệm mới: là đấng nam nhi phải sống với khát vọng, mong ước làm ra điều kì lạ : “ yếu hi kì”, không cam chịu làm cho trời đất xoay chuyển mình.
⇒ Tư thế, một tâm thế đẹp về chí nam nhi phải tin tưởng ở tại mức độ và tài năng của tớ ⇒ Tuyên ngôn về chí làm trai.
– Hai câu thực: Khẳng định ý thức trách nhiệm của thành viên trước thời cuộc
+ Câu 3: “Tu hữu ngã” (phải có trong đời sống) → ý thức trách nhiệm của cái tôi thành viên trước thời cuộc, ý thức rõ vai trò, vai trò của thành viên so với vận mệnh trăm năm. Điều này trái chiều với việc tự cao thành viên.
+ Câu 4: Tác giả lại chuyển giọng nghi vấn “cánh vô thùy” (há không tồn tại ai?) ⇒xác lập cương quyết hơn khát vọng sống hiển hách, phi thường, phát huy hết tài năng trí tuệ dâng hiến cho đời.
→ Ý thức thâm thúy thể hiện vai trò thành viên trong lịch sử dân tộc bản địa: sẵn sàng gánh vác mọi trách nhiệm mà lịch sử dân tộc bản địa phó thác.
– Hai câu luận : Quan niệm về nguyên tắc hành xử mới của Phan Bội Châu trước vận mệnh giang sơn
+ Tình cảnh giang sơn: “Non sống đã chết”, giang sơn đã rơi vào tay giặc
+ Quan niệm mới mẻ, trái chiều với những tín điều xưa cũ: ý thức về lẽ vinh nhục gắn với việc tồn vong của giang sơn: “sống thêm nhục :
“Hiền thánh còn đâu cũng học hoài”
+ Người cách mạng cảm nhận sự tồn vong của tớ trong quan hệ trực tiếp với việc tồn vong của dân tộc bản địa ⇒ hành vi cởi mở, luôn tiếp thu những tư tưởng mới mẻ, đặt trách nhiệm giải phóng dân tộc bản địa lên số 1, trái chiều với quan điểm cứu nước trì trệ, lỗi thời của những nhà Nho đương thời.
– Hai câu kết: Tư thế và khát vọng buổi lên đường
+ Tư thế lên đường của người chí sĩ thật sự hoành tráng:
“Nguyện trục trường phong Đông hải khứ
Tiên trùng bạch lãng nhất tề phi”
+ Những hình tượng kì vĩ được sử dụng: “trường phong”- ngọn gió dài, lớn; “Thiên trùng bạch lãng” (ngàn lớp sóng bạc) ⇒ Tư thế hiên ngang, mong ước lớn lao mang tầm vũ trụ của người cách mạng.
⇒ Tầm vóc của ý chí con người đã lớn lao hơn, không cam chịu trói mình trong khuôn khổ, vượt ra ngoài vòng kiểm tỏa
III. Kết bài:
I. Mở bài
– Phan Bội Châu (1867-1940) quê ở Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Năm 1900 đỗ Giải nguyên. Ông sáng lập ra Hội Duy Tân (1904). Năm 1905, bí mật sang Nhật, dấy lên trào lưu Đông Du, tổ chức triển khai Việt Nam Quang phục hội. Năm 1925, ông bị thực dân Pháp bắt cóc tại Thượng Hải, đưa về Tp Hà Nội Thủ Đô với cái án tử hình. Trước sức mạnh đấu tranh của nhân dân ta, chúng đưa ông về giam lỏng ở Huế.
– Là chiến sỹ yêu nước vĩ đại, là nhà văn, nhà thơ lớn của giang sơn ta trong thế kỉ 20 – Thơ văn Phan Bội Châu là thơ văn yêu nước và tuyên truyền cổ động cách mạng sôi sục đầy nhiệt huyết.
– Bài thơ Lưu biệt khi xuất dương được Phan Bội Châu viết năm 1905, trong lúc chia tay đồng chí, bạn hữu, trước lúc bí mật sang Nhật, dấy lên trào lưu Đông Du.
– Bài thơ xác lập chí làm trai và quyết tâm xuất dương, là nên sự nghiệp lớn cứu nước cứu dân.
II. Thân bài: Phân tích bài thơ
1. Hai câu đề
– Kẻ nam nhi phải mong có điều lạ, nghĩa là không thể sống tầm thường mà phải làm ra sự nghiệp lớn. Lưu lại tiếng thơm muôn đời. Con người ấy sống dữ thế chủ động, tích cực, có tinh thần làm chủ vạn vật thiên nhiên, há để càn khôn tự chuyển dời?
2. Hai câu thực
– Tác giả tự ý thức về cái Tôi (ngã: tôi, tớ). Rất tự hào về vai trò của tớ trong đời sống (một trăm năm) và trong xã hội, lịch sử dân tộc bản địa (ngàn năm tiếp theo).
– Tác giả hỏi: Chẳng lẽ ngàn năm tiếp theo, lại không tồn tại ai (để lại tên tuổi) ư? Nhằm xác lập một ý tưởng vĩ đại mà như người đồng hương của Phan Bội Châu trước đó nửa thế kỉ đã nhiều lần rồi:
Đã mang tiếng ở trong trời đất,
Phải có danh gì với núi sông.
(Nguyễn Công Trứ)
– Quan niệm về công danh sự nghiệp, về chí nam nhi của Phan Bội Châu mới mẻ, tiến bộ, khuynh hướng về Tổ quốc và nhân dân, như ông đã viết: Xối máu nóng rửa vết nhơ nô lệ. Tất cả vì nước, vì dân chứ không phải vì nghĩa vua – tôi: “Dân là dân nước, nước là nước dân”.
3. Hai câu luận
– Nêu lên một ý niệm sống đẹp của kẻ sĩ trước thời cuộc và lịch sử dân tộc bản địa dân tộc bản địa. Non sông đã chết, một cách nói rất hay, cảm động về nỗi đau thương của giang sơn ta, nhân dân ta hiện giờ đang bị thực dân Pháp thông trị. Trong Hải ngoại huyết thư, tác giả viết: hồn nước bơ vơ. Kẻ nam nhi, kẻ sĩ lập công danh sự nghiệp trước hết bằng con phố học tập và thi tuyển. Một ý thơ phủ định về kiểu cách học cũ kĩ lỗi thời là đọc sách thánh hiền (đạo nho)… cách học ấy rất lỗi thời, vô nghĩa, càng học càng ngu, càng u mê. Đây là hai câu có tư tưởng thâm thúy, tiến bộ nhất, đã cho toàn bộ chúng ta biết Phan Bội Châu là một chí sĩ tiên phong:
Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế,
Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si.
4. Hai câu kết
– Hình tượng thơ kì vĩ lên một chí lớn mang tầm vũ trụ. Không phải gió nhẹ mà là trường phong. Không phải quanh quẩn chốn quan trường hoặc nơi trường thi chật hẹp, mà là đi ra biển Đông với một sức mạnh phi thường, cùng bay lên với ngàn lớp sóng bạc. Đây là những câu thơ đẹp tuyệt vời nhất của Phan Bội Châu biểu lộ một bầu nhiệt huyết:
Nguyện trục trường phong Đông hải khứ,
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.
III. Kết bài
– Vẫn là thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, bằng chữ Hán. Giọng thơ trang nghiêm, đĩnh đạc hào hùng, mạnh mẽ và tự tin, lôi cuốn.
– Thể hiện một chí lớn phi thường: không cam tâm làm nô lệ, quyết đi tìm đường cứu nước. Không phải là khẩu khí mà thực sự lịch sử dân tộc bản địa đã xác nhận Phan Bội Châu đã sống và hành vi như thơ ông đã viết ra.
– Lưu biệt khi xuất dương mang âm điệu anh hùng ca, chứa chan tình yêu nước và quyết tâm lên đường cứu nước.
Trong nền văn học Việt Nam có những nhà thơ còn là một những nhà chính trị tài ba, những anh hùng cứu nước. Nếu như toàn bộ chúng ta nghe biết Hồ Chí Minh, một người không lúc nào tự xưng là nhà thơ nhà văn nhưng trong quy trình hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng lại những vần thơ hay, Tố Hữu cũng là một nhà thơ đồng thời là một chiến sỹ đấu tranh cách mạng thì ta cũng không thể nào không nhắc tới Phan Bội Châu. Ông là một nhà cách mạng hết lòng vì sự nghiệp giang sơn. Cũng tựa như Hồ Chí Minh thì Phan Bội Châu cũng luôn có thể có những sáng tác văn học nhất định. Trong số những sáng tác của ông phải kể tới bài thơ Xuất dương lưu biệt
Bài thơ này được sáng tác vào thời điểm cuối thế kỉ XIX, trào lưu Cần Vương thất bại, thực dân Pháp chiếm toàn phần Đông Dương. Tình hình chính trị của giang sơn vô cùng hỗn loạn. Năm 1905 sau khoản thời hạn xây dựng hội Duy Tân, hội đã chủ trương cho Phan Bội Châu ra quốc tế hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng. Trong bữa cơm chia tay bạn hữu đồng chí để lên đường Phan Bội châu đã làm bài thơ này để thay lời chia tay họ. Bài thơ thể hiện rất rõ ràng ý chí làm trai và ý chí của một người cách mạng.
Hai câu thơ đầu thể hiện rất rõ ràng chí làm trai của Phan Bội Châu nói riêng và của thời phong kiến nói chung:
“Sinh vi nam tử yếu hy kỳ,
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di.”
(Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời)
Nói đến chí làm trai hẳn ai trong toàn bộ chúng ta cũng từng nghe biết những ý niệm về chí làm trai của Nguyễn Công Trứ và Phạm Ngũ Lão:
“Chí làm trai nam bắc tây đông
Cho phỉ chí anh hùng trong bốn bể”
Hay
“Công danh nam tử còn vương nợ
Luống thẹn tai nghe thuyết Vũ hầu”
Và đến Phan Bội Châu lại tiếp tục nêu lên chí làm trai thời phong kiến. Thế nhưng trước yếu tố tác động cái mới của thời đại mình nhà thơ đã thừa kế những ý niệm xưa của cha ông và nêu lên những cái mới trong ý niệm chí làm trai của tớ. Làm trai thì phải làm những việc lạ nghĩa là làm những việc hiển hách phi thường. Dám làm những việc kinh thiên động địa xoay chuyển đất trời chứ không thể ngồi im để mặc cho đất trời xoay chuyển mình được. Phải chăng đó đó là khát vọng sống mãnh liệt của chàng trai đầy nhiệt huyết với đời sống. Cảm hứng ấy thân thiện với những triết lý nhân sinh của nho giáo nhưng cũng đồng thời mang nét táo bạo mới mẻ hơn. Con người toàn bộ chúng ta luôn phải chiều theo sự xoay chuyển của trời đất những tác giả ở đây lại không thể làm cho càn khôn tự chuyển dời được. Chính vì thế mà nhà thơ thể hiện được lý tưởng sống của một con người khỏe mạnh ngang tàng.
Hai câu thực nhà thơ tiếp tục đi vào làm rõ chí làm trai của tớ. Càng nói ra càng thấy Phan Bội Châu quả là một vị anh hùng tài năng và đầy khí phách:
“Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ
Sau này muôn thuở há không tồn tại ai?”
Thời gian khoảng chừng trăm năm là một đời con người, tác giả xác lập trong tầm trăm năm ấy nên phải có tác giả. Một đời người hay đó là hiện tại ấy phải nên phải có một anh hùng với chí làm trai mạnh mẽ và tự tin táo bạo của nhà thơ. Ở đây ta thấy xuất hiện cái tôi thành viên riêng không tương quan gì đến nhau. Nhưng ở cái tôi ấy ta cảm nhận được cái tôi nhỏ bé, ý thức thành viên với tư cách là một công dân với tinh thần trách nhiệm với giang sơn mình. Đó tuyệt nhiên không phải cái tôi ngạo nghễ ngông nghênh. Cái tôi ấy được nhà thơ xưng là “tớ” thể hiện sự thân thiện. Trong trăm năm ấy một bậc đại trượng phu sống không phải để hưởng hết những lạc thú của đời sống mà để góp sức tài trí của tớ cho giang sơn. Hiện tại có nhà thơ thì sau này chẳng nhẽ lại không tồn tại ai là anh hùng thật sự. Nói như vậy nhà thơ như xác lập những bậc anh hùng hào kiệt việt nam đời nào thì cũng luôn có thể có. Tác giả cũng thể hiện được sự tự hào về bản thân mình. Câu thơ có hình thức là một câu nghi vấn tuy nhiên thực ra nó có tác dụng làm tăng Lever ý chí muốn làm những việc lớn để góp sức hết mình tổ quốc thân yêu.
Không những thế chí làm trai còn gắn sát với vận mệnh giang sơn, sự vinh nhục được thể hiện rất rõ ràng:
“Non sông đã mất, sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu, học cũng hoài”
Non sông đã mất thể hiện cảnh tượng nước nhà rơi vào tay giặc, toàn bộ nhân dân phải chịu ách thống trị nô lệ của giặc, hằng ngày họ phải sống trong cảnh áp bức bóc lột. Đối với một bậc trượng phu khi phải sống trong cảnh nước mắt ấy thì coi như đã chết rồi. Chính vì thế mà ông đưa ra ý tưởng bỏ sách thánh hiền. Đó là một ý tưởng táo bạo nhưng lại mang sự tiến bộ. Đối với nhà thơ thì tình cảnh giang sơn như vậy không hề học đạo vua tôi, đạo sơ chung. Bởi vì theo nhà thơ sách thánh hiền khi đó chẳng giúp ích gì được cho cảnh nước mất nhà tan, nếu cứ khư khư ôm giữ thì chỉ là ngu mà thôi. Tuy nhiên không phải nhà thơ phủ nhân hết những quyền lợi của sách thánh hiền, nếu nói như vậy chẳng khác nào ông cha ta ngu khi đọc sách đó. Mà điều tác giả muốn xác lập là lúc ấy đọc sách thánh hiền không tồn tại tác dung và không phù thích phù hợp với tình hình giang sơn.
Từ những ý niệm về chí làm trai khi sống là một bậc trượng phu trên đời sống, cùng với những diễn biến phức tạp của lịch sử dân tộc bản địa Phan Bội Châu thể hiện nguyện vọng và mong ước của tớ:
“Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.”
Hình ảnh ấy “bể đông theo cánh quạt” và “muôn trùng sóng bạc” là hai hình ảnh mang tính chất chất chất hào hoa lãng mạn thể hiện được khát khao cao đẹp mãnh liệt của nhà thơ. Phan Bội châu muốn vượt lên thực tại đen tối của giang sơn để quyết tâm lên đường làm nghiệp lớn bảo vệ cho giang sơn cũng đó là bảo vệ cho việc sống còn và vinh nhục của chí làm trai. Nhà thơ muốn vượt bể Đông để theo cánh quạt, cái cánh quạt ấy sẽ đưa ông đến những mảnh đất nền văn minh ở đó ông sẽ học tập và đem những gì mình học được về cứu giang sơn. Muôn trùng sóng bạc như đưa chân người anh hùng đi thao tác chí lớn.
Tóm lại cả bài thơ là một ý niệm chí làm trai của Phan Bội Châu. Đối với ông chí làm trai ấy phải làm được những điều hiển hách được ghi tên trong bảng vàng lưu danh muôn đời. Vận mệnh của chí làm trai gắn sát với vận mệnh của giang sơn. Với giọng điệu hào hùng trang nghiêm, cách sử dụng từ ngữ mê hoặc lôi cuốn bài thơ hiện lên như một bài ca hào hùng về chí làm trai. Nó dường như tiếp sức cho Phan Bội Châu đi trên con phố cứu nước.
“Con người viết văn, con người làm thơ trong Phan Bội Châu nhất trí với con người chính trị. Ngòi bút Phan Bội Châu sáng ngời chủ nghĩa yêu nước, lí tưởng anh hùng”. Phan Bội Châu là người thứ nhất nuôi ý tưởng đi tìm con phố cứu nước mới, cả đời sống văn chương của ông đó là cả đời sống cách mạng sáng ngời. Và khi ý chí làm trai sôi sục trong tim ông thì cũng là lúc “Lưu biệt khi xuất dương” Ra đời, ghi lại thời gian ông lên đường sang Nhật, từ giã bạn hữu, đồng chí.
Đối với Phan Bội Châu, là đấng nam nhi là phải có chí hướng riêng cho mình, chí làm trai của người con đất nam, ông ý niệm:
“Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời. ”
Con người tuy nhỏ bé nhưng chính ý chí, tư thế đã làm con người to to nhiều hơn so với vũ trụ. Và với Phan Bội Châu, “chí” để xây dựng được một con người hiển hách đó là chí làm trai. Làm trai là phải “lạ”, là phải ghi nhận sống và cống hiến cho phi thường hiển hách. Dám mưu đồ những chuyện kinh thiên động địa, xoay chuyển càn khôn. Đây là ý niệm này thân thiện với lí tưởng nhân sinh của những nhà nho thuở trước nhưng nó táo bạo hơn, quyết liệt hơn, con người dám đương đầu với vũ trụ, với đất trời to lớn để tự xác lập mình. Chính ý niệm vừa thừa kế truyền thống cuội nguồn, vừa mới này đã tạo ra một con người, một Phan Bội Châu với tư thế khỏe mạnh, ngang tàn, ngạo nghễ, thử thách càn khôn. Đó đó là tư thế dữ thế chủ động trước thời cuộc, là lí tưởng vì nước, vì dân.
Phạm Ngũ Lão đã từng bày tỏ ý niệm về chí làm trai của tớ qua bốn câu thơ của “Thuật hoài”
“Múa giáo non sông trải khắp thu
Ba quân khí mạnh nuốt trôi trâu
Công danh quân tử còn vương nợ,
Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu. ”
Phạm Ngũ Lão như ý thức được trách nhiệm của mình mình trước thời cuộc, trước vận mệnh giang sơn. Suy nghĩ của Phạm Ngũ Lão đầy thiết thực;một ngày còn bóng quân thù là nợ công danh sự nghiệp của tuổi trẻ với giang sơn, xã tắc vẫn còn đấy vương, chưa trả hết. Dù ở cách nhau bảy thế kỉ nhưng ý niệm về chí làm trai của Phạm Ngũ Lão và Phan Bội Châu vẫn khởi sắc giống nhau, nó như nền tảng của bất kì bậc nam nhi nào thì cũng phải có dù ở thời nào. Phan Bội Châu đã nói rằng:
“Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ
Sau này muôn thuở há không tồn tại ai?”
Chí làm trai là phải gắn sát với ý thức của mình mình, ý thức về cái tôi chứ không thể nào sống tầm thường tẻ nhạt, buông xui theo số phận. Đó là cái tôi công dân đầy trách nhiệm trước thời cuộc, trước số phận. Bằng nghệ thuật và thẩm mỹ đối ý, tác giả đã xác lập trong một khoảng chừng trăm năm nên phải có sự tồn tại của tớ và sau này sẽ không lẽ không tồn tại ai hiểu và tiếp bước của ông hay sao. Và quả đúng như lời ông nói khi tiếp sau đó người thanh niên Nguyễn Tất Thành – Bác Hồ vĩ đại đã ra đi tìm đường cứu nước, xây hình thành nước Việt nam dân chủ Cộng hòa.
Câu ba vừa xác lập dứt khoát về vai trò của cái “Tôi”, góp sức cho đời, lưu danh thiên cổ thì câu bốn lại chuyển sang nghi vấn bằng vướng mắc tu từ nhằm mục tiêu xác lập quyết liệt hơn một khát vọng sống hiển hách, phát huy hết tài năng để góp sức cho đời. Phan Bội Châu như đã vừa xác lập ý thức và trách nhiệm công dân của tớ, của mọi người. Với cảm hứng lãng mạn, bay bổng gắn với hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ kì vĩ đã tiếp tục tăng thêm khát vọng, niềm tin, lòng yêu nước sôi sục, thiết tha của dân tộc bản địa.
Đến với hai câu thơ năm, sáu đó là nhận thức, thái độ quyết liệt của kẻ làm trai trước tình cảnh giang sơn phải rơi vào tay lũ giặc, tay sai, bán nước.
“Non sông đã chết, sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài!”
Non sông, giang sơn là một phần tạo ra con người, cốt cách, non sông chết ta trở thành nô lệ thì sống chỉ thêm nhục. Giờ đây, sách vở thánh hiền chẳng còn ích gì nước khi nước đã mất, nhà đã tan. Phan Bội Châu đã xây dựng một tư tưởng mới mẻ đầy táo bạo, tiến bộ mang đậm tính cách mạng. Đây như lời tự bạch về nỗi đau đớn, xót xa, tủi nhục của người con mất nước nhưng lại hé mở con phố cách mạng rửa nhục nước nhà.
Hằng hà sa số ý nghĩ cũng chẳng bằng một hành vi và khi ý chí sục sôi trong Phan Bội Châu đạt tới đỉnh điểm thì cũng là lúc ông ra đi tìm tới ánh sáng thay đổi vận mệnh giang sơn. Ông ra đi với tư thế hiên ngang mang trong mình đầy khát vọng.
“Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt,
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi. ”
Những hình ảnh lớn lao, kì vĩ: Bể Đông cánh quạt, muôn trùng sóng bạc như tạo cho Phan Bội Châu một tư thế như bay lên. Hình ảnh ấy thật hào hung, lãng mạn, con người như được chắp đôi cánh thiên thần bay lên trên thực tiễn tối tăm, nghiệt ngã, vươn ngang tầm vũ trụ. Đó là một tư thế hăm hở, đầy nhiệt huyết thăng hoa, một tấm lòng yêu nước của một nhà thơ, nhà cách mạng.
“Nhân sinh trăm năm như một giọt nước vươn nơi mi mắt, nhẹ như lông hồng lại nặng như thái sơn”. Một kiếp người, nếu ta chọn môi trường sống đời thường vì mình thì môi trường sống đời thường không phải lo nghĩ vì ai nhưng giương mắt nhìn giang sơn lầm than thì làm thế nào trọn vẹn có thể yên giấc. Phan Bội đã chọn con phố ra đi tìm đường cứu nước, ông không thể nhìn và để bản thân mình trở thành nô lệ. Bằng giọng thơ tận tâm có sức lay động mạnh mẽ và tự tin, “Lưu biệt khi xuất dương” đã khắc họa vẻ đẹp hào hùng của nhà chí sĩ cách mạng trong năm đầu thế kỉ XX, với tư tưởng mới mẻ và khát vọng cháy bỏng trong buổi đầu ra đi tìm đường cứu nước.
Phan Bội Châu được nhắc tới là người thứ nhất trong lịch sử dân tộc bản địa Việt Nam có ý thức dùng văn chương để vận động, tuyên truyền cách mạng. Ông cũng đó là người khơi dòng cho loại văn chương trữ tình chính trị. Trong số đó, bài thơ ” Lưu biệt khi xuất dương ” là một tác phẩm tiêu biểu vượt trội.
Đây là bài thơ được viết trong bữa cơm ngày Tết mà Phan Bội Châu đã tổ chức triển khai ở trong nhà mình để chia tay với những bạn hữu, đồng chí trước lúc lên đường sang Nhật Bản năm 1905. “Lưu biệt khi xuất dương” đã thể hiện ý tưởng lớn lao, mới mẻ đầy trách nhiệm của tác giả, thể hiện niềm hăm hở, quyết tâm cao độ trong buổi đầu vượt biển đi ra quốc tế để “mưu sự phục quốc”.
Chí làm trai đã được nhắc tới trong văn học từ thời xa xưa nhưng đặc biệt quan trọng được tôn vinh ở thời kì quyết sách phong kiến, thời kì đạo Nho tăng trưởng mạnh mẽ và tự tin. Nam nhi phải có công danh sự nghiệp, sự nghiệp thì mới có thể đáng làm trai. Chẳng vậy mà trong bài thơ “Tỏ lòng”, Phạm Ngũ Lão đã viết:
“Công danh nam tử còn vương nợ
Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu”
Hay Nguyễn Công Trứ cũng từng viết:
“Chí làm trai nam, bắc, tây, đông
Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể”.
Muốn trở thành bậc nam nhi được mọi người công nhận thì phải ghi nhận phấn đấu, lập được công trạng, đã có được danh vọng, có sức vóc “vẫy vùng” khắp bốn bể để chứng tỏ tài năng, bản lĩnh của mình mình. Kế thừa tư tưởng ấy của Nho giáo, Phan Bội Châu đã đưa ra một quan điểm về chí làm trai như một tuyên ngôn đầy khí thế:
“Sinh vi nam tử yếu hi kỳ,
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di”.
Trước hết, ông nhận định rằng, làm trai phải “lạ”, tức là phải sống khác mọi người, không được giống với bất kì ai để tạo ra điểm riêng không tương quan gì đến nhau. “Lạ” cũng tức là yếu tố phi thường, hiển hách, xoay chuyển cả trời đất. Đó là lối sống dữ thế chủ động, không chùn bước, nản chí để mặc cho tình hình chi phối mà phải có bản lĩnh để chi phối tình hình. Nhân vật trữ tình dám đương đầu với càn khôn, đất trời, vũ trụ để tự xác lập bản thân, phấn đấu đạt được giấc mộng công danh sự nghiệp. Phan Bội Châu ôm ấp khát vọng xoay chuyển được càn khôn chứ không để “càn khôn tự chuyển dời”. Ông không đầu hàng, khuất phục trước số phận, tình hình mà dùng chính kĩ năng của tớ để thay đổi tình hình. Có thể nói, chí làm trai của ông là chí làm trai của một đấng nam nhi hiên ngang trong vũ trụ, dám ngão nghệ và thử thách với trời đất.
Con người mang tầm vóc lớn lao, tầm vóc vũ trụ ấy luôn mang trong mình ý thức, trách nhiệm của thành viên trước thời cuộc:
“Ư bách niên trung tu hữu ngã,
Khởi thiên tải hậu cánh vô thùy”
Trong đời sống trăm năm hữu hạn, Phan Bội Châu muốn góp sức sức mình cho giang sơn, làm ra những công trạng phi thường, lớn lao để xứng danh làm một nam nhi lưu danh vào thiên cổ ngàn năm. Tác giả đã tự xác lập bản thân mình, đấy là cái tôi mang đầy trách nhiệm, dữ thế chủ động tích cực chứ không phải cái tôi vị kỉ, chỉ biết lo nghĩ cho quyền lợi của thành viên. Ở hai câu thực có sự đối nhau hòa giải và hợp lý giữa sự vô hạn của thời hạn và sự hữu hạn của đời người, Phan Bội Châu dùng cái phủ định để làm nền, làm nổi trội lên điều ông xác lập. Ông muốn làm những điều phi thường, lưu lại tên tuổi của tớ trong sử sách để không hổ thẹn với chí làm trai mà tôi đã lấy làm lí tưởng sống. Cống hiến cho đời vừa là trách nhiệm vừa là trách nhiệm của bậc trượng phu. Trong một trăm năm hữu hạn ấy, người nam nhi phải tiến hành được chí làm trai và cũng trong ngàn năm tiếp sau đó phải để lại được tiếng thơm cho đời. Hai câu thơ như lời thúc giục khơi dậy tinh thần xả thân vì nghĩa lớn của con người, nhất là những thanh niên trai tráng phải góp rất là mình vào công cuộc cứu nước, tìm ra hướng đi mới cho dân tộc bản địa.
Gắn với tình hình thực tại của giang sơn, Phan Bội Châu đã nêu lên trách nhiệm mà người nam nhi nên phải có so với vận mệnh dân tộc bản địa:
“Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế,
Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si “
Đất nước bị xâm lược, non sông cũng không hề nữa thì ta có sống cũng chỉ chuốc lấy sự nhục nhã, ê chề. Sách vở, người dân có tri thức cũng trở thành vô nghĩa khi độc lập giang sơn bị xâm phạm. Nhiệm vụ giải phóng dân tộc bản địa được ông đặt lên số 1 bởi ông ý thức được thời cuộc. Sách vở cũng không tồn tại ý nghĩa gì khi nước mất nhà tan. Việc làm quan trọng và thiết thực nhất lúc bấy giờ là tìm kiếm được con phố, hướng đi cho giang sơn để thoát khỏi sự xâm lược, bóc lột của thực dân Pháp. Phan Bội Châu là một tình nhân nước và ông cũng mong rằng trào lưu Đông du do mình lãnh đạo sẽ gặt hái được nhiều thành quả giúp ích cho nước nhà. Bên cạnh đó, hai câu luận cũng luôn có thể có ý nghĩa thức tỉnh những con người dân có tấm lòng yêu nước. Đây cũng là lúc để họ xoay chuyển càn khôn, xoay chuyển cục diện, tình hình của dân tộc bản địa.
Phan Bội Châu (1867-1940), ôi tên gọi đẹp thuở nào. “Chúng ta trọn vẹn có thể nói rằng rằng trong lịch sử dân tộc bản địa giải phóng dân tộc bản địa của nhân dân Việt Nam, trước quản trị Hồ Chí Minh, Phan Bội Châu là một nhân vật vĩ đại” (Tôn Quang Phiệt). Phan Bội Châu là linh hồn của những trào lưu vận động giải phóng Tổ quốc khoảng chừng 25 năm đầu thế kỉ XX. Tên tuổi ông gắn sát với những tổ chức triển khai yêu nước như Hội Duy Tân, trào lưu Đông du, Việt Nam Quang Phục Hội. Tên tuổi Phan Bội Châu gắn sát với hàng trăm bài thơ, hàng trăm cuốn sách, một số trong những bài văn tế và vài ba vở tuồng chứa chan tình yêu nước. “Phan Bội Châu câu thơ khơi dậy” (Tố Hữu).
Năm 1900, Phan Bội Châu đậu giải nguyên khoa thi Hương trường Nghệ Năm 1904 ông sáng lập ra Hội Duy Tân, một tổ chức triển khai yêu nước. Năm 1905 ông dấy lên trào lưu Đông du. Theo chủ trương của Duy Tân hội do chính ông sáng lập, ông khởi đầu sang Nhật để tìm đường cứu nước. Bài thơ “Xuất dương lưu biệt” ông làm tặng những đồng chí trong buổi đầu lên đường. Có thể nói bài thơ này như một mốc son chói lọi trong sư nghiệp giải phóng dân tộc bản địa của nhà chí sĩ Phan Bội Châu.
“Xuất dương lưu biệt” được viết bằng chữ Hán, theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, là khúc ca biểu lộ tư thế, quyết tâm hăm hở, và những ý nghĩ cao cả mới mẻ của chí sĩ Phan Bội Châu trong buổi đầu xuất dương cứu nước.
Hai câu để là một tuyên ngôn về chí hướng, về lẽ sống cao cả:
“Sinh vi nam tử yếu hi kì
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di”
Tự hào mình là đấng nam nhi thì phải sống và cống hiến cho ra sống, mong ước làm ra “điều lạ” (yêu hi kì). Suy rộng ra, là không thể sống tầm thường. Không thể sống một cách thụ động cho trời đất (càn khôn) “tự chuyển dời” một cách vô vị, nhạt nhẽo. Câu thơ thể hiện một tư thế, một tâm thế đẹp về chí nam nhi, tự tin ở tại mức độ, tài năng của tớ thích làm ra sự nghiệp to lớn, xoay chuyển trời đất, như ông đã nói rõ trong một bài thơ khác:
“Dang tay ôm chặt bồ kinh tế tài chính,
Mở miệng cười tan cuộc oán thù”.
Gắn câu thơ với việc nghiệp cách mạnh vô cùng sôi sục của Phan Bội Châu, ta mới cảm nhận được cái khẩu khí anh hùng của nhà chí sĩ vĩ đại. Đấng nam nhi muốn làm ra “điều lạ” ở trên đời, từng nung nấu và tâm niệm theo một vần thơ cổ:
“Mỗi phạn bất vong duy trúc bạch,
Lập thân tối hạ thị văn chương ”
(“Tùy viên thi thoại” – Viên Mai)
Đấng nam nhi muốn làm ra “điều lạ” ở trên đời ấy có một “bầu máu nóng” sôi sục: “Tôi được trời phú cho bầu máu nóng cũng không đến nỗi ít, lúc còn bé đọc sách của cha tôi, mọi khi đèn những chỗ nói người xưa chịu thuế để thành đạo nhân, nước mắt lại đầm đìa nhỏ xuống ướt đẫm cả giấy…” (Ngục trung thư).
Phần thực, ý thơ được mở rộng, tác giả tự xác lập vai trò của tớ trong xã hội và trong lịch sử dân tộc bản địa:
“Ư bách niên trung tu hữu ngã
Khởi thiên tải hậu cánh vô thùy”
“Ngã” là ta: “tu hữu ngã” nghĩa là phải có ta trong đời sống “một trăm năm ” (bách niên trung). Câu thơ xác lập, biểu lộ niềm tự hào lớn lao của kẻ sĩ trong cảnh nước mất nhà tan. “Thiên tải hậu” nghìn năm tiếp theo, là lịch sử dân tộc bản địa của giang sơn và dân tộc bản địa há lại không tồn tại ai (để lại tên tuổi) ư? Hai câu 3, 4 đối nhau, lấy cái phủ định để làm nổi trội điều xác lập. Đó là một ý thơ thâm thúy thể hiện vai trò thành viên trong lịch sử dân tộc bản địa: sẵn sàng gánh vác mọi trách nhiệm mà lịch sử dân tộc bản địa phó thác. Ý tưởng đẹp tươi này là yếu tố thừa kế những tư tưởng vĩ đại của những vĩ nhân trong lịch sử dân tộc bản địa:
“… Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam lòng”.
(“Hịch tướng sĩ’ – Trần Quốc Tuấn)
“… Nhân sinh tự cổ thùy vô tử,
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh”.
(Văn Thiên Tường)
Lấy cái hữu hạn “bách niên” của một đời người so với cái vô hạn “thiên tải” của lịch sử dân tộc bản địa dân tộc bản địa. Phan Bội Châu đã tạo ra một giọng thơ đĩnh đạc, hào hùng, biểu lộ một quyết tâm và khát vọng trong buổi lên đường. Vì thế, trên bước đường cách mạng giải phóng dân tộc bản địa, trải qua muôn vàn thử thách và nguy hiểm, ông vẫn quật cường, sáng sủa.
Phan Bội Châu nhà yêu nước, anh hùng giải phóng dân tộc bản địa nổi tiếng trong lịch sử dân tộc bản địa tân tiến Việt Nam, Phan Bội Châu đó là người khởi xướng những trào lưu giải phóng Tổ quốc trong trong năm đầu thế kỉ XX như Hội Duy Tân, trào lưu Đông du, Việt Nam Quang Phục Hội. Tên tuổi của ông cũng nổi tiếng với nhiều bài thơ, cuốn sách, bài văn tế…Phan Bội Châu luôn mang trong mình lý tưởng, khát vọng giải phóng dân tộc bản địa và xây dựng giang sơn dân chủ tiến bộ.
“Lưu biệt khi xuất dương” được viết bằng chữ Hán, thể thất ngôn bát cú Đường luật, bài thơ thể hiện vẻ đẹp lãng mạn, hào hùng trong đầu thế kỉ XX : táo bạo, nhiệt huyết lý tưởng giải phóng dân tộc bản địa luôn dâng cao. Ông đã cho những người dân đọc thấy được không khí cách mạng sục sôi quá trình đầu thế kỉ XX của những con tình nhân nước và tiến bộ của nước nhà.
Mở đầu bài thơ như thể một tuyên ngôn lí tưởng:
“Sinh vi nam tử yếu hi kì,
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di.”
Làm trai trong trời đất không thể sống tầm thường, không được sống thụ động cho trời đất “tự chuyển dời”. Câu thơ mở đầu đã thể hiện tư thế, ý chí nam nhi, tài năng của người cách mạng mong ước làm ra sự nghiệp lớn, xoay chuyển trời đất.
Tiếp tục bài thơ tác giả xác lập:
Ư bách niên trung tu hữu ngã,
Khởi thiên tải hậu cánh vô thùy.
Tác giả đã xác lập mạnh mẽ và tự tin và đầy khí phách về sức mạnh con người trước càn khôn. Sự tôn vinh cái Tôi của nhà thơ đó là xác lập trách nhiệm của người thanh niên yêu nước so với vận mệnh dân tộc bản địa. Câu thơ cũng làm cho nhiều người tỉnh ngộ và khơi gợi sự tinh thần đấu tranh. Tác giả Phan Bội Châu như muốn ra sức lôi kéo sự tranh đấu của những con tình nhân nước.
Những đoạn thơ thứ nhất tác giả đã xác lập chí nam nhi, đoạn sau nói về trách nhiệm của nam nhi:
Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế,
Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si
Khi giang sơn hiện giờ đang bị xâm lăng, non sông đã chết, ta sống chỉ thêm sự nhục nhã, đau đớn. Trong tình hình nước mất nhà tan, người học có vùi mài kinh sử cũng trở nên vô nghĩa. Vào thời gian lúc đó, ý muốn ra đi tìm đường cứu nước là lí tưởng của thời đại. Câu thơ trên không tồn tại ý chê bai việc học mà chỉ có ý khuyên con người ta phải sống với thời cuộc trước mắt. Câu thơ trên còn thể hiện nỗi đau của tác giả khi mà giang sơn suy tàn, dân chúng lầm than, đạo đức xã hội xuống cấp trầm trọng đã khiến con người dân có trách nhiệm với dân tộc bản địa nhìn thấy mà lòng quặn đau.
Đoạn kết của bài thơ Lưu biệt khi xuất dương đã thể hiện quyết tâm, ý chí , kỳ vọng lớn của tác giả trên con phố tôi đã chọn:
Nguyện trục trường phong Đông hải khứ,
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.
Giọng thơ sục sôi, tràn trề kỳ vọng và quyết tâm đi đến nước Nhật để tìm con phố cứu nước. Hình ảnh kết thúc bài thơ vô cùng mạnh mẽ và tự tin, hào hùng, đó là yếu tố khí phách của con người bắt kịp với thời đại mới. Với kỳ vọng về ngày mai tươi sáng hơn.
Bài thơ giọng điệu hào hùng, từ ngữ mê hoặc là một bài ca hào hùng về chí làm trai nguyện nhảy vào mình vào sự nghiệp cứu nước của dân tộc bản địa. Bài thơ mãi là tấm gương mà người đời luôn noi theo.
Năm 1858 thực dân Pháp xâm lược Việt Nam chúng thi hành quyết sách bóc lột sức lao động, đàn áp những cuộc đấu tranh của nhân dân ta trong bể máu, làm cho lòng dân vô cùng phẫn nộ. Chính điều này đã thôi thúc những nhà yêu nước nung nấu con phố giải phóng dân tộc bản địa. Tiêu biểu trong thời kì đầu là Phan Bội Châu Ông vừa là nhà cách mạng yêu nước đồng thời là một nhà văn hóa truyền thống lớn. Ông để lại nhiều trước tác trên nhiều nghành trong số đó thi ca chiếm một nội dung quan trọng. Nổi bật trong thơ của Phan Bội Châu là bài “Lưu biệt khi xuất dương”. Bài thơ đã lưu lại tình cảm, cảm xúc của tác giả lúc từ biệt trước lúc sang Nhật đồng thời thể hiện tinh thần, ý chí quyết tâm cứu nước của người chiến sỹ cách mạng.
“Lưu biệt khi xuất dương” được Phan Bội Châu sáng tác khi khát vọng cứu nước đang tiến hành một cách thuận tiện, hội Duy Tân vừa mới được xây dựng khi đó ông chủ trương đưa một số trong những thanh niên Việt Nam có ý chí, tinh thần ham học hỏi sang Nhật học tập sự văn minh, khoa học của mình để về giúp nước giúp dân. Đây là một tư tưởng tiến bộ nhưng lịch sử dân tộc bản địa lại không lựa chọn do còn phạm phải những sai lầm đáng tiếc, tuy nhiên điều này đã để lại nhiều bài học kinh nghiệm tay nghề kinh nghiệm tay nghề cho dân tộc bản địa.
Bài thơ được viết bằng chữ Hán theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật với bố cục tổng quan rõ ràng, mạch lạc theo cấu trúc đề-thực-luận-kết thể hiện được cái “chí” của nhà thơ. Hai câu thơ đầu là ý niệm mới mẻ về chí làm trai và tư thế, tâm thế, tầm vóc của con người trong vũ trụ.
“Sinh vi nam tử yếu hi kì
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di”
Chí làm trai của đấng nam nhi phải có khát vọng, tham vọng lớn lao, phải làm được việc hiếm việc lạ ở trên đời. Tư tưởng này đã được thừa kế của những tiền nhân như Phạm Ngũ Lão trong bài thơ “Thuật hoài” có viết: “Nam nhi vị liễu công danh sự nghiệp trái/ Tu thính nhân gian thuyết Vũ hầu”. Chính vì cái lẽ ấy mà không chịu làm cho trời đất tự chuyển dời thể hiện tầm vóc lớn lao của con người trong vũ trụ bát ngát như tư thế “hoành sóc” (cầm ngang ngọn giáo) hiên ngang của người nam tử. Gắn với toàn cảnh của thời đại, thực tiễn của giang sơn lúc bấy giờ chí làm trai theo Phan Bội Châu phải xoay chuyển được “càn khôn” dữ thế chủ động lập lại thời thế không chịu đồng ý nỗi nhục mất nước, không chịu làm nô lệ.
Nếu như hai câu thơ đầu là tuyên ngôn về chí làm trai với tư tưởng muốn tăng cấp cải tiến vượt bậc thoát khỏi số lượng giới hạn bé mọn của mình mình, mong ước giải cứu cho dân tộc bản địa đồng thời khẳng xác lập thế của tớ trong trời đất thì hai câu thực nói về ý thức trách nhiệm của thành viên trước thời cuộc.
“Ư bách niên trung tu hữu ngã
Khởi thiên tải hậu cánh vô thùy”
Trong câu 3 so với câu 4 lấy cái hữu hạn của “bách niên” để so với cái vô hạn của “thiên tải”, lấy cái phủ định để xác lập ý chí quyết tâm của tác giả đã cho toàn bộ chúng ta biết vai trò, sự dữ thế chủ động của thành viên trước toàn cảnh lịch sử dân tộc bản địa. Ở trong tầm trăm năm (trong tầm thời hạn của đời người) thiết yếu phải có ta. Ta phải thao tác lớn, gánh vác việc đời của thời đại mình thì trăm năm tiếp theo mới có thế hệ khác. Nếu không sau này “hát không tồn tại ai?”đấy là một câu nghi vấn, hỏi nhưng cũng là để tự mình vấn đáp, tự mình thể hiện mình. Điều này đã cho toàn bộ chúng ta biết tinh thần tự nhiệm, tự mình của tác giả đồng thời cũng xác lập sự tiếp nối đuôi nhau thế hệ anh hùng của dân tộc bản địa “Tuy mạnh yếu từng lúc rất khác nhau/ Song hào kiệt thời nào thì cũng luôn có thể có”.
Để minh chứng cho con phố cứu nước của tớ là đúng đắn ở hai câu luận tác giả nêu lên tình cảnh của giang sơn và chỉ ra những điều xưa cũ không hề phù thích phù hợp với thời đại mới.
“Giang sơn tử hĩ sinh đồ huế
Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si”
“Non sông đã chết” dân tộc bản địa đã biết thành xâm lăng, giang sơn đã mất độc lập sống cũng chỉ thêm nhục nhã. Câu này tác giả nói tới việc lẽ sống và cái chết để xác lập lí tưởng sống tức là phải lật lại “càn khôn”, lấy lại hồn nước, làm cho dân tộc bản địa được độc lập tự do. “Hiền thánh”ở đây chỉ Nho học. Nó đang không hề nữa, phải gác nó lại theo học cái học thực tiễn để canh tân giang sơn. Có người nói Phan Bội Châu phủ nhận vai trò của Nho giáo, điều này là không đúng bởi ông cũng xuất thân nơi “Cửa Khổng sân Trình” nhưng toàn cảnh thời đại hiện giờ Nho giáo trở nên lỗi thời, lỗi thời cần thay đổi. Chữ “hoài” trong bản dịch thơ chưa thể hiện được thực ra “si” (U mê, mê muội một điều gì đó mất lí trí) trong nguyên tác. Hai câu thơ là lời nhắn nhủ của tác giả đến thế hệ trẻ phải thay đổi ý niệm, tư tưởng tránh việc theo lối mòn, sáo rỗng không tồn tại ích cho việc nghiệp cứu nước.
Hai câu kết thể hiện khát vọng hành vi cứu nước, khắc họa tư thế hiên ngang, hào hùng của con người ở buổi lên đường:
“Nguyện trục trường phong Đông hải khứ
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi”
Ở câu thơ thứ nhất mang hai nét nghĩa trừu tượng và rõ ràng. Với nét nghĩa trừu tượng thể hiện mong ước vượt lên chính mình, vượt qua số lượng giới hạn bản thân làm ra việc lạ ở trong tầm trăm năm. Với nét nghĩa rõ ràng để chỉ trào lưu Đông Du, chỉ những người dân thanh niên yêu nước mong ước học tập cái mới để giúp nước. Tuy nhiên bản dịch thơ trong sách giáo khoa từ “Cánh gió” chưa lột tả được thần sắc của “trường phong” là cơn gió lớn, cơn gió dài nó là yếu tố quyết tâm, quyết liệt ra đi cứu nước của tác giả. Câu cuối “nhất tề phi” là cùng bay lên ở đấy là chỉ con sống hay chỉ khát vọng của tác giả hay chỉ cả hai khát vọng của ta cùng với hàng nghìn con sóng cùng bay lên giữa biển khơi to lớn. Theo em cách hiểu thứ ba là hợp lý vì tác giả “xuất dương” mang trong mình tham vọng lớn lao. Hai câu kết với hai hình ảnh kì vĩ “trường phong” và “thiên trùng bạch lãng”làm cho chí khí, tư thế của người chiến sỹ vượt lên thực tại đen tối với đôi cánh của lí tưởng cách mạng vươn ngang tầm vũ trụ được thể hiện qua vị ngữ “nguyện trục”, “nhất tề phi” khiến ta liên tưởng đến hai câu thơ trong “Hành lộ nan” (Đi đường khó) của Lí Bạch: “Trường phong phá lãng hội hữu thì/ Trực quải vân phàm tế thượng hải” (Cưỡi gió vượt sóng ắt có những lúc/ Dòng thẳng buồm mây vút bể xanh).
“Lưu biệt khi xuất dương” thể hiện được lí tưởng cứu nước cao cả, nhiệt huyết sục sôi với tư thế đẹp tươi và khát vọng lên đường cháy bỏng của người chiến sỹ cách mạng trong buổi đầu cứu nước. Về nghệ thuật và thẩm mỹ bài thơ được tuân theo luật bằng, đúng niêm, đúng luật của thể thơ đã được quy ước, tuy nhiên khởi sắc tăng cấp cải tiến thay đổi điều này được thể hiện ở đại từ “Ngã” (ta). Ở trong thơ trung đại cái tôi thành viên bị lu mờ, ít thấy tác giả xuất hiện trực tiếp do người trung đại không coi mình là TT mà chỉ là một bộ phận trong chỉnh thể lớn.Nhưng ở đây tác giả đã tự tin thể hiện bản lĩnh, chí hướng, khát vọng, quyết tâm của con người trong thời đại mới. Sử dụng ngôn từ phóng đại với hình ảnh kì vĩ, lãng mạn thể hiện được cái chí của tớ.
Vần thơ đã khép lại lâu nay nay nhưng hồn thơ, thần sắc của bài thơ cùng với hình ảnh của một Phan Bội Châu quyết tâm, hăm hở, dữ thế chủ động ra đi tìm đường cứu nước đã để lại tiếng vang, tác động sâu rộng trong lịch sử dân tộc bản địa. Phan Bội Châu không những về yếu tố nghiệp vận động giải phóng dân tộc bản địa là một nhân vật tiêu biểu vượt trội cho quá trình chống Pháp của nhân dân Việt Nam đầu thế kỉ XX mà còn là một nhà thơ, nhà văn với những góp phần có mức giá trị cho nền văn học nước nhà.
Phan Bội Châu là một nhà văn hóa truyền thống lớn, một nhà chính trị, “một nhân vật vĩ đại”, có nhiều hoạt động giải trí và sinh hoạt tiến bộ thời gian đầu thế kỷ XX, ông được nghe biết với vai trò là vị lãnh tụ tiêu biểu vượt trội nhất trong những trào lưu đấu tranh giải phóng dân tộc bản địa thời gian đầu thế kỷ trước. Đặc biệt nổi trội với tư tưởng giải phóng dân tộc bản địa theo con phố của những nước tư bản chủ nghĩa, tuy nhiên tiếp sau đó thất bại nhưng đã và đang mở ra một quan điểm mới về việc làm cách mạng cho thế hệ đi sau trong số đó có Hồ Chí Minh. Nhìn chung ở đời cách mạng, cũng như quy trình hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng ở Phan Bội Châu có sự phối hợp độc lạ và rất khác nhau và vẻ vang giữa hai phương diện chính trị và văn hóa truyền thống, điều này tương tự như Nguyễn Trãi hơn 400 năm về trước và Hồ Chí Minh của vài năm tiếp sau đó. Ngoài sự nghiệp chính trị nổi trội, thì Phan bội Châu cũng luôn có thể có một sự nghiệp văn chương khá đồ sộ, ông trọn vẹn có thể sẽ là người đã mở đường cho nền văn học cách mạng Việt Nam với chất chính trị và trữ tình phối hợp ngặt nghèo hợp tác ăn ý trong nhiều tác phẩm. Lưu biệt khi xuất dương đó là một tác phẩm mang khá đầy đủ phong thái sáng tác ấy của Phan Bội Châu, cùng với tình hình Ra đời đặc biệt quan trọng gắn sát với việc chuyển biến trong tư tưởng cách mạng của Phan Bội Châu.
Sở dĩ nói Lưu biệt khi xuất dương là bài thơ gắn sát với việc chuyển biến trong tư tưởng cách mạng của Phan Bội Châu, bởi bài thơ được sáng tác vào năm 1905, trước thời điểm ngày ông lên tàu cùng một số trong những thanh niên xuất sắc ưu tú khác sang Nhật tìm đường cứu nước. Bài thơ là yếu tố cổ vũ, động viên khuyến khích tinh thần đầy hào khí dành riêng cho những con người mang tư tưởng, tráng chí tốt đẹp ra đi vì sự nghiệp giải phóng dân tộc bản địa, dẫu biết có nhiều gian truân trắc trở. Cũng lại là một tác phẩm gợi mở, hướng những con người ở lại, hướng nhân dân ta về một niềm tin rằng mai đây giang sơn sẽ tốt đẹp hơn, tươi sáng hơn, thể hiện nhưng ý chí, quyết tâm, tư tưởng tiến bộ của một nhà nho yêu nước, một vị lãnh tụ hết lòng vì dân tộc bản địa.
Như Nguyễn Ái Quốc đã viết trong tác phẩm chính luận Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu của những lời tán dương dành riêng cho cụ Phan đầy thâm thúy và trân trọng rằng: “một bậc anh hùng, một vị thiên sứ được hai mươi triệu đồng bào trong vòng nô lệ tôn kính”. Điều đó đủ để thấy rằng ở Phan Bội Châu là quy tụ những vẻ đẹp quý giá của một nhân cách lớn, một tư tưởng lớn hòa quyện giữa tinh thần của một nhà nho và một chí sĩ cách mạng theo khuynh hướng tư bản (thậm chí còn còn tồn tại đôi chút khuynh hướng chủ nghĩa xã hội). Trong Lưu biệt khi xuất dương, vẻ đẹp nhân cách, tư tưởng của Phan Bội Châu thể hiện từ hai câu thơ đầu, mà trọn vẹn có thể đặt cho nó tên gọi là chí làm trai trong thời đại mới.
“Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời”
Cuối thế kỷ XVIII, thời gian đầu thế kỷ XIX trong lịch sử dân tộc bản địa nước nhà là một quá trình đầy dịch chuyển kinh hoàng, tháng 1/8/1958, Pháp nổ phát súng thứ nhất chính thức xâm lược việt nam lần thứ nhất, trong lúc đó triều đình nhà Nguyễn yếu hèn, quyết sách phong kiến thối nát, có rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn sụp đổ, không đủ sức để đứng lên lãnh đạo nhân dân chống giặc ngoại xâm như những thế hệ cha ông đi trước. Các nhà nho yêu nước, thương dân nhưng hầu hết bất lực trước thời cuộc, bế tắc nên tìm cách thoái ẩn, trốn tránh đời sống. Chỉ riêng Phan Bội Châu, là một trong số ít những nhà nho có nhiều hoạt động giải trí và sinh hoạt sôi sục trong những trào lưu nổi dậy chống ngoại xâm. Bởi cụ Phan có một nhân cách văn hóa truyền thống lớn, người tiếp nhận những khuynh hướng chính trị một cách phong phú chủng loại, nhiều chiều, là người trực tiếp tham gia những trào lưu Cần Vương và một số trong những trào lưu khởi nghĩa truyền thống cuội nguồn, Phan Bội Châu tuy là một nhà nho chính thống, nhưng lại sớm nhận ra những yếu điểm và sự lỗi thời của những trào lưu này. Phan Bội Châu nhận thấy nên phải có một sự cải cách mới, một con phố mới cho cách mạng Việt Nam, người xem xét quyết sách quân chủ lập hiến, rồi ở đầu cuối quyết định hành động giải phóng dân tộc bản địa theo con phố mà những nước tư bản chủ nghĩa đã làm và rất thành công xuất sắc tiêu biểu vượt trội đó là Nhật Bản. Từ đó trào lưu Đông Du Ra đời, với một kỳ vọng cải biến được tình hình hỗn loạn như rắn mất đầu của những trào lưu khởi nghĩa lẻ tẻ trong nước. Phan Bội Châu trọn vẹn có thể xem là một vị anh hùng biết thời biết thế, với ông trong một toàn cảnh mới thì nhân cách của nhà nho vẫn phải giữ, nhưng phải cải biến làm thế nào để cho không trở thành lỗi thời, mà phải tương tự, đuổi theo kịp với thời cuộc. Trong số đó chí nam nhi là yếu tố cốt yếu của một nhà nho yêu nước. Phan Bội Châu ý niệm “Làm trai phải lạ ở trên đời”, chữ “lạ” ở đây tức là thân nam nhi chí ở bốn phương, phải tạo cho mình sự khác lạ, nổi trội hẳn lên ở những phương diện sự nghiệp, tư tưởng, mang trong mình những khát khao, tham vọng cao đẹp và nỗ lực hết mình tiến hành chúng. Đã là nam nhân thì không cam chịu một môi trường sống đời thường thường thì, an ổn, quanh quẩn bên cái ao, nắm thóc, con gà, vừa lòng với môi trường sống đời thường điền viên nhi nữ thường tình mà phải phấn đấu kiến thiết xây dựng sự nghiệp lớn, công danh sự nghiệp lớn. Ví như thuở trước người trai miệt mài đèn sách, quyết thi tuyển lấy công danh sự nghiệp làm rạng rỡ tổ tông hoặc là tòng quân chinh chiến sa trường, bảo vệ biên cương, để trả mối nợ nước. Thì nay trong thời đại đầy dịch chuyển, người nam nhi lại nên phải có ý chí, thay đổi tư tưởng của mình mình để trả món nợ công danh sự nghiệp cho giang sơn, chứ không phải bất lực, trốn tránh như nhiều nhà nho đương thời, vì sự cố chấp, bảo thủ lỗi thời ôm khư khư ý niệm Nho học đã lỗi thời để than khóc, xót thương. Quan niệm chí làm trai ấy của Phan Bội Châu lại càng được thể hiện rõ trong câu thơ tiếp theo “Há để càn khôn tự chuyển dời”. Câu thơ ấy đã thể hiện sự mạnh mẽ và tự tin, ý chí quyết đoán, thử thách cả vũ trụ, thể hiện tầm vóc to lớn của nhà thơ trước cán cân tạo hóa, Phan Bội Châu xác lập vận mệnh của mình mình phải do chính bản thân mình mình sở hữu, đồng thời ý thơ còn chỉ ra tráng chí, lý tưởng thay đổi “càn khôn” của tác giả. Mà thực tiễn “càn khôn” ở đây chung quy vẫn là chỉ đến việc dịch chuyển của thời cuộc, giặc Pháp xâm lược và quyết sách phong kiến đổ nát, khiến giang sơn lầm than, nhiễu loạn. Phan Bội Châu không can tâm, không đành lòng nhìn thấy cảnh đau thương ấy, người phải làm gì đó cho Tổ quốc, cho dân tộc bản địa chứ không phải là đứng yên bất lực hay rơi lệ xót thương.
“Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ
Sau này muôn thuở há không tồn tại ai”
Đến hai câu thơ tiếp Từ đó là ý thức của tác giả về vai trò của mình mình khi đứng trước thời cuộc, trong sự nghiệp giải phóng dân tộc bản địa, giải phóng giang sơn. “Khoảng trăm năm” là một cụm từ rất hay mang nhiều lớp nghĩa rất khác nhau, trước là để ám chỉ về khoảng chừng thời hạn đầy dịch chuyển của giang sơn quá trình thời gian cuối thế kỷ 19, thời gian đầu thế kỷ 20, khi giặc Pháp xâm lược, triều đình bất lực, cùng với việc nổ ra lẻ tẻ và sự thất bại của những trào lưu khởi nghĩa truyền thống cuội nguồn. Đó là khoảng chừng thời hạn khủng hoảng cục bộ rủi ro đáng tiếc nhất trong lịch sử dân tộc bản địa dân tộc bản địa Tính từ lúc lúc giang sơn giành được quyền độc lập tự chủ từ tay giặc phương Bắc năm 938. Bản thân Phan Bội Châu sinh ra đúng thời cơ giang sơn đầy đau thương, thế nên với tư cách là một bậc đại trượng phu, ông tự ý thức được trách nhiệm của tớ dành riêng cho giang sơn. Tạo hóa đã đặt con người ta vào nghịch cảnh, đời sống vốn chỉ có trăm năm thì nên sống sao cho ra dáng “nam nhi” để không uổng công sắp xếp của tạo hóa. Ý của Phan Bội Châu đó là như vậy. Và cụ Phan cũng không riêng gì có nói riêng hay đưa ra kỳ vọng, lý tưởng cứu quốc, tạo lập công danh sự nghiệp cho chính bản thân mình mình, mà với ông “khoảng chừng trăm năm” này nó vừa là thời cơ cũng vừa là thử thách cho toàn bộ những đấng nam nhi trong thiên hạ. Ông có một niềm kỳ vọng rất rộng vào những thế hệ tương lai, vướng mắc ngỏ ấy đó là lời khuyến khích, động viên thâm thúy đến nhiều thế hệ thanh niên trong nước, khuyến khích họ tự tạo dựng một lý tưởng cao đẹp, mạnh mẽ và tự tin xông pha để trả mối nợ công danh sự nghiệp cho nước non, cho dân tộc bản địa. Phan Bội Châu đã bước những bước tiến thứ nhất đầy trở ngại, nhưng tràn trề tráng chí quyết tâm và kỳ vọng về một tương lai khởi sắc, vực dậy giang sơn, nhưng sau trăm năm của ông, ai sẽ là người tiếp tục con phố ấy, Phan Bội Châu mong ước những người dân tập sự, những người dân tiếp nối, để biến lý tưởng cách mạng ấy thành thực sự.
“Non sông đã mất sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài”
Đến hai câu thơ luận, người ta mới lại càng thấy được nhân cách văn hóa truyền thống cao đẹp của Phan Bội Châu, chứng tỏ cho nhận định rằng cụ Phan là một nhà nho tiến bộ, một nhà văn hóa truyền thống có tiếp cận đa chiều, đa diện, sự tăng cấp cải tiến và bắt kịp xu thế của thời đại thời gian đầu thế kỷ XX. Như đã nói qua, những trào lưu yêu nước truyền thống cuội nguồn thất bại thảm hại mà nhất là trào lưu Cần Vương khiến những nhà nho yêu nước nhụt chí và vô vọng, thì trái lại Phan Bội Châu lại bước ra từ chính đống đổ nát ấy, rút kinh nghiệm tay nghề tiếp thu nền văn hóa cổ truyền truyền thống tư bản và trở thành người tiên phong cứu nước theo con phố tư bản chủ nghĩa. Đó là một tăng cấp cải tiến vượt bậc lớn. Cụ nhận thức rất rõ ràng tình trạng của giang sơn “non sông đã chết” đó là cái chết của một quyết sách, một triều đại phong kiến vốn dĩ đã suy sụp từ hàng trăm trong năm này, khi mà cả vua lẫn quan ai nấy đều hèn nhát, sợ sệt chỉ ham vinh hoa phú quý mà đồng ý để quân địch chà đạp giang sơn. Một giang sơn không tồn tại độc lập, không tồn tại tự do, và một cỗ máy bù nhìn thì chẳng phải đã “chết” hay sao. Và với một nhà nho yêu nước, một con người ngay thật sự khom mình ấy của triều đình, sự đớn đau của dân tộc bản địa, sự ngang tàn của bọn thực dân quả thực là một nỗi nhục nhã khôn cùng. “Hiền thánh còn đâu học cũng hoài”, đó là nhận thức của Phan Bội Châu về yếu tố lỗi thời và lỗi thời của nền Nho học. Bằng tư duy phóng khoáng, sự lỗi lạc của tớ, ông nhận ra trong giờ phút này Tam tự kinh, Luận ngữ hay những triết lý Nho học không thể đấu lại với súng đạn của quân địch, không thể vực dậy giang sơn bằng lối tư duy cứng nhắc, thiếu linh hoạt ấy nữa. Với tư cách là một nhà nho chính thống, chịu tác động thâm thúy của Nho giáo, đó là một nhận thức vô cùng phũ phàng và đau đớn. Nhưng không chìm đắm trong bất lực, bế tắc như nhiều nhà nho đương thời, Phan Bội Châu đã sẵn sàng từ bỏ những gì mình gắn bó bao nhiêu năm trời để tiến đến với một tư tưởng mới, đặt những bước tiến thứ nhất trên con phố cứu nước theo khuynh hướng tư bản. Thậm chí về sau này, Phan Bội Châu sau khoản thời hạn bị giam lỏng ở Huế, sau thất bại với trào lưu Đông Du, cụ lại cũng nhận thức và có những nhận thức mới về chủ nghĩa xã hội qua tư tưởng Mác Lê-nin.
“Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi”
Sau những câu thơ mang đậm tính chất chính trị, lý tưởng cao đẹp thì đến hai câu thơ cuối chất trữ tình lãng mạn cách mạng trong thơ của tác giả được thể hiện khá rõ. “Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt” đó là thể hiện khát vọng lý tưởng của tác giả khi tới một vùng đất mới với kỳ vọng học hỏi được những kiến thức và kỹ năng có ích mang về phụng sự cho giang sơn, giải phóng dân tộc bản địa khỏi ách đô hộ, lầm than. Ở đó tầm vóc, tráng chí của người anh hùng được thể hiện một cách bay bổng và phóng khoáng, thể hiện sự tự do, nụ cười sướng, tham vọng to lớn mà Phan Bội Châu ôm ấp khi lên đường sang Nhật. Cảnh tượng “Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi”, mang lại cho những người dân đọc khung cảnh kỳ vĩ của vạn vật thiên nhiên trong thời gian ngày người chí sĩ ra đi, thể hiện tầm vóc lớn lao, tâm hồn cao đẹp, tự tôn, hùng tráng của người ra đi nổi trội hẳn lên trên cái nền sóng nước, mây trời.
Lưu biệt khi xuất dương là một bài thơ hay và rực rỡ của Phan Bội Châu thể hiện rõ khuynh hướng trữ tình chính trị trong thi ca của một nhà nho tiên tiến và phát triển, người mở đường cho cách mạng Việt Nam theo khuynh hướng mới, dù không thành công xuất sắc, nhưng nó đang trở thành tiền đề, bài học kinh nghiệm tay nghề kinh nghiệm tay nghề thâm thúy cho lớp người đi sau, tiêu biểu vượt trội là Hồ Chí Minh. Tác phẩm đã thể hiện nhân cách cũng như lý tưởng cao đẹp của Phan Bội Châu trong thời kỳ giang sơn có nhiều dịch chuyển, đồng thời cũng là lời động viên thâm thúy, sự khuyến khích so với nhiều tầng lớp thanh niên Việt Nam đứng lên đấu tranh và hành vi vì sự nghiệp giải phóng dân tộc bản địa, đánh đuổi ngoại xâm.
Phan Bội Châu (1867-1940), quê tại Làng Đan Nhiễm, xã Nam Hòa, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An, ngay từ nhỏ ông đã thể hiện là mình là một người tài hoa xuất chúng, lại sớm có lòng yêu nước và ý thức về việc giải phóng dân tộc bản địa. Phan Bội Châu cũng là một người mang ý niệm nhập thế tích cực vô cùng thâm thúy, nặng lòng với nghiệp công danh sự nghiệp cùng món nợ của phận nam nhi.
Ông tham gia tích cực vào nhiều trào lưu chống Pháp và sau nhiều lần thất bại ở đầu cuối ông đã nhận được thức được sự sai lầm đáng tiếc, yếu kém trong phong thái tổ chức triển khai của những trào lưu yêu nước thời bấy giờ, từ đó đưa ra chủ trương cứu nước theo con phố tư sản. Ông nung nấu ý định cho những thanh niên xuất sắc ưu tú của nước nhà sang những nước như Nhật Bản, Trung Quốc để học hỏi rồi trở về giúp sức giang sơn, còn gọi là trào lưu Đông Du, với tên thường gọi tổ chức triển khai là Duy Tân hội.
Sự tiến bộ trong tư tưởng cứu quốc của Phan Bội Châu dường như đã mở ra một con phố sáng cho cách mạng Việt Nam thời kỳ đầu, vào trong năm thời gian cuối thế kỷ 18, thời gian đầu thế kỷ 19, dẫu rằng kết quả không như mong đợi. Bên cạnh vai trò là một nhà hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng xuất sắc, có nhiều góp phần to lớn trong công cuộc giải phóng giang sơn thì Phan Bội Châu còn được nghe biết với tư cách là một nhà thơ, nhà văn lớn trong nửa thời gian đầu thế kỷ 20, với số lượng tác phẩm lớn, sẽ là người mở đầu cho nền văn học cách mạng Việt Nam, mà sau Tố Hữu đó là người đưa nó bước tới đỉnh điểm.
Lưu biệt khi xuất dương là một bài thơ tiêu biểu vượt trội cho phong thái sáng tác của Phan Bội Châu, nó không riêng gì có đơn thuần là một bài thơ thể hiện lý tưởng cách mạng của chí sĩ yêu nước, mà còn ghi lại mốc quan trọng mở đầu công cuộc tìm đường cứu nước theo chủ nghĩa tư bản của nhà thơ.
Lưu biệt khi xuất dương được viết vào năm 1905, trước lúc Phan Bội Châu cùng một số trong những thanh niên xuất sắc ưu tú khác lên tàu vượt biển sang Nhật Bản học tập. Tác phẩm có ý nghĩa động viên, cổ vũ tinh thần cho những người dân ra đi, đồng thời cũng luôn có thể có tác dụng củng cố tinh thần, niềm tin, hướng người ở lại về một tương lai tốt đẹp hơn, sáng lạn hơn của giang sơn. Thể hiện được rõ chí khí làm trai của một nhà nho, với tinh thần yêu nước thâm thúy, quyết tâm trả món nợ công danh sự nghiệp cho đời khi Tổ quốc lâm nguy, lịch sử dân tộc bản địa có nhiều dịch chuyển.
Trong hai câu thơ đầu tác giả đã thể hiện rất rõ ràng quan điểm của tớ về chí làm nam nhi trong thời đại mới, thuở nào đại đầy dịch chuyển, buộc con người ta phải có những biến hóa về ý chí để tạo lập một con phố riêng cho bản thân mình và cho dân tộc bản địa, giang sơn mà vẫn giữ được khí tiết của một nhà nho chân chính, trong vai trò một nhà cách mạng sôi sục.
“Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời”
Phan Bội Châu ý niệm rằng thân nam nhi “vai năm tấc rộng, thân mười tấc cao” sống ở trên đời phải tạo ra được chữ “lạ” cho riêng mình, tức là không cam chịu môi trường sống đời thường thường thì mờ nhạt, quanh quẩn bên chốn “ao tù nước đọng”, mà phải tự làm cho mình có điểm nổi trội, nổi trội trải qua những lý tưởng cao đẹp, những ước mơ và kỳ vọng lớn, tráng chí ở bốn phương.
Người nam nhi phải dám tự thử thách bản thân mình vượt thoát khỏi cái vòng bảo vệ an toàn và uy tín, vượt qua được chướng ngại chi ly, được mất, vượt thoát khỏi mọi số lượng giới hạn khuôn phép một cách mạnh mẽ và tự tin và dũng mãnh, để đạt được những thành công xuất sắc lớn, làm ra sự nghiệp hiển hách, phi thường, khác lạ mà hiếm kẻ làm được. Để “thà một phút huy hoàng rồi vụt tắt/Còn hơn le lói suốt trăm năm”, để đời sống nam nhi sống sao cho xứng với hai chữ “nam nhi”, có góp sức cho đời sống, trả cho kỳ được món nợ công danh sự nghiệp, chớ để hoài phí một đời sống mờ nhạt vô nghĩa.
Cái ý niệm về chí làm trai trong thời đại mới của Phan Bội Châu tiếp tục được làm rõ trải qua câu “Há để càn khôn tự chuyển dời”. Thể hiện ý chí mạnh mẽ và tự tin, thái độ hiên ngang, ý muốn thử thách, ngang tầm với vũ trụ, rằng thân trai tráng nên phải nắm chắc và tự quyết định hành động lấy vận mệnh đời sống một cách quyết liệt và mạnh mẽ và tự tin. Chứ không phải là ý muốn môi trường sống đời thường an nhàn, đồng ý sự sắp xếp của tạo hóa, thể hiện khẩu khí mạnh mẽ và tự tin, ngang tàn của bậc đại trượng phu, mang khí thế tự tin, táo bạo và hiên ngang vô cùng.
Ý thơ của Phan Bội Châu không riêng gì có nằm ở vị trí việc thể hiện tráng chí của mình mình mà không riêng gì có có thế còn mang ý nghĩa khuyến khích những thanh niên trong thời đại mới, biết đứng lên tự lực, tự cường, theo đuổi lý tưởng cao đẹp, phụng sự cho Tổ quốc, nâng tầm vóc của mình mình mình ngang tầm vũ trụ, tạo hóa, rũ bỏ đời sống tầm thường, quanh quẩn ao vườn, ruộng cá, để kiến thân lập nghiệp.
Trong hai câu thơ tiếp “Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ/Sau này muôn thuở há không tồn tại ai” đó là nhận thức của tác giả về trách nhiệm của người làm trai với giang sơn, dân tộc bản địa, là món nợ công danh sự nghiệp nên phải đáp đền. Đặc biệt là trong thời đại lịch sử dân tộc bản địa dân. tộc có nhiều biến hóa, giặc dữ nhăm nhe xâm phạm độc lập thì thanh niên lại càng phải ghi nhận đứng ra phụng sự cho Tổ quốc.
Tác giả đã vẽ ra khoảng chừng thời hạn “trăm năm”, trước là ý niệm chỉ về một kiếp người như ý niệm của ông cha ta từ bao đời nay, một đời tức chỉ trăm năm. Thứ hai nữa khoảng chừng thời hạn trăm năm còn là một để gợi ý về một thế kỷ dịch chuyển của dân tộc bản địa, thế sự đã biết bao lần thay đổi, sự suy tàn của quyết sách phong kiến, sự xâm lược của đế quốc phương Tây khiến nhân dân biết bao phen lầm than. “Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ” là ý niệm của tác giả về vai trò của mình mình trong công cuộc phục hưng, bảo vệ giang sơn.
Mà người làm trai, sức dài vai rộng trong giữa sự sắp xếp của tạo hóa, đã ban cho ta một khoảng chừng thời hạn đầy dịch chuyển, thì bản thân người chí sĩ phải làm thế nào để cho xứng với việc kỳ vọng của tạo hóa, cũng như xứng danh với cái danh nam nhi của tớ. Nếu như câu trước là xác lập vai trò của đấng nam nhi trước thời cuộc, là yếu tố nhận thức về lý tưởng cũng như vai trò của mình mình với giang sơn thì câu thơ “Sau này muôn thuở há không tồn tại ai?” lại là một vướng mắc ngỏ, thể hiện sự kỳ vọng, cũng như sự khuyến khích của tác giả so với tầng tầng lớp lớp những thế hệ thanh niên và tương lai nữa.
Phan Bội Châu đã dùng chính tráng chí, lý tưởng cao đẹp của tớ làm tấm gương sáng, cũng như đặt những bước tiến thứ nhất cho con phố cách mạng tiên tiến và phát triển của dân tộc bản địa, của thanh niên Việt Nam. Thức tỉnh trong họ những nhận thức về tinh thần cách mạng, lòng yêu nước, ý thức trách nhiệm của người thanh niên, và sự tự tin sẵn sàng đương đầu với sóng gió của bậc đại trượng phu.
Đến hai câu thơ luận, Phan Bội Châu lại cho toàn bộ chúng ta thấy tầm nhận thức tân tiến của một nhà nho yêu nước, một nhà cách mạng kiểu mới trước tình hình dân tộc bản địa, trước yếu tố suy thoái và khủng hoảng của quyết sách phong kiến và nền nho học đang dần mất đi vị thế vốn có của tớ.
“Non sông đã mất sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài”
“Non sông đã chết” đó là cái chết của độc lập dân tộc bản địa, độc lập lãnh thổ và sự suy tàn của quyết sách phong kiến, giang sơn lầm than thế nhưng bọn đầu sỏ cầm quyền, những con người đứng đầu một giang sơn lại sợ sệt, chỉ dám luồn cúi, nịnh bợ đám giặc Tây để níu kéo những ngày tháng gấm vóc lụa, là hữu danh vô thực, còn mặc kệ số phận dân tộc bản địa và giang sơn. Một giang sơn nhưng không tồn tại độc lập, không tồn tại tự do, triều đình phong kiến chỉ là một mớ bù nhìn, thối nát tận xương thì còn cách bên bờ diệt vong là mấy bước tiến nữa đâu.
Thế nên tác giả nói “non sông đã chết” cũng chẳng có gì là không đúng, đặc biệt quan trọng một người với tráng chí, với tinh thần yêu nước mạnh mẽ và tự tin như Phan Bội Châu thì đứng trước viễn cảnh ấy thì quả thật là nhục nhã khôn cùng. Đến câu thơ sau “Hiền thánh còn đâu học cũng hoài”, người ta lại càng khâm phục cái nhân cách và nhận thức của Phan Bội Châu.
Bởi vốn dĩ Phan Bội Châu là một nhà nho chịu tác động rất mạnh mẽ và tự tin từ nền giáo dục phong kiến từ thuở thiếu thời, thế nhưng ông không như một số trong những những nhà nho cố chấp ôm khư khư giấc mộng hão huyền về việc phục hưng những thứ vốn đã cũ kỹ, lỗi thời mà trái lại ông lại đó là một trong những người dân thứ nhất nhìn thẳng vào việc, bóc trần sự tụt hậu của nho học, vạch rõ nguyên nhân khiến giang sơn lâm vào cảnh tình trạng yếu hèn.
Không phủ nhận rằng Nho học quả thực là một kho tàng to lớn, mang lại cho con người sự giáo dục tốt đẹp, thế nhưng nhìn vào toàn cảnh hiện tại nó chỉ đem lại những sự ảo vọng không tồn tại thực, không tồn tại ích trong việc diệt giặc thù, giành lại độc lập dân tộc bản địa. Việc phủ nhận nền Nho học vốn đã gắn bó với mình bao nhiêu lâu ấy quả thực là nỗi đau xót vô cùng lớn của tác giả, tuy nhiên với nhân cách cũng như lý tưởng cao đẹp và lòng quyết tâm của một chí sĩ yêu nước, thì không nỗi đau nào vượt qua được nỗi đau mất nước.
Mà với tư cách người làm trai, ông lại càng phải thể hiện vai trò phục hưng Tổ quốc bằng con phố tiên tiến và phát triển chứ không phải là ôm mãi giấc mộng huy hoàng đã qua. Từ đó ta thấy được tâm hồn phóng khoáng, mạnh mẽ và tự tin và tự do của một chí sĩ yêu nước chân chính, sẵn sàng quyết tử toàn bộ, nén nhịn nỗi đau thành viên vì quyền lợi của dân tộc bản địa, của giang sơn, để hoàn trả món nợ công danh sự nghiệp.
Cuối cùng ở hai câu thơ kết “Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt/Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi” đó là hình ảnh người chí sĩ yêu nước lên đường vượt biển xa quê nhà để tìm tới chân trời mới, học hỏi những kiến thức và kỹ năng mới để trở lại phụng sự cho Tổ quốc, dân tộc bản địa với phong thái hiên ngang và tự tin vô cùng.
Những hình ảnh “bể Đông”, “muôn trùng sóng bạc” đã gợi ra một toàn cảnh không khí to lớn, khoáng đạt, thể hiện tâm hồn yêu đời, cùng những khát vọng, lý tưởng to lớn muốn vươn ra biển lớn của người chí sĩ. Tầm vóc con người trở nên kì vĩ, lớn lao nổi trội hẳn trên cái nền của vạn vật thiên nhiên bởi sự tự tôn, tráng chí hùng mạnh bên trong tâm hồn nhân vật trữ tình.
Lưu biệt khi xuất dương là một bài thơ hay, có nội dung và ý nghĩa lớn, không riêng gì có thể hiện những khát vọng, lý tưởng cao đẹp của một nhà hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng thời đại mới, mà còn là một lời động viên khuyến khích, khơi dậy tinh thần yêu nước, lòng tự tôn dân tộc bản địa, cũng như thức tỉnh sự tự tin, lý tưởng và khát vọng cao đẹp của thanh niên Việt Nam trong toàn cảnh giang sơn có nhiều dịch chuyển.
Có thể nói rằng Lưu biệt khi xuất dương là một trong những bài thơ mang khuynh hướng trữ tình cách mạng thứ nhất, khơi nguồn cho nền văn học cách mạng của dân tộc bản địa đạt đến đỉnh điểm về sau này.
“Thi dĩ ngôn chí” – thơ để nói chí, tỏ lòng. Cho nên tầm vóc của loại thơ này rốt cuộc, tùy từng tầm vóc của chí. Mà chí khí không phải là những tự phát nhất thời, càng không thể là những chí hướng vay mượn. Chí nên phải được đảm bảo bằng nghiệp.
Có thể có những sự nghiệp không thành, nhưng sự dang dở ấy cũng chứng tỏ về một chí lớn đã nhảy vào, không phải thứ chí suông. Chính nó là yếu tố đảm bảo cho thơ. Vì thế. thơ sẽ chỉ từ là những lời lẽ khoa trương sáo rỗng, là yếu tố cường điệu đao to búa lớn rẻ tiền, nếu như không tồn tại một chí lớn, hơn thế nếu như chí lớn ấy không gắn với một cốt cách lớn, một đời sống lớn.
Tiếng thơ thể hiện trực tiếp những chí lớn xưa nay thường gắn với những bậc hào kiệt, những đấng trượng phu. Thơ của mình là lời tuyên ngôn của đời sống họ. Trước khi họ tạc con người mình vào trong thơ, thì họ đã tạc con người mình vào sông núi. Người đời thường ví họ như chim hồng, chim hộc và trái chiều với những chim sẻ, chim ri. Và trong thơ của tớ, họ hiện ra đúng như những cánh đại bàng vẫy vùng trong mênh mông trời biển.
Tư thế của mình là tư thế kì vĩ, tư thế vũ trụ, chẳng “Hoành sóc giang san cáp kỉ thu’ (Cấp ngang ngọn giáo bảo vệ giang sơn đã mấy. thu – Phạm Ngũ Lão), thì cũng “Kỉ độ long tuyền đới nguyệt ma” (Bao phen mang gươm báu mài dưới trăng – Đặng Dung), chảng “Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư” (Kêu to một tiếng làm lạnh cả hư không – Không Lộ thiền sư) thì cũng “Bay thẳng cánh muôn trùng Tiêu Hán, Phá vòng vây bạn với Kim ô” (Nguyễn Hữu cầu)… như vậy dã tiềm ẩn trong số đó hào khí của tất cả giống nòi.
Nằm trong mạch ngôn chí trực tiếp ấy, Xuất dương lưu biệt của Phan Bội Châu là hùng tâm tráng chí của một trong những người dân con xuất sắc ưu tú nhất của nòi giống Việt Nam. Thực ra cái ý niệm làm trai ở trong bài thơ này sẽ không phú của riêng Phan Bội Châu. Nó là ý niệm chung về chí làm trai của nhà Nho thuở trước. Và tối thiểu ta cũng thấy nó từng vang lên rất mãnh liệt trong thơ văn Nguyễn Công Trứ.
Song, điều đáng nói đó là ở đoạn, không phải Phan Bội Châu đang ném ra đời sống một ý niệm lí thuyết như một người dân có ý đồ lập thuyết, mà ông là người đã sống cái ý niệm ấy một cách đủ đây trước lúc viết thành thơ. Có lẽ vì thế mà Xuất dương lưu biệt không riêng gì có tiềm ẩn một lẽ sống mà trước hết là tiềm ẩn chân dung một con người – một con người lỗi lạc, kiệt xuất. Hai câu đề:
Làm trai phải lạ ở trên đời,
Há để càn khôn tự chuyển dời.
Tôi không nghĩ chữ “lạ” trong bản dịch này đã thể hiện được hết cái tinh thần của chữ “kì”. Bởi chữ “kì” muốn nói tới việc cái điều: làm trai phải làm được những điều kì lạ, kiệt xuất, phi thường. Một mình chữ “lạ” không tải hết ý của Phan tiên sinh. Tôi cũng không nghĩ rằng người dịch dùng ba chữ “ở trên đời” là đã diễn được thực ý của nguyên tác.
“Đời” là một không khí tưởng là rộng nhưng hóa ra lại hẹp, chính vì nó có Xu thế co vào cái phạm vi của toàn thế giới người thôi. Trong nguyên văn, Phan Bội Châu không dùng những chữ ấy. Chỉ đến câu thứ hai ta mới thấy yêu tố không khí xuất hiện. Và lập tức bậc tu mi nam tử theo ý niệm của Phan Sào Nam đã hiện ra trong tương quan kì vĩ nhất: không khí vũ trụ.
Đấng nam nhi sinh ra ở trong vũ trụ này là đương đầu với càn khôn (trời đất), nghĩa là với tất cá những gì lớn lao nhất trong vũ trụ này, chứ không riêng gì toàn thế giới người. Vậy là ngay từ hai câu đề, hình ánh khái quát về một bậc hào kiệt đã hiện lên đầy ấn tượng: Đó không phải là người sống thụ động phó mặc đường đời mình cho trời đất, và cũng không phó mặc cõi đời này cho việc xoay vần của trời đất.
Đấng nam tử phải là người dữ thế chủ động thay đổi cả càn khôn. Cái chí dọc ngang trời đất, chọc trời khuấy nước, tôn tạo vũ trụ đó mới là yếu tố xứng với một đời làm nam nhi. Quan niệm con người của Phan Bội Châu ở đấy là ý niệm con người vũ trụ rất quen thuộc của văn chương Nho giáo trung đại. Nếu hai câu đề gợi ra hình ảnh nam tử trong không khí kì vĩ, thì hai câu thực đã tiếp tục tăng trưởng hình ảnh ấy trong một chiều kích khác: thời hạn. Thời gian ở đó cũng là thời hạn thuộc tầm cỡ vĩ mô:
Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ,
Sau này muôn thuở há không tồn tại ai?
Ở câu đề tuy khẩu khí thành viên đã rõ, nhưng ý niệm vẫn là ý niệm chung. Đến đây thì con người thành viên Phan Bội Châu đã xuất hiện ngay trên mặt phẳng câu chữ. Ông đã ý thức về vai trò lịch sử dân tộc bản địa của tớ thật kiêu hùng đầy tự tôn, tự tin. Mình phải trở thành một nhân vật không thể thiếu trong cái khoảng chừng thời hạn một trăm trong năm này. Nói một cách khác, ông tự lãnh nhận sứ mạng của tớ: một con người thiết yếu của thế kỉ.
Đối diện với càn khôn, trái chiều với cả thế kỉ, tầm vóc của bậc nam tử này thật là tầm vóc vũ trụ. Không phải ông muốn chiếm lấy một chỗ đứng trong thời hạn như một kẻ vĩ cuồng háo danh. Mà đó là làm ra cái việc trọng đại, kiệt xuất là xoay chuyển càn khôn để làm thay đổi bộ mặt của thế kỉ. Chữ “tớ” là cách dịch thoát của chữ “ngã“ (tôi).
Dù dịch là tôi, là ta, là “tớ” thì ngã vẫn tiếp tục là cái ý thức mãnh liệt về thành viên mình trên cõi trần gian này. Hình ảnh tác giả hiện ra trong mênh mông thời hạn, lồng lộng không khí như vậy là một vẻ đẹp thành viên thật nguy nga trang trọng. Phải thấy rằng, ít có ai này đã tự họa mình trong một không khí và thời hạn hoành tráng như vậy! Dầu sao trong bốn câu đầu này mới nói tới việc điều phải “lạ”, mà chưa nói rõ “việc lạ” cần làm là gì! Bốn câu tiếp theo sẽ từ từ làm sáng lên điều này. Hai câu luận là một sự nhìn nhận phi thường:
Non sông đã chết sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài
Câu trên xác lập: Non sông đã chết! Khi độc lập đã về tay kẻ ngoại bang, thì non sông đã chết. Sống mà không tồn tại quyền làm chủ là sống nhục. Bốn chữ “Giang sơn tử hĩ” chất đầy đau đớn và phẫn uất. Câu dưới tiếp tục Hiền thánh đã vắng bóng thì có đọc sách cũng ngu thôi! Tất cả là những lời phủ định dứt khoát, quyết liệt rằng: Còn theo đòi sách vở, còn sống ở trong nước thời đại này là yếu tố nhục nhã so với một trang nam nhi.
Bởi đó là đã nhắm mắt quay sống lưng cho “càn khôn tự chuyển đi”, là phó mặc mình cho đời xoay vần. Tất cả những gì thiêng liêng xứng danh với một bậc nam tử coi như đã chết. Vì thế mà nên phải có hành vi xứng danh. Hành động xứng danh, hành vi kiệt xuất phi thường ấy hiện giờ đó là: Xuất dương. Những câu trên ta thấy cái tôi (ngã) hiện ra trước “càn khôn”, trước “ Bách niên trung”, “Thiên tải hậu” những chiều kích vĩ của không khí và thời hạn, ở đây, nó tiếp tục được tô đậm bằng: “Giang sơn” và “Thánh hiền”.
Con người ấy đương đầu với giang sơn giang sơn, đương đầu với toàn bộ nền học vấn. Cho nên, càng về sau chân dung của con người ấy, cái tôi ấy càng sắc nét với toàn bộ những gì lớn lao nhất. Cái không khí duy nhất trọn vẹn có thể tiềm ẩn được con người ấy là vũ trụ. Đến hai câu kết thì những nét bút kì vĩ ở đầu cuối đã hoàn thiện hành vi kiệt xuất của một đời sống kiệt xuất:
Muốn vượt biển Đông theo cánh quạt,
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.
Sáu câu trên gợi ra những nghĩ suy, những lựa chọn, những sẵn sàng trong tâm lí, trong tư tưởng của một con đại bàng. Ở hai câu này, toàn bộ chúng ta thấy con đại bàng ấy đang tung đôi cánh mênh mông của tớ bay thẳng ra trùng dương, đương đầu với hết thảy những giông tố bão bùng. Câu thơ gợi ta nhớ đến tư thế của con chim lớn trong thư Quận He: “Bay thẳng cánh muôn trùng Tiêu Hán, Phá vòng vây bạn với Kim ô”.
Nhưng câu thơ của Phan Bội Châu không hề là một hình ảnh ước lệ nữa. Bởi trào lưu Đông du mà ông là người chủ trương, bởi việc xuất dương mà ông là người khởi sự đó là những hành vi phi thường của những bậc trượng phu sẵn sàng ném đời mình vào muôn trùng sóng bạc ra khơi tìm đường làm sống lại “giang sơn đã chết”, tìm cách xoay chuyển càn khôn. Bài thơ kết bằng câu thơ đầy hùng tâm tráng chí mà câu thơ dịch chưa thể truyền tải hết được: Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.
Như vậy, làm trang nam nhi không phải là bằng mọi phương pháp để lưu danh sử sách, xác lập thành viên. Mà thành viên ấy phải làm ra việc phi thường, ấy là việc kinh bang, tế thế, cứu dân cứu nước. Khát vọng sống cao cả của Phan Bội Châu ở đây, một lần nữa, giúp ta hiểu được cái cốt cách vĩ đại của con người kiệt xuất này.
Phan Bội Châu (1867 – 1940) tên thật là Phan Văn San, hiệu là Sào Nam, người làng Đan Nhiệm, nay là xã Nam Hoà, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An. Ông sinh ra và lớn lên trong cảnh nước mất nhà tan, tận mắt tận mắt tận mắt chứng kiến sự thất bại của trào lưu Cần Vương chống Pháp. Chế độ phong kiến suy tàn kéo theo sự sụp đổ của tất cả một khối mạng lưới hệ thống tư tưởng phong kiến già cỗi, lỗi thời.
Tình hình đó đưa ra cho những chí sĩ yêu nước một vướng mắc lớn: Phải cứu nước bằng con phố nào? Trong không khí u ám bao trùm khắp giang sơn thời đó, những tia sáng kỳ vọng hé rạng qua nguồn sách Tân thư truyền bá tư tưởng cách mạng dân chủ tư sản của phương Tây với nội dung khác hoàn toàn với những sách thánh hiền thuở trước. Người ta trọn vẹn có thể tìm thấy ở đó những gợi ý mê hoặc về một con phố cứu nước mới, những viễn cảnh đầy hứa hẹn cho tương lai. Vì thế, những nhà Nho tiên tiến và phát triển của thời đại như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh đã tiên phong dấn bước, mặc kệ nguy hiểm, gian lao.
Phan Bội Châu là một trong những chí sĩ yêu nước thứ nhất mở ra con phố cho việc nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc bản địa theo khuynh hướng dân chủ tư sản. Mặc dù sự nghiệp không thành, nhưng ông mãi mãi là tấm gương sáng chói về lòng yêu nước thiết tha và ý chí đấu tranh kiên cường, quật cường.
Sinh thời, Phan Bội Châu không coi văn chương là mục tiêu của đời sống mình nhưng trong quy trình hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng, ông đã dữ thế chủ động nắm lấy thứ vũ khí tinh thần sắc bén ấy để tuyên truyền, cổ động, khuyến khích tinh thần yêu nước của đồng bào ta. Năng khiếu văn chương, bầu nhiệt huyết sôi sục cùng với việc từng trải trong bước đường cách mạng là cơ sở để Phan Bội Châu trở thành một nhà văn, nhà thơ lớn với những tác phẩm xuất sắc như: Việt Nam vong quốc sử (1905), Hải ngoại huyết thư (1906), Ngục trung thư (1914), Trùng Quang tâm sử (1913 -1917), Phan Bội Châu niên biểu (1929)…
Năm 1904, ông cùng những đồng chí của tớ lập ra Duy Tân hội. Năm 1905, hội chủ trương trào lưu Đông Du, đưa thanh niên xuất sắc ưu tú sang Nhật Bản học tập để sẵn sàng lực lượng nòng cốt cho cách mạng và tranh thủ sự giúp sức của những thế lực bên phía ngoài. Trước lúc lên đường, Phan Bội Châu làm bài thơ Xuất dương lưu biệt để từ giã bạn hữu, đồng chí. Phiên âm chữ Hán:
Sinh vi nam tử yếu hi kì,
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di.
Ư bách niên trung tu hữu ngã,
Khởi thiên tải hậu cảnh vô thùy.
Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế,
Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si!
Nguyện trục trường phong Đông hải khứ,
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.
Dịch thơ:
Làm trai phải lạ ở trên đời,
Há để càn khôn tự chuyển dời.
Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ,
Sau này muôn thuở, há không tồn tại ai?
Non sông đã chết, sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu, học cũng hoài!
Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt,
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.
Bằng giọng thơ tận tâm có sức lay động mạnh mẽ và tự tin, Lưu biệt khi xuất dương đã khắc họa vẻ đẹp lãng mạn hào hùng của nhà chí sĩ cách mạng Phan Bội Châu, với tư tưởng mới mẻ, táo bạo, bầu nhiệt huyết sôi trào và khát vọng cháy bỏng trong buổi ra đi tìm đường cứu nước. Bài thơ mở đầu bằng việc xác lập chí làm trai:
Làm trai phải lạ ở trên đời,
Há để càn khôn tự chuyển dời.
Câu thơ chữ Hán: Sinh vi nam tử yếu hi kì. Hai từ hi kì tức là hiếm, lạ, khác thường nên phải hiểu như những từ nói về tính chất chất lớn lao, trọng đại, kì vĩ của việc làm mà kẻ làm trai phải gánh vác. Đây cũng là lí tưởng nhân sinh của những nhà Nho thời phong kiến.
Trước Phan Bội Châu, nhiều người đã đề cập đến chí làm trai trong thơ ca. Phạm Ngũ Lão đời Trần từng do dự: Công danh nam tử còn vương nợ,/ Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ Hầu (Tỏ lòng). Trong bài Đi thi tự vịnh, Nguyễn Công Trứ xác lập: Đã mang tiếng ở trong trời đất,/ Phải có danh gì với núi sông… và nhấn mạnh vấn đề: Chí làm trai nam, bắc, tây, đông/ Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể (Chí khí anh hùng).
Chí làm trai của Phan Bội Châu thuyết phục thế hệ trẻ thời bấy giờ ở sự táo bạo, quyết liệt và cảm hứng lãng mạn nhiệt thành bay bổng. Với ông, làm trai là phải làm được những điều lạ, tức những việc hiển hách phi thường. Câu thơ thứ nhất xác lập điều này. Câu thơ thứ hai mang ngữ điệu cảm thán bổ trợ update cho ý của câu thứ nhất: Kẻ làm trai phải can dự vào việc xoay chuyển càn khôn, biến hóa thời thế chứ không phải chỉ giương mắt ngồi nhìn thời cuộc thay đổi, an phận thủ thường, đồng ý mình là người đứng ngoài.
Thực ra, đấy là yếu tố tiếp nối khát vọng của nhân vật trữ tình trong bài Chơi xuân: Giang sơn còn tô vẽ mặt nam nhi,/ Sinh thời thế phải xoay nên thời thế. Chân dung nhân vật trữ tình trong bài Lưu biệt khi xuất dương hiện lên khá rõ qua hai câu đề. Đó là một con người mang tầm vóc vũ trụ, tự ý thức rằng mình phải có trách nhiệm gánh vác những trọng trách lớn lao.
Con người ấy dám đương đầu với cả càn khôn, vũ trụ để tự xác lập mình. Chí làm trai của Phan Bội Châu đã vượt hẳn lên trên cái mộng công danh sự nghiệp xưa nay thường gắn sát với tam cương, ngũ thường của Nho giáo để vươn tới lí tưởng xã hội to lớn và cao cả hơn nhiều.
Cảm hứng và ý tưởng đó phần nào xuất phát từ lí tưởng trí quân, trạch dân của những nhà Nho thuở trước nhưng tiến bộ hơn vì mang tính chất chất chất cách mạng. Theo quy luật, con tạo xoay vần vốn là lẽ thường tình, nhưng Phan Bội Châu ôm ấp khát vọng dữ thế chủ động xoay chuyển càn khôn, chứ không làm cho nó tự chuyển vần.
Cũng tức là ông không chịu khuất phục trước số phận, trước tình hình. Lí tưởng tiến bộ ấy đã tạo cho nhân vật trữ tình trong bài thơ một tầm vóc lớn lao, một tư thế hiên ngang, ngạo nghễ thử thách với càn khôn. Hai câu thực thể hiện ý thức về trách nhiệm thành viên của nhà thơ, cũng là nhà cách mạng tiên phong trước đời sống:
Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ,
Sau này muôn thuở, há không tồn tại ai?
Câu thứ ba không riêng gì có đơn thuần và giản dị xác nhận sự xuất hiện của nhân vật trữ tình ở trên đời mà còn hàm chứa một tâm niệm: Sự hiện hữu của ta không phải là một sự kiện ngẫu nhiên, vô ích; vì vậy, ta phải làm một việc gì đó lớn lao, hữu ích cho đời. Câu thứ tư tức là ngàn năm tiếp theo, lẽ nào, chẳng có người tiếp nối đuôi nhau việc làm của người đi trước. “Cái tôi công dân” của tác giả đã được đưa ra giữa số lượng giới hạn trăm năm của đời người và ngàn năm của lịch sử dân tộc bản địa.
Sự xác lập nên phải có tớ không phải với mục tiêu hưởng lạc mà là để góp sức cho đáng mặt nam nhi và lưu danh hậu thế. Câu hỏi tu từ cũng là một cách xác lập mãnh liệt hơn khát khao góp sức và nhận thức đúng đắn của tác giả: Lịch sử là một dòng chảy liên tục, nên phải có sự góp mặt và gánh vác của nhiều thế hệ tiếp nối đuôi nhau nhau. Trong bốn câu thơ đầu, những hình ảnh kì vĩ của vạn vật thiên nhiên như càn khôn, trăm năm, muôn thuở đã thể hiện cảm hứng lãng mạn bay bổng, đó là cội nguồn sức mạnh niềm tin của nhân vật trữ tình.
Ở trong năm đầu thế kỉ XX, sau thất bại liên tục của những cuộc khởi nghĩa chống thực dân Pháp, một nỗi bi quan, vô vọng đè nén lên tâm hồn những người dân Việt Nam yêu nước. Tâm lí an phận thủ thường lan tỏa thoáng đãng ra. Trước tình hình đó, bài thơ Lưu biệt khi xuất dương có ý nghĩa như một hồi chuông thức tỉnh lòng yêu nước, động viên mọi người đứng lên chống giặc ngoại xâm. Trong hai câu luận, Phan Bội Châu đặt chí làm trai vào tình hình thực tiễn của lịch sử dân tộc bản địa đương thời:
Non sông đã chết, sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài.
Lẽ nhục – vinh mà tác giả đưa ra gắn sát với việc tồn vong của giang sơn và dân tộc bản địa: Non sông đã chết, sống thêm nhục. Ý nghĩa của nó giống hệt với quan điểm: Chết vinh còn hơn sống nhục trong thơ văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu cuối thế kỉ XIX.
Câu thơ thứ 5 bày tỏ một thái độ dứt khoát, được thể hiện bằng ngôn từ đậm khẩu khí anh hùng, bằng sự trái chiều giữa sống và chết. Đó là khí tiết cương cường, quật cường của những con người không cam chịu đời sống nô lệ tủi nhục. Ý thơ mới mẻ mang tính chất chất chất cách mạng. Ở câu thứ 6, Phan Bội Châu đã thẳng thắn bày tỏ ý kiến trước một thực tiễn chua xót là tác động của nền giáo dục Nho giáo so với tình cảnh nước nhà lúc bấy giờ.
Sách vở thánh hiền chẳng giúp ích được gì trong buổi nước mất nhà tan. Cho nên nếu cứ khư khư theo đuổi thì chỉ hoài công vô ích mà thôi. Tất nhiên, Phan Bội Châu chưa trọn vẹn phủ nhận cả nền học vấn Nho giáo, nhưng đưa ra một nhận định như vậy thì quả là táo bạo so với một người từng là đệ tử của chốn cửa Khổng sân Trình.
Dũng khí và nhận thức sáng suốt đó trước hết bắt nguồn từ lòng yêu nước thiết tha và khát vọng cháy bỏng muốn tìm ra con phố đi mới để lấy nước nhà thoát khỏi cảnh nô lệ lầm than. Phan Bội Châu nhận định rằng trách nhiệm thiết thực trước mắt là cứu nước cứu dân, là Duy tân, tức là học hỏi những tư tưởng cách mạng mới mẻ và tiến bộ. Bài thơ không đơn thuần là chỉ để bày tỏ ý chí mà thực sự là một cuộc lên đường của nhân vật trữ tình:
Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt,
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi.
Các hình ảnh kì vĩ trong hai câu kết mang tầm vũ trụ: bể Đông, cánh quạt, muôn trùng sóng bạc. Tất cả như hòa nhập làm một với con người trong tư thế bay lên. Trong nguyên tác, hai câu 7 và 8 link với nhau để hoàn hảo nhất một tứ thơ đẹp: Con người đuổi theo ngọn gió lớn qua biển Đông, cả vũ trụ bát ngát Muôn lớp sóng bạc cùng bay lên (Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi).
Tất cả tạo thành một bức tranh hoành tráng mà con người là TT được chắp cánh bởi khát vọng lớn lao, bay bổng lên trên thực tại tối tăm khắc nghiệt, lồng lộng giữa trời biển mênh mông. Bên dưới đôi cánh đại bàng đó là muôn trùng sóng bạc dâng cao, bọt tung trắng xóa, dường như muốn tiếp sức cho con người bay thẳng tới chân trời mơ ước. Hình ảnh đậm màu sử thi này đã thắp sáng niềm tin và kỳ vọng cho một thế kỷ mới trong thời đại mới.
Thực tế thì cuộc ra đi của Phan Bội Châu là một cuộc ra đi bí mật, tiễn đưa chỉ có vài ba đồng chí thân thiết nhất. Dù phía trước chì mới le lói vài tia sáng của ước mơ, nhưng người ra đi tìm đường cứu nước vẫn hăm hở và đầy tin tưởng. Sức thuyết phục, lôi cuốn của bài thơ đó là ở ngọn lửa nhiệt tình đang bừng cháy trong tâm nhân vật trữ tình.
Bài thơ đã thể hiện hình tượng người anh hùng trong buổi lên đường xuất dương lưu biệt với tư thế kì vĩ, sống ngang tầm vũ trụ. Người anh hùng ấy ý thức rất rõ ràng ràng về “cái tôi công dân” và luôn khắc khoải, day dứt trước yếu tố tồn vong của vương quốc, dân tộc bản địa.
Bài thơ Lưu biệt khi xuất dương được viết theo bút pháp ước lệ và cường điệu, rất phù thích phù hợp với mục tiêu cổ vũ, động viên. Giọng thơ vừa sâu lắng, da diết, vừa sôi sục, hào hùng, mang âm hưởng tráng ca. Nỗi đau đớn, niềm sáng sủa, nhiệt tình hành vi cùng tư tưởng cách mạng đã thổi hồn vào từng câu, từng chữ, từng hình ảnh trong bài thơ. Âm hưởng hào hùng của bài thơ có sức lay động, thức tỉnh rất rộng so với mọi người.
Đây là bài thơ từ biệt mà cũng là lời lôi kéo, thúc giục lên đường. Tầm vóc bài thơ trọn vẹn tương xứng với tầm vóc của một con người được cả dân tộc bản địa ngưỡng mộ và tin tưởng. Trong tác phẩm Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu (1925) tác giả Nguyễn Ái Quốc đã suy tôn Phan Bội Châu là: bậc anh hùng, vị thiên sứ, đấng xả thân vì độc lập được hai mươi triệu đồng bào trong vòng nô lệ tôn sùng.
Những năm đầu thế kỉ XX, trong lúc giang sơn Việt Nam mất đi độc lập, trào lưu Cần Vương thất bại thì tư tưởng dân chủ tư sản đã thổi một luồng gió mới đến những thanh niên yêu nước. Họ tìm thấy những lí tưởng mới mẻ và ra đi với một niềm tin mạnh mẽ và tự tin vào dân tộc bản địa. Một trong những nhà cách mạng đã có cuộc ra đi hào hùng như vậy là Phan Bội Châu. Trước khi lên đường sang Nhật Bản, ông đã viết bài thơ “Lưu biệt khi xuất dương” như một lời từ biệt. Đây là một bài thơ rực rỡ trong kho tàng văn thơ của Phan Bội Châu.
“Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời”
Hai câu đầu mở ra một ý niệm mới về chí làm trai và vị thế của con người trong xã hội. Đã làm nam nhi thì phải sống thật phi thường, hiển hách, dám mưu đồ sự nghiệp, dám xoay chuyển “càn khôn”, dám dữ thế chủ động đương đầu với thử thách chứ không sống thụ động, tẻ nhạt và tầm thường.
Con người phải xác lập được vị trí của tớ trong đời sống chứ không đầu hàng trước số phận. Cũng tựa như Nguyễn Công Trứ từng dõng dạc: “Làm trai đứng ở trong trời đất/ Phải có danh gì với núi sông”. Như vậy, Phan Bội Châu đã thể hiện một tư tưởng, một lẽ sống cao đẹp và tiến bộ. Từ đó tác giả ý thức:
“Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ
Sau này muôn thuở, há không tồn tại ai?”
Quan niệm mới đã tạo ra nên ý thức thành viên gắn với một “cái tôi” đầy trách nhiệm trước thời thế. Nhà thơ xác lập về thiên chức cao cả, thiêng liêng của tớ giữa đời sống, ý thức thâm thúy và trách nhiệm lớn lao của mình mình. Không phải chỉ sống một môi trường sống đời thường nhạt nhòa, bình lặng mà phải sống góp sức, hiên ngang, hiển hách để ghi lại tên tuổi với hậu thế. Câu thơ thứ tư phủ định đó là để xác lập dứt khoát hơn về lẽ sống của tớ.
Những hình ảnh thơ to lớn, kỳ vĩ như “càn khôn”, “trăm năm”, “muôn thuở” đã góp thêm phần làm nổi trội lên khát khao sống, góp sức của tác giả. Không chỉ ý thức được trách nhiệm của tớ, Phan Bội Châu còn thể hiện thái độ nhất quyết của tớ trước thời cuộc:
“Non sông đã chết, sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu, học cũng hoài”
Bằng tình yêu nước cháy bỏng và hai con mắt tinh xảo của tớ, Phan Bội Châu đã nhận được thức rõ hơn về tình hình giang sơn lúc bấy giờ. Lẽ vinh – nhục được đưa ra như một nỗi đau đáu của người nam nhi trước tình cảnh nước mất, nhà tan. Cũng như những nhà cách mạng khác, ông cũng trăn trở về con phố tương lai của dân tộc bản địa, phải làm thế nào để cứu được giang sơn. Ông đã tỉnh táo nhận ra thực tiễn: giang sơn mất đi độc lập, “hiền thánh” cũng không thể làm gì được. Ở câu này, bản dịch thơ chưa theo sát lắm so với nguyên tác.
Bản nguyên tác đã nói lên thái độ dứt khoát, mạnh mẽ và tự tin của Phan Bội Châu: “Thánh hiền đã vắng thì có đọc sách cũng ngu thôi!”. Không phải ông trọn vẹn thiếu tin tưởng ở học vấn Nho giáo nhưng ông đã sáng suốt nhìn nhận được những hạn chế của nó. Đó một phần là nhờ vào sự tác động của tư tưởng dân chủ tư sản được truyền vào việt nam. Đứng trước tình hình đó, Phan Bội Châu đã dấy lên những khát vọng cuồng nhiệt, quyết liệt:
“Muốn vượt bể Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi”
Hai câu thơ cuối đã vẽ ra tư thế hiên ngang, hào hùng và không kém phần lãng mạn của người ra đi tìm đường cứu nước. Những hình ảnh thơ lớn lao, kì vĩ liên tục xuất hiện: “bể Đông”, “cánh quạt”, “muôn trùng sóng bạc”,… đã góp thêm phần tô đẹp tư thế và khát vọng của con người buổi lên đường. Tuy nhiên, ở bản dịch thơ vẫn chưa làm nổi trội được hết vẻ đẹp của bức tranh này.
“Tiễn ra khơi” chỉ là một cuộc tiễn đưa thường thì như bao cuộc tiễn đưa khác, “Ngàn đợt sóng bạc cùng bay lên” mới thể hiện khá đầy đủ và trọn vẹn một bức tranh hoành tráng với hình tượng TT là con người, xung quanh là vũ trụ to lớn cùng chắp cánh cho ước mơ của con người. Trên thực tiễn, đấy là cuộc ra đi khá lặng lẽ, bí mật, nhưng qua bài thơ, tác giả đã thể hiện một tư thế rất là hiên ngang, tự tin vào tiền đồ của giang sơn. Đó sẽ là một hình ảnh đẹp trong văn học, một hình ảnh vừa giàu chất sử thi lại vừa hòa quyện với cảm hứng lãng mạn.
Bài thơ được định hình và nhận định là một trong những thi phẩm có sức lôi cuốn mạnh mẽ và tự tin. Không chỉ với tư tưởng và ý niệm mới mẻ mà còn những nét nghệ thuật và thẩm mỹ rực rỡ. Thi phẩm được viết với thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật phù thích phù hợp với việc “nói chí” của Phan Bội Châu. Hình ảnh thơ kỳ vĩ, lớn lao góp thêm phần lột tả trọn vẹn những khát vọng hành vi và ý thức trách nhiệm của tác giả. Giọng thơ linh hoạt, sôi sục và mạnh mẽ và tự tin.
Như vậy, cả bài thơ đã xây dựng được hình tượng người chí sĩ cách mạng với vẻ đẹp hào hùng lãng mạn. Bằng nhiệt huyết và tình yêu nước sâu nặng của tớ, Phan Bội Châu đang không riêng gì có trở thành một nhà cách mạng mà còn trở thành một văn sĩ lớn của dân tộc bản địa, đáng được người đời sau tôn kính.
“Chúng ta trọn vẹn có thể nói rằng rằng trong lịch sử dân tộc bản địa giải phóng dân tộc bản địa của nhân dân Việt Nam, trước quản trị Hồ Chí Minh, Phan Bội Châu là một nhân vật vĩ đại (Tôn Quang Phiệt), Phan Bội Châu là linh hồn của những trào lưu vận động giải phóng Tổ quốc khoảng chừng 25 năm đầu thế kỉ XX.
Tên tuổi ông bất tử với những tổ chức triển khai yêu nước như Hội Duy Tân, trào lưu Đông Du, Việt Nam Quang Phục hội… Tên tuổi Phan Bội Châu gắn sát với hàng trăm bài thơ, hàng trăm cuốn sách, một số trong những bài văn tế và vài ba vở tuồng chứa chan tinh thần yêu nước. “Phan Bội Châu câu thơ khơi dậy” (Tố Hữu).
Năm 1900, Phan Bội Châu đậu giải nguyên khoa thi Hương trường Nghệ. Năm 1904 ông sáng lập ra Hội Duy Tân, một tổ chức triển khai yêu nước. Năm 1905 ông dấy lên trào lưu Đông Du. Trước lúc lên đường Đông du, qua Trung Hoa, Nhật Bàn đế cầu nguyện viện với bao tham vọng tung hoành, ông đã để lại đồng chí bài thơ Lưu biệt khi xuất dương (Xuất dương lưu biệt.) được viết bằng chữ Hán, theo thể thất ngôn bát cú Đường luật.
Đây là khúc tráng ca biểu lộ tư thế. quyết tám hăm hở, và những ý nghĩa cao cả mới mẻ của chí sĩ Phan Bội Châu trong buổi đầu xuất dương cứu nước. Hai câu đề là một tuyên ngôn về chí hướng, về lẽ sống cao cả:
Sinh vi nam tử yếu hi kì
Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di.
Tự hào mình là đấng nam nhi thì phải sống và cống hiến cho ra sống mong ước làm ra điều lạ (yếu hi kì). Suy rộng ra, là không thể sống tầm thường. Không thể sống một cách thụ động làm cho trời đất (càn khôn) tự chuyển dời một cách vô vị, nhạt nhẽo. Câu thơ thể hiện một tư thế, một tâm thế rất đẹp về chí nam nhi, tự tin ở đức độ và tài năng của tớ, muốn làm ra sự nghiệp to lớn, xoa chuyển trời đất, như ông đã nói rõ trong một bài thơ khác:
Dang tay ôm chặt bồ kinh tế tài chính,
Mở miệng cười tan cuộc oán thù.
Gắn câu thơ với việc nghiệp cách mạng vô cùng sôi sục của Phan Bội Châu ta mới cảm nhận được cái khí anh hùng của nhà thi sĩ vĩ đại. Đấng nam nhi muốn làm ra điều lạ ở trên đời, từng nung nấu và tâm niệm theo một vần thơ cố:
Mỗi phạn bất vong duy trúc bạch,
Lập thân tối hạ thị văn chương.
(Tùy viên thi thoại – Viên Mai)
(Bữa bữa những mong ghi sử sách,
Lập thân nặng nhất ấy văn chương).
Đấng nam nhi muốn làm ra điều lạ ở trên đời ấy có một bầu máu nóng sùi sục: “Tôi được trời phú cho bầu máu nóng cũng không đến nỗi it, lúc còn bé đọc sách của cha tôi, mọi khi tới những chỗ nơi người xưa chịu chết để thành đạo nhân, nước mắt lại đầm đìa nhỏ xuống ướt đẫm cả giấy…” (Ngục trung thư). Phần thực, ý thơ mở rộng, tác giả tự xác lập vai trò của tớ trong xã hội và trong lịch sử dân tộc bản địa:
Ư bách niên trung tu hữu ngã,
Khởi thiên tải hậu cánh vô thủy.
Ngã là ta, tu hữu ngã nghĩa là phải có ta trong đời sống một trăm năm (bách niên trung). Câu thơ xác lập biểu lộ niềm tự hào lớn lao của kẻ sĩ trong cảnh nước mất nhà tan. Thiên tải hậu nghìn năm tiếp theo, là lịch sử dân tộc bản địa của giang sơn và dân tộc bản địa há lại không tồn tại ai (để lại tên tuổi) ư? Hai câu 3, 4 đối nhau, lấy cái phủ định đế làm nổi trội điều xác lập.
Đó là một ý thơ thâm thúy thế hiện vai trò thành viên trong lịch sử dân tộc bản địa: sẵn sàng gánh vác mọi trách nhiệm mà lịch sử dân tộc bản địa phó thác. Ý tưởng đẹp tươi này là yếu tố thừa kế những tư tưởng vĩ đại của những vĩ nhân trong lịch sử dân tộc bản địa: “Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam lòng”. (Trần Quốc Tuấn).
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh.
(Văn Thiên Tường)
Lấy cái hữu hạn – bách niên – của một đời người so với cái vô hạn – thiên tài – của lịch sử dân tộc bản địa dân tộc bản địa, Phan Bội Châu đã tạo ra một giọng thơ đĩnh đạc. hào hùng, biểu lộ một quyết tâm và khát vọng trong buổi lên đường. Vì thế. trên bước đường cách mạng giải phóng dân tộc bản địa, trải qua muôn vàn thử thách và hiểm nguy, ông vẫn quật cường, sáng sủa:
Thân ấy hãy còn, còn sự nghiệp,
Bao nhiêu nguy hiểm sợ gì đâu!
Phần luận tác giả nói về sống và chết, nói về công danh sự nghiệp. Đây là một ý tưởng rất mới khi ta soi vào lịch sử dân tộc bản địa dân tộc bản địa trong năm đen tối dưới ách thống trị của thực dân Pháp. Khi non sông đã chết, đã biết thành ngoại bang xâm chiếm, giày xé thì thân phận dân ta chỉ là kiếp ngựa trâu, có sống cũng nhơ nhuốc nhục nhã. Trong tình hình ấy có nấu sử nghiền kinh, có chúi nguồn vào con phố khoa cử cũng vô nghĩa. Sách vở của thánh hiền liệu còn tồn tại ích gì trong sự nghiệp cứu nước nhà.
Non sông đã chết, sống thêm nhục,
Hiền thánh còn đâu học của hoài.
Phan Bội Châu đã đặt trách nhiệm giải phóng dân tộc bản địa lên trước hết. Ông nói bằng toàn bộ nhiệt huyết và chân thành. Ông nhắc nhở mọi người phải đoạn tuyệt với lối học cử tử, không thể đắm chìm trong vòng hư danh, mà phải hăm hở đi tìm lí tưởng cao cả. Trong bài Bài ca chúc tết thanh niên viết vào dịp Tết năm 1927. Cụ thiết tha lôi kéo thanh niên:
Ai hữu chí từ nay xin gắng gỏi
Xếp bút nghiên mà tu dưỡng lấy tinh thần
Đừng ham chơi, đừng ham mặc, ham ăn
Dựng gan có lên đánh tan sắt lửa
Xối máu nóng rửa vết nhơ nô lệ…
Sống như vậy là sống đẹp. Sống như vậy mới mong làm ra điều lạ ở trên đời, mới tự xác lập được: Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ. Phần kết là yếu tố kết tinh của một hồn thơ bay bổng đượm sắc lãng mạn:
Nguyệt trục trường phong Đông hải khứ,
Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi.
Thơ văn Phan Bội Châu là thơ văn tuyên truyền, cổ vũ lòng yêu nước, khơi gợi lòng căm thù giặc. Thơ văn Phan Bội Châu sở dĩ trở thành những bác ái quốc vì thấm đượm cảm xúc, sôi sục nhiệt huyết, có nhiều hình tượng đẹp nói về cảm hứng yêu nước và lí tưởng anh hùng. Hai câu kết là một ví dụ hùng hồn: Trường phong – Ngọn gió dài. Thiên trùng bạch lãng – ngàn lớp sóng bạc, là hai hình tượng kì vĩ. Chí khí của người chiến sỹ cách mạng được diễn tả qua những vị ngữ nguyện trục (mong đuổi theo) và nhất tề phi (cùng bay lên).
Cái không khí mênh mông mà nhà chí sĩ mong vượt qua là Đông hải. Hai thanh trắc cho âm điệu cất lên, bay lên. Âm hưởng bổng trầm ấy cũng góp thêm phần thể hiện quyết tâm mạnh mẽ và tự tin lên đường cứu nước của Phan Bội Châu. Ở đây nội lực, bản lĩnh chiến đấu và khẩu khí của người chiến sỹ có sự hòa hợp, gắn bó và thống nhất. Sự nghiệp cách mạng của Phan Bội Châu đã cho hậu thế biết rõ và cảm phục điều Tiên sinh đã nói ở hai câu kết.
Lưu biệt khi xuất dương là bài thơ tuyệt tác đầy tận tâm. Bài thơ là tiếng nói tự hào của nhà chí sĩ giàu lòng yêu nước, thương dân, dám xả thân vì sự nghiệp giải phóng dân tộc bản địa. Một giọng thơ đĩnh đạc hào hùng. Tráng lệ nhất là ở hai câu kết. Bài thơ thể hiện một cách thâm thúy nhất cảm hứng yêu nước và lí tưởng anh hùng của nhà chí sĩ vĩ đại Phan Bội Châu.
Phan Bội Châu vốn được nghe biết là một chí sĩ yêu nước, là một người lãnh đạo nhiều trào lưu yêu nước. Tuy con phố mà Phan Bội Châu đang đi gặp nhiều chông gai và đến ở đầu cuối ông phải chịu thất bại nhưng ông vẫn là tấm gương sáng của thế hệ tương lai. Không chỉ là một người chí sĩ, Phan Bội Châu còn là một một người nghệ sĩ với nhiều tác phẩm hay.
Năm 1905, Hội Duy Tân của có chủ trương trào lưu Đông Du, và đưa thanh niên xuất sắc ưu tú sang Nhật. Việc này vừa nhằm mục tiêu mục tiêu sẵn sàng lực lượng nòng cốt cho cách mạng, vừa nhằm mục tiêu mục tiêu tranh thủ sự giúp sức của những thế lực bên phía ngoài. Ngày trước lúc lên đường, Phan Bội Châu đã làm bài thơ Lưu biệt khi xuất dương để bày tỏ quan điểm và cảm xúc của tớ so với những người dân đồng chí, đồng đội.
Trong bài thơ Xuất dương khi lưu biệt, Phan Bội Châu đã sử dụng ngôn từ thơ giàu sức lay động. Người chí sĩ cách mạng hiện lên trong thơ mang một vẻ đẹp vừa lãng mạn, vừa hào hùng. Trong buổi ra đi tìm đường cứu nước, những tư tưởng mới mẻ, táo bạo của nhà chí sĩ cách mạng được thể hiện một cách cháy bỏng. Mở đầu bài thơ, Phan Bội Châu đã xác lập chí làm trai ở trong trời đất:
Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời
Trước đây, Nguyễn Công Trứ đã và đang từng nói về chí làm trai rằng đã làm trai ở trong trời đất thì phải có danh gì với núi sông. Giờ đây, Phan Bội Châu cũng nói về chí làm trai nhưng viết theo một cách khác mới mẻ hơn. Đó đó là làm trai thì phải làm ra được điều lạ ở trên đời.
Điều lạ ở đây trọn vẹn có thể hiểu là đứng lên chống lại quân địch. Làm trai thì phải dữ thế chủ động chứ tránh việc bị động để số phận đời sống mình cho trời đất xoay chuyển. Đó là một lời thuyết phục thế hệ trẻ phải ghi nhận táo bạo và quyết liệt hơn thế nữa. Chí làm trai của Phan Bội Châu đã vượt qua cái mộng công danh sự nghiệp xưa nay là gắn với tam cương, ngũ thường của Nho giáo. Chí làm trai của Phan Bội Châu vươn tới lí tưởng xã hội to lớn và cao cả.
Một phần cảm hứng ấy có lẽ rằng cũng xuất phát từ lý tưởng trí quân, trạch dân của nhà Nho thuở trước nhưng vì mang tính chất chất chất cách mạng nên tư tưởng trở nên tiến bộ hơn. Đúng như tự nhiên, con tạo xoay vần là lẽ tự nhiên nhưng Phan Bội Châu khước từ điều này.
Ông muốn xoay chuyển cả càn khôn chứ không để nó tự chuyển vần. Điều này đồng nghĩa tương quan với việc Phan Bội Châu khước từ khuất phục số phận hay tình hình. Sang đến hai câu thực, nhà thơ ý thức rõ về trách nhiệm của tớ trước lịch sử dân tộc bản địa, trước vận mệnh của giang sơn:
Trong khoảng chừng trăm năm nên phải có tớ
Sau này muôn thuở há không tồn tại ai
Không chỉ đơn thuần và giản dị là xác nhận sự xuất hiện của nhân vật trữ tình ở trên đời mà câu thơ thứ ba còn hàm chứa một tâm niệm đó là yếu tố hiện hữu của tác giả trên đời không phải điều ngẫu nhiên. Chính từ ý thức đó, nhà thơ tự thấy bản thân nên phải làm những điều có ích chính vì sau này, chắc cũng tiếp tục đã có được người tiếp nối đuôi nhau con phố mà tôi đã đi. Cái chí làm trai không riêng gì có là cái lý tưởng tâm lý ở trong tâm tác giả mà nó được tác giả đặt vào trong tình hình thực tiễn của lịch sử dân tộc bản địa:
Non sông đã chết sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài
Ở mỗi thời, có lẽ rằng chí làm trai mỗi khác. Nếu như ở thời bình, chí làm trai là thi đỗ, làm quan thì thời chiến, sự nghiệp học tập, theo đuổi hiền thánh không hề đúng nữa. Nếu giang sơn lâm nguy, rơi vào tay giặc thì việc học tập nào có ích gì. Non sông mà không hề thì sống chỉ thêm nhục. Đó là lý tưởng của con người thời đại. Đối với Phan Bội Châu, việc hiện giờ là phải đánh đuổi được giặc thù. Hai câu thơ cuối đã thể hiện được khát vọng muốn vươn ra biển lớn của nhà thơ:
Muốn vượt biển Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi
Hình ảnh trong hai câu thơ mang tầm vũ trụ, nó làm cho ý chí của tác giả trở nên lớn lao hơn, kì vĩ hơn. Tất cả mọi thứ cứ như hòa nhập lại và cùng nhau thăng hoa.
Bài thơ Lưu biệt khi xuất dương đã có sức lay động lòng người, khuyến khích tinh thần tướng sĩ lúc bấy giờ. Đây xứng danh là một siêu phẩm mà không dừng lại ở đó hệ trước, cả thế hệ toàn bộ chúng ta, thế hệ sau này cũng đều rút ra được bài học kinh nghiệm tay nghề cho riêng mình.
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản khá đầy đủ của tài liệu tại đây (115.61 KB, 10 trang )
Giáo án 11NC Lý Thò Hòa
TUẦN 19 ( TIẾT 73, 74, 75, 76)
Tiết theo PPCT: 73 Lớp dạy 11D
G/án:Văn học Ngày dạy:
Tên bài dạy :
LƯU BIỆT KHI XUẤT DƯƠNG
(Xuất dương lưu biệt – PHAN BỘI CHÂU)
I. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT:
1>. Kiến thức:
Giúp học viên:
– Thấy được điểm lưu ý nổi trội của hình tượng nhân vật trữ tình trong bài thơ: hoài
bão lớn, tinh thần hành vi, thái độ dứt khoát khi theo đuổi lý tưởng của đời mình; bao
trùm lên toàn bộ là lòng yêu nước cháy bỏng và ý chí cứu nước quyết liệt của tác giả.
– Cảm nhận được giọng điệu hào hùng, cách dùng từ mạnh bạo, mạch liên tưởng
phóng khoáng thể hiện rõ phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ của PBC.
* Trọng tâm bài học kinh nghiệm tay nghề:
– Vẻ đẹp lãng mạn, hào hùng và khát vọng nung nấu của nhà chí só cách mạng trong
buổi đầu đi tìm đường cứu nước
– Giọng thơ sôi sục, đầy sức lôi cuốn mạnh mẽ và tự tin.
2>. Phương pháp:
– Đọc diễn cảm, phân tích, so sánh, so sánh.
– Hệ thống vướng mắc: vấn đáp, thảo luận.
II> Chuẩn bò của GV -HS:
a. Giáo viên: Nắm vững nội dung kiến thức và kỹ năng cơ bản, thiết yếu cho bài giảng
– Bố trí từng phần kiến thức và kỹ năng phù thích phù hợp với học viên.
– Thiết kế giáo án : có khối mạng lưới hệ thống vướng mắc nhằm mục tiêu phát huy tính tích cực, dữ thế chủ động sáng
tạo cho học viên.
b. Học sinh:
– Đọc kỹ tác phẩm.
– Soạn bài theo 5 vướng mắc hướng dẫn trong SGK
III. TIẾN TRÌNH LÊN LỚP:
Bước 1: Ổn đònh
Bước 2: Kiểm tra bài cũ: (5 phút) :
Bước 3: Lời đem vào bài mới
Nhà thơ Tố Hữu viết trong “Theo chân Bác”
Phan Bội Châu câu thơ khơi dậy
Bạn cùng ai đất khách dãi dầu
Đó là những lời thơ định hình và nhận định về con người và thơ văn của nhà cách mạng, một văn
só Việt Nam kiệt xuất nhất 25 năm đầu TK XX. Trước khi lên đường sang Nhật tổ chức triển khai và
chỉ huy trào lưu Đông Du (1905 -1908) Phan bội châu cảm hứng viết bài thơ “ Lưu biệt
khi xuất dương”
Giáo án 11NC Lý Thò Hòa
Thời
gian
Hoạt động của GV và HS Nội dung cần đạt
10
phút
5
phút
– HS đọc tiểu dẫn SGK tr 3
– GV hỏi: Tóm lược đại ý quan trọng trong bài của phần
tiểu dẫn gồm có mấy ý? Tóm tắt
từng ý.
– HS lần lượt vấn đáp
Việt Nam vong quốc sử (1905); hải
ngoại huyết thư (1906); Trùng Quang
tâm sử (1912 – 1925)…
GV hướng dẫn cách đọc. Trọng tâm
là bản dòch thơ. Chú ý thể hiện giọng
dứt khoát mạnh mẽ và tự tin nhưng vẫn giữ
đúng vần, nhòp của thể thơ thất ngôn
bát cú Đường luật
? Bài thơ nên phân tích ra làm thế nào.
Dựa trên cơ sở nào.
– HS vấn đáp thành viên
– GV khối mạng lưới hệ thống hóa, nhấn mạnh vấn đề vai
trò, vò trí từng phần (đề, thực, luận,
kết)
– HS đọc diễn cảm 2 câu đầu
Làm trai phải lạ ở trên đời
Há để càn khôn tự chuyển dời
– GV hướng dẫn cau hỏi thảo luận:
1. Tư duy mới mẻ và khát vọng jành
động của nhà cách mạng ra đi tìm
đường cứu nước được thể hiện ở cả 2 câu
đầu ntn?
2. Cách nói về chí làm trai của PBC
gợi liên hệ đến lời thơ nào, của người nào.
Đọc những câu thơ ấy?
3. Q..niệm của cụ Phan có gì mới mẻ
hơn so với những nhà thơ khác?
4.Giải thích những từ : phải lạ, càn
I TÌM HIỂU CHUNG:
1>. Tác giả
– Tiểu sử : Năm sinh …..mất…
Tên thật…
Quê…. Bút danh
– Cuộc đời và sự nghiệp cách mạng: 1900 đỗ giải
Nguyên; 1904 lập Hội Duy tân; 1905 xuất dương sang
Nhật; 1925 bò Pháp bắt, phán quyết khổ sai chung thân, giam
lỏng ở Huế; 1940 qua đời.
– Sự nghiệp văn học phong phú đồ sộ, đa phần viết bằng
chữ Hán, theo những thể loại truyền thống cuội nguồn của văn học
trung đại.
– PBC là người tư duy nhạy bén, không ngừng nghỉ thay đổi, là
cây bút xuất sắc nhất của thơ văn cách mạng Việt Nam
25 năm thời gian đầu thế kỷ XX.
– Quan niệm văn chương là vũ khí tuyên truyền yêu nước
và cách mạng.
2>. Tác phẩm
– HCST: Cuối thế kỉ XIX tình hình giang sơn vô cùng đen
tối. 1905 PBC chia tay bạn hữu và đồng chí xuất dương
sang Nhật để tổ chức triển khai và chỉ huy trào lưu Đông Du ông
cảm hứng viết bài thơ “Lưu biệt khi xuất dương”
– Đọc diễn cảm
– Bố cục: chia theo kết cấu chung của bài thơ thất ngôn (4
Phần)
II. ĐỌC- HIỂU CHI TIẾT:
1> Hai câu đề: Quan niệm thừa kế và mới mẻ về chí làm
trai :
– Chí làm trai là đề tài không mới: Phạm ngũ Lão,
Nguyễn Trãi, Nguyễn Công Trứ đã đề cập trong thơ
Chí làm trai nam bắc tây đông
Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể…
(N.C.Trứ)
– Ở PBC chí làm trai có thừa kế nhưng đã xuất hiện
những suy nghó mới mẻ, táo bạo
– Hai câu thơ khẳng đònh lẽ sống cao đẹp: Phải lạ nghóa
là sống và cống hiến cho phi thường, hiển hách, xoay chuyển cả trời
đất, vũ trụ “Há để càn khôn tự chuyển dời”.
– Đó là khát vọng mãnh liệt của chàng trai đầy nhiệt
Giáo án 11NC Lý Thò Hòa
5
phút
5
phút
5
phút
khôn, chuyển dời.
– Các nhóm thảo luận (4 phút).
+ Nhóm A (dãy bàn): câu 1,2
+ Nhóm B : câu 3,4.
– b.cáo theo lần lượt vướng mắc.
– HS đọc 2 câu tiếp theo
– GV nêu yếu tố
? Em hiểu :khoảng chừng trăn năm là gì.
? Cái tôi xuất hiện ntn trong bài, câu
thơ
? Đây có phải cái tôi mang tính chất chất cá
nhân hay là không? Vì sao?
? Sự quy đổi giọng điệu từ khẳng
đònh sang nghi vấn có ý nghóa gì.
– HS vấn đáp thành viên
Hai câu luận
Non sông đã chết sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài
-GV nêu yếu tố thảo luận ( 4 phút)
? Tác giả đưa ra những yếu tố gì mới.
? Tại sao nói ý niệm và tư duy
của PBC hết sứ c mới mẻ, táo bạo
– Giảng: trong Bài ca chúc tết thanh
niên PBC viết:
Thẹn cùng sông buồn cùng núi, tủi
cùng trăng
Hai mươi năm lẻ từng bao chua với
xót
Từ đó hiểu thêm về lẽ vinh – nhục
trong con người nhà thơ.
Hai câu cuối:
? Hãy so sánh, câu ở đầu cuối của bản
dòch nghóa và dòch thơ để rút ra nhận
xét
? Hình ảnh và tư thế của nhân vật trữ
tình trước lúc chia tay ra đi tìm dường
cứu nước gợi cho em cảm xúc gì.
Câu thơ dòch mói chỉ đẹp một cách
êm ả chứ chưa tạo dáng vẻ và khí thế
hùng mạnh bay bổng như câu thơ
nguyên tác.
huyết.
– Lí tưởng sống ấy tạo cho con người một tư thế mới,
khoẻ khoắn, ngang tàng, thử thách cả với càn khôn, nhật
nguyệt
2> Hai câu thực: Tự nhận trách nhiệm trước đời sống
và tương lai
– Cụm từ: + Khoảng trăm năm là thời hạn một đời người,
một thế hệ.
+ Cần có tớ
cái tôi xuất hiện (cái tôi công dân) đầy
tinh thần trách nhiệm trước đời sống. Lời thơ khẳng đònh
dứt khoát, chắc nòch dựa vào một niềm tự tin sắc đá vào
tài trí của mình mình.
– Câu 3: Tác giả chuyển giọng nghi vấn: cánh vô thùy –
há không tồn tại ai? Càng làm cho ý thơ tăng cấp, thêm giục giã
thôi thúc hơn.
3> Hai câu luận: thái độ quyết liệt, mới mẻ so với nền
tư tưởng, học vấn truyền thống cuội nguồn hiện hành.
– Từ khái quát: càn khôn (không khí), Khoảng trăm năm
(thời hạn), tác giả đặt chủ đề chí làm trai vào tình hình
thực tiễn của nước nhà. Lẽ nhục – vinh được đưa ra gắn với
sự tồn vong của giang sơn, của dân tộc bản địa.
Non sông đã chết sống thêm nhục
Hiền thánh còn đâu học cũng hoài
– Phá bỏ, phản đối cái học cũ, cách học từ Nho giáo cũ
mới mẻ, táo bạo và dũng mãnh. Xuất phát từ lòng yêu
nước cháy bỏng PBC quyết thay đổi tư duy để tìm con
đường mang giang sơn thoát khỏi vòng nô lệ tối tăm.
4> Hai câu kết: Lời từ biệt đầy hào khí trước lúc lên
đường
Muốn vượt biển Đông theo cánh quạt
Muôn trùng sóng bạc tiễn ra khơi
– Các hình ảnh khoa trương lớn lao, kì vó: Trường phong,
Đông hải, thiên trùng. Bạch lãng … toàn bộ như hoà nhập
với con người trong tư thế cùng bay lên. Hình ảnh thật
lãng mạn, hào hùng. Con người bay bổng ngang tầm vũ
trụ bát ngát.
– Hai câu thơ tạo thành tứ thơ đẹp. Con người đuổi theo
ngọn gió dài trên đại dương bát ngát cùng muôn nghìn sóng
Giáo án 11NC Lý Thò Hòa
7
phút
? Qua tìm hiểu rõ ràng, em rút ra
những yếu tố cần ghi nhớ trong bài
thơ là gì:
+ Về nội dung
+ Về nghệ thuật và thẩm mỹ
– Hs đôc to yêu cầu của bài tập nâng
cao.
– Gv hướng dẫn cách làm
bạc bay lên. Bức tranh hoành tráng mà hài hoà. Con
người là TT, chắp cánh khát vọng hùng vó. Hình
ảnh mang chất sử thi thắp sáng niềm tin, kỳ vọng cho thời
đại mới, thế kỉ mới
III> TỔNG KẾT VÀ LUYỆN TẬP.
1. Tổng kết:
– Bài thơ thể hiện một khát vọng sống hào hùng mãnh
liệt; tư thế con người kì vó, sánh ngang tầm vũ trụ; lòng
yêu nước cháy bỏng và ý thức về lẽ vinh – nhục gắn với
sự tồn cong của giang sơn; tư tưởng thay đổi táo bạo; khí
phách ngang tàng, dám đương đầu với mọi thử thách
– Giọng điệu thơ sục sôi tận tâm mà sâu lắng.
2. Bài tập nâng cao.
– Chí làm trai của nhân vật trữ tình được khẳng đònh trên
cơ sở:
+ Phù thích phù hợp với khát vọng khẳng đònh cái tôi thành viên giữa
đời sống.
+ Điều kiện nên phải có để tuyên truyền việc tìm con phố
mới cho lòch sử dân tộc bản địa.
– Quan niệm về chí làm trai của PBC đã vượt lên một
bước đáng kể so với ý niệm chí làm trai truyền thống cuội nguồn
CỦNG CỐ VÀ DẶN DÒ ( 3 phút)
1. Củng cố : Nét nổi trội của nhân vật trữ tình thể hiện ở những yếu tố nào trong bài thơ?
– Hoài bão lớn, tinh thần hành vi, thái độ dứt khoát khi theo đuổi lí tưởng của đời mình;
bao trùm lên toàn bộ là lòng yêu nước cháy bỏng và ý chí cứu nước quyết liệt của tác giả.
2. Dặn dò: Học thuộc lòng bản dòch thơ
+ Viết một đoạn văn bình giảng hình ảnh nhân vật trữ tình trong hai câu thơ cuối của bài thơ.
+ Đọc và soạn bài “Hầøu Trời “của Tản Đà theo những vướng mắc hướng dẫn SGK.
Tiết theo PPCT: 74- 75 Lớp dạy 11D
Giáo án 11NC Lý Thò Hòa
G/án: Đọc – Hiểu Ngày dạy:
Tên bài dạy :
Tản Đà
I. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT:
1>. Kiến thức: Giúp H/s
– Hiểu được ý thức thành viên, ý thức nghệ só của Tản Đà thể hiện qua cách nhà thơ hư cấu câu
chuyện “Hầu Trời”
– Thấy được những nét tăng cấp cải tiến trong nghệ thuật và thẩm mỹ thơ Tản Đà và quan hệ giữa chúng với
ý niệm mới về nghề viết văn của ông.
– Trọng tâm bài: Tìm hiểu kó đoạn thơ Tản Đà đọc thơ cho Trời và chư tiên nghe, làm nổi
bật cái tôi thành viên mà tác giả muốn thể hiện: cái ngông, phóng túng, tự ý thức về tài năng, giá trò
đích thực của tớ và khát khao khẳng đònh mình trước đời sống.
2>. Phương pháp: – Đọc diễn cảm, phân tích, so sánh, so sánh. Hệ thống vướng mắc: vấn đáp,
thảo luận.
3>. Chuẩn bò:
a. Giáo viên: Nắm vững nội dung kiến thức và kỹ năng cơ bản, thiết yếu cho bài giảng
– Chỉ triệu tập phân tích đoạn in chữ to (từ câu 25 đến câu 98)
– Bố trí từng phần kiến thức và kỹ năng phù thích phù hợp với học viên.
+ Tiết 1: Tìm hiểu chung về tác giả và văn bản.
+ Tiết 2: Đọc – Hiểu rõ ràng và rèn luyện bài nâng cao.
– Thiết kế giáo án : có khối mạng lưới hệ thống vướng mắc nhằm mục tiêu phát huy tính tích cực, dữ thế chủ động sáng tạo cho
học viên.
– Giới thiệu thêm cuốn: tuyển tập Tản Đà.
b. Học sinh: – Đọc kỹ tác phẩm .
– Soạn bài theo 5 vướng mắc hướng dẫn trong SGK
III. TIẾN TRÌNH LÊN LỚP:
Bước 1: Ổn đònh ( 1phút)
Bước 2: Kiểm tra bài cũ: (5 phút) : Đọc thuộc lòng bài: Lưu biệt khi xuất dương của Phan Bội
Châu và cho biết thêm thêm cảm nhận của Anh (chò) ntn về ý niệm chí làm trai của tác giả qua bài thơ?
Bước 3: Bài mới
Thời
gian
Hoạt động của GV và HS Nội dung cần đạt
Tiết
74
10
phút
Gv hỏi:
? họ tên thật
? Giải thích bút danh
? Vì sao nói Tản Đà là người của
hai thế kỉ
– Hs theo dõi phần tiểu dẫn SGK
vấn đáp
I .TÌM HIỂU CHUNG:
1>. Tác giả
– Tiểu sử : Năm sinh 1889. mất1939
Tên thật…
Quê…. Bút danh
– Con người:
+ Thi Hương gấp đôi không đậu
+ Sống bằng nghề viết văn, xuất bản
+ Ôm mộng cải cách xã hội theo con phố hợp pháp
dùng báo chí truyền thông làm phương tiện đi lại.
+ Là người đi tiên phong trong nhiều lónh vực văn hoá.
– Tản Đà là cây bút tiêu biểu vượt trội cho văn học Việt Nam giai
đoạn giao thời: Dấu gạch nối giữa hai thời đại truyền
thống và tân tiến. Hoài Thanh nhận xét Tản Đà “dạo bản
I. Tên bài học kinh nghiệm tay nghề: Lưu biệt khi xuất dương
II. Hình thức dạy học: DH trên lớp.
III. Chuẩn bị của giáo viên và học viên
1. Giáo viên:
– Phương tiện, thiết bị:
+ SGK, SGV, Tư liệu Ngữ Văn 11, thiết kế bài học kinh nghiệm tay nghề.
+ Máy tính, máy chiếu, loa…
– PPDH: Phát vấn, thuyết trình, nêu yếu tố, thảo luận nhóm, trò chơi
2. Học sinh:Sách giáo khoa, bài soạn.
Reply
8
0
Chia sẻ
– Một số từ khóa tìm kiếm nhiều : ” Video full hướng dẫn Nhận xét về kiểu cách dùng từ ngữ hình ảnh giọng điệu số sánh với nguyên tác Lưu biệt khi xuất dương tiên tiến và phát triển nhất , Share Link Tải Nhận xét về kiểu cách dùng từ ngữ hình ảnh giọng điệu số sánh với nguyên tác Lưu biệt khi xuất dương “.
Bạn trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nghen.
#Nhận #xét #về #cách #dùng #từ #ngữ #hình #ảnh #giọng #điệu #số #sánh #với #nguyên #tác #Lưu #biệt #khi #xuất #dương Nhận xét về kiểu cách dùng từ ngữ hình ảnh giọng điệu số sánh với nguyên tác Lưu biệt khi xuất dương