Mẹo Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18 2022

Kinh Nghiệm về Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18 2022

Update: 2022-01-20 23:51:03,Bạn Cần tương hỗ về Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18. You trọn vẹn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Ad được tương hỗ.

1. Bối cảnh lịch sử dân tộc bản địa

Cuối thế kỷ XIX giai cấp công nhân Pháp đã nổi lên làm cuộc khởi nghĩa với khí thế xung thiên, xây dựng Công xã Pari (1871), tuy nhiên vì Đk quý khách quan không được cho phép, cộng với những yếu kém về mặt chủ quan, cuộc khởi nghĩa đã biết thành thất bại. Sau khi Công xã Pari thất bại, giai cấp tư sản nhận ra sự vững mạnh mẽ của giai cấp công nhân, cho nên vì thế một mặt tìm mọi cách duy trì sự thống trị của chúng, và mặt khác chúng tiến công vào trào lưu của giai cấp công nhân, tiến công vào chủ nghĩa Mác. Nhiều học giả tư sản đã lợidụng những thành quả mới của khoa học tự nhiên để chống lại chủ nghĩa Mác, nhất là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử dân tộc bản địa trong triết học Mác.

Chủ nghĩa Đácuyn xã hội lúc này đã biết thành những học giả tư sản tận dụng để chống lại chủ nghĩa Mác. Những học giả tư sản nhận định rằng xã hội cũng là một khung hình như khung hình của thú hoang dã, xã hội cũng tăng trưởng theo những quy luật của sinh vật. Từ đó họ vô hiệu những quy luật xã hội mà chủ nghĩa Mác phát hiện ra, nhất là quy luật đấu tranh giai cấp và chuyên chính vô sản. Theo họ, chủ nghĩa tư bản cũng như thể một khung hình sinh vật, nó tồn tại như một hiện tượng kỳ lạ tự nhiên, nên không cần thiết phải đấu tranh để tiêu diệt nó.

Chủ nghĩa Đácuyn xã hội còn mang tính chất chất chất siêu hình, nó nhận định rằng hình thức vận động của sinh vật trọn vẹn có thể quy vào hình thức vận động cơ học. Vào thời thuyết máy móc rất phổ cập, những nhà học giả có tư tưởng siêu hình đều quy mọi hình thức vận động vào hình thức vận động máy móc, họ phủ nhận sự khác lạ Một trong những quy luật của xã hội và những quy luật của tự nhiên, họ phủ nhận những bước nhảy vọt và những cuộc cách mạng. Như vậy, mũi nhọn của mình là phía vào phép biện chứng mang tính chất chất cách mạng của chủ nghĩa Mác. Tư tưởng máy móc này cũng rất được những nhà xã hội học tư sản trong năm 50 – 60 thế kỷ XIX như Xpenxơ truyền bá để chống lại phép biện chứng cách mạng.

Tình hình tăng trưởng của khoa học tự nhiên ra làm thế nào thì cũng là yếu tố mà những nhà sáng lập ra chủ nghĩa Mác rất quan tâm. Đặc điểm nổi trội của tình hình lúc đó của khoa học tự nhiên là chủ nghĩa duy tâm và phương pháp luận siêu hình đang chiếm vị thế chi phối.

Trên nghành sinh vật học thịnh hành chủ nghĩa duy tâm sinh lý học, đại biểu lúc đó là Muynle và Hemhôntxơ. Những nhà sinh vật học người Đức này tận dụng thành tựu nghiên cứu và phân tích về những giác quan mà nhận định rằng cảm hứng của con người chỉ là những ký hiệu ước lệ, không phải là yếu tố phản ánh sự vật quý khách quan. Trong hoá học trong năm 50 thế kỷ XIX, người ta phủ nhận việc con người trọn vẹn có thể nhận thức được những kết cấu của phân tử, và từ đó họ nhận định rằng chỉ việc nghiên cứu và phân tích những biến hoá có tính chất kinh nghiệm tay nghề là được.

Trong vật lý học thì thuyết chiết nhiệt lan tràn rộng tự do. Thuyết này nhận định rằng toàn bộ những quy trình trong toàn thế giới đều giảm sút tích điện theo một hàm số đặc biệt quan trọng, gọi là hàm số nhiệt cơ học. Khi hàm số này đạt tới số tối đa trong toàn toàn thế giới thì bấy giờ vũ trụ sẽ chết đi về nhiệt, sẽ đã có được sự diệt vong về nhiệt của vũ trụ. Hàm số cơ học là một đại lượng vật lý đặc biệt quan trọng để nói lên một hiện tượng kỳ lạ thường thì là yếu tố tan nát, giảm sút tích điện: toàn bộ những loại tích điện chuyển thành nhiệt và nhiệt độ được phân phối đều cho toàn bộ những vật thể của tự nhiên. Theo thuyết này, sự san bằng nhiệt độ là nhờ vào định luật thứ hai của nhiệt động học, định luật này nói rằng nhiệt truyền từ vật có nhiệt độ cao hơn nữa đến những vật có nhiệt độ thấp hơn. Do đó, những nhà duy tâm, siêu hình rút ra kết luận, toàn thế giới đi dần đến chỗ nhiệt độ trong vũ trụ trở nên trọn vẹn đều nhau, nên không thể tránh khỏi tới ngày giới tự nhiên sẽ đã có được sự diệt vong về nhiệt và mọi sự tăng trưởng sẽ tạm ngưng, tựa hồ như một hồ nước yên bình hoặc như một dòng sông mà nước không chảy nữa. Như vậy, trong hoá học đã xuất hiện chủ nghĩa duy tâm nhiệt động học.

Những người duy tâm đã tận dụng toán học làm công cụ để chống chủ nghĩa duy vật, họ tận dụng tình hình là những phép tính và kết luận của toán học có tính chất trừu tượng, xa rời thực tại đến một mức nhất định để che đậy mọi sự liên hệ của toán học với thực tại, phủ nhận mối liên hệ đó và coi toán học như thể một thành phầm thuần tuý của tư duy không tồn tại một chút ít nội dung quý khách quan nào, đấy là chủ nghĩa duy tâm toán học.

Ngoài những hình thức chủ nghĩa duy tâm về tự nhiên như trên đã nói, trong năm 70 thế kỷ XIX ở châu Âu còn thịnh hành trào lưu đồng bóng, một trong những hình thức mê tín dị đoan mông muội nhất, ai cũng biết rõ đó là trò bịp bợm. Nó tận dụng sự u mê của người ta để lừa hòn đảo, tác phẩm này của Ăngghen cũng góp thêm phần đả kích lại chủ nghĩa duy tâm đó.

Cuối cùng, vào trong năm 70 thế kỷ XIX đã khởi đầu xuất hiện một Xu thế chống chủ nghĩa Mác xâm nhập vào trào lưu cách mạng của giai cấp công nhân. Đó là chủ nghĩa thời cơ: núp dưới chiêu thức chủ nghĩa xã hội, nhưng thực ra tìm cách thay thế lý luận chủ nghĩa xã hội khoa học của chủ nghĩa Mác bằng những loại lý luận chủ nghĩa xã hội giả hiệu, phản động của giai cấp tư sản. Một trong những đại biểu của chủ nghĩa thời cơ đó là Đuyrinh.

Tóm lại, giai cấp tư sản đã tiến hành một cuộc tiến công rộng tự do vào lý luận chủ nghĩa Mác, bằng phương pháp tận dụng toàn bộ những trào lưu chống duy vật phản khoa học.

Một trách nhiệm bức thiết đưa ra trước những nhà sáng lập chủ nghĩa Mác là phải đập tan toàn bộ những trào lưu ấy vạch rõ rằng những trào lưu ấy không nhờ vào những tài liệu khoa học về tự nhiên, mà trái lại xích míc với mọi thành tựu của khoa học tự nhiên thời bấy giờ.

Trong tác phẩmBiện chứng củatự nhiên,Ăngghen vạch trần mọi Xu thế xa rời chủ nghĩa duy vật và phê phán triệt để những người dân theo chủ nghĩa Đácuyn xã hội, chủ nghĩa duy tâm sinh lý học, chủ nghĩa duy tâm toán học v.v cùng với những người dân theo thuyết không thể biết, chủ nghĩa máy móc và phép siêu hình. Ăngghen vạch rõ sự liên hệ trực tiếp của những trào lưu triết học phản động đó với tình hình chính trị lúc bấy giờ và mục tiêu nhằm mục tiêu phục vụ quyền lợi của giai cấp tư sản.

Sự thiết yếu phải tăng trưởng phép biện chứng duy vật cũng còn do yên cầu của chính bản thân mình sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên. Có thể thấy rằng tiền đề khoa học tự nhiên cho việc ra đờicủa triết học Mác là ba phát hiện khoa học vĩ đại: thuyết tế bào, định luật bảo toàn và chuyển hoá tích điện và thuyết tiến hoá của Đácuyn. Trong nửa sau thế kỷ XIX, khoa học tự nhiên lại tiếp tục tăng trưởng rất mạnh, đặc biệt quan trọng đáng để ý tác dụng to lớn của Menđêlêép so với việc tăng trưởng của khoa học tự nhiên. Dựa vào định luật này, vào lúc thời gian ở thời gian cuối năm 1860, người ta khởi đầu phát hiện mối liên hệ giữa mặt cơ học và mặt hoá học của vật chất và của vận động (thuộc tính hoá học có tương quan với khối lượng nguyên tử). Định luật tuần hoàn của những nguyên tố hoá học do Menđêlêép phát hiện năm 1809 đã sẵn sàng Đk cho những sự thay đổi cơ bản về sau; trong học thuyết về kết cấu vật chất.

Tuy ý niệm máy móc về toàn thế giới đã tạo ra từ thời Niutơn vẫn còn đấy thống trị như trước, nhưng đã khởi đầu hình thành ý niệm mới về toàn thế giới, đó là ý niệm điện tử. Nhờ có thuyết điện tử về ánh sáng của Mácxoen và những khu công trình xây dựng Hécsơn, vật lý học đã tiến được một bước dài từ ý niệm máy móc về toàn thế giới để tiến tới ý niệm biện chứng.

Đặc biệt cần để ý là Ăngghen chưa hoàn thành xong tác phẩm này. Bắt đầu từ thời gian năm 1883, sau khoản thời hạn Mác mất, Ăngghen phải gián đoạn việc soạnBiện chứng của tự nhiênđể sẵn sàng đưa in những bản thảo của bộTư bản(tập 2, 3 và 4). Vì vậy, Ăngghen không tồn tại đủ thì giờ để theo dõi sự tăng trưởng của khoa học toàn thế giới. Còn những phát hiện quan trọng gây ra cách mạng trong khoa học tự nhiên (quang tuyến X, nguyên tố phóng xạ, điện tử thuyết lượng tử) thì sau khoản thời hạn Ăngghen mất mới có, cho nên vì thế không được nói tới việc trongBiện chứng của tự nhiên.

Quan điểm của khoa học tự nhiên cuối trong năm 70 đầu trong năm 80 thế kỷ XIX nhận định rằng hình thức vận động cơ học của vật chất là hình thức đơn thuần và giản dị nhất, đó là hình thức khởi đầu trong sự tăng trưởng của toàn bộ những hình thức vận động của vật chất đã biết thời bấy giờ, thể hiện sự vận động cơ học là những vật thể quay trong không khí (ví dụ hành tinh xoay quanh mặt trời theo một quỹ đạo nhất định).

Trong toàn thế giới vi mô cũng vậy, nguyên tố, phân tử được định hình và nhận định như hình ảnh thu nhỏ của những vật thể, toàn thế giới vĩ mô như những quả cầu nhỏ có thuộc tính cơ học và hoạt động giải trí và sinh hoạt theo những quỹ đạo tựa như những vật thể vĩ mô. Những ý niệm này còn tồn tại trong vật lý học cho tới thế kỷ XX và chỉ bị đập tan về cơ bản sau khoản thời hạn hình thành cơ học lượng tử; môn học này nghiên cứu và phân tích đặc tính và sự vận động của những đối tượng người tiêu dùng của toàn thế giới vĩ mô có vận động cơ học.

Vào trong năm 70, 80 thế kỷ XIX, Ăngghen coi những hiện tượng kỳ lạ điện, ánh sáng,… là kết quả sự vận động của những hạt nhỏ, lúc đó gọi là ête. Các nhà vật lý học bấy giờ ý niệm ête, ánh sáng là một môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên rất là động, không tồn tại trọng lượng, choán đầy cả không khí vũ trụ. Quan niệm đó phản ánh trình độ tăng trưởng của khoa học tự nhiên thời bấy giờ. Về sau khoa học tăng trưởng thêm thì ý niệm đó không hề thích hợp nữa và trở thành lỗi thời. Lúc bấy giờ Ăngghen đã vận dụng khái niệm về ête, về sau khoa học tự nhiên đã tiếp tục tăng trưởng lên chứng tỏ rằng không tồn tại ête như khoa học tự nhiên lúc trước đã ý niệm. Khái niệm về ête đã được thay thế bằng khái niệm về trường điện từ. Nhưng vào thời Ăngghen, lý luận này sẽ không được tăng trưởng nên Ăngghen không đề cập đến trong tác phẩm này.

Khi nghiên cứuBiện chứng của tự nhiênta cần phân biệt phương pháp chung của Ăngghen nghiên cứu và phân tích những yếu tố khoa học tự nhiên tức là phương pháp nghiên cứu và phân tích duy vật biện chứng với những nguyên tắc khoa học tự nhiên riêng không tương quan gì đến nhau phản ánh trình độ tăng trưởng của khoa học tự nhiên mà Ăngghen đề cập đến. Phương pháp chung mà Ăngghen vận dụng xuất phát từ toàn thế giới quan duy vật biện chứng thì không hề cũ đi vì nó nhờ vào những quy luật biện chứng cơ bản của sự việc tăng trưởng của tự nhiên, xã hội và tư duy, trái lại những ý niệm riêng không tương quan gì đến nhau của khoa học tự nhiên trọn vẹn có thể cũ đi và không thể tránh khỏi trở nên lỗi thời.

Quan niệm duy vật biện chứng của Ăngghen về những yếu tố khoa học tự nhiên được cho phép những nhà khoa học tự nhiên khắc phục và thoát khỏi những xích míc gặp phải trong quy trình nghiên cứu và phân tích. Mâu thuẫn đó là những thành tựu của khoa học tự nhiên ngày càng xác nhận phép biện chứng duy vật mà bản thân những nhà khoa học tự nhiên cứ tìm cách lý giải những phát hiện của tớ theo phép siêu hình, mà chính những phát hiện của tôi đã bác bỏ phép siêu hình ấy. Do đó, đã làm sai lệch thực ra của những phát hiện đó. Các phát hiện của những nhà bác học chứng tỏ cho quan điểm duy vật về toàn thế giới, nhưng bản thân họ lại sa vào chủ nghĩa duy tâm của thuyết không thể biết, thuyết thần bí theo lối đồng bóng. Đó là yếu tố mơ hồ, rơi lệch nghiêm trọng trong khoa học tự nhiên lúc bấy giờ.

2. Sự Ra đời của tác phẩm

Chủ nghĩa Mác có trách nhiệm tự giác vận dụng phép biện chứng duy vật để lấy khoa học tự nhiên thời đó thoát khỏi tình trạng vô cùng rối loạn và đầy rẫy xích míc không xử lý và xử lý được. Chính tác phẩmBiện chứng củatự nhiêncủa Ăngghen là nhằm mục tiêu xử lý và xử lý trách nhiệm mà sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên lúc này đã đưa ra. Có thể nêu một cách tóm tắt mục tiêu đa phần của Ăngghen khi viết tác phẩm này là:

Thứ nhất,tổng kết những thành tựu tăng trưởng của khoa học tự nhiên lúc đó và xây dựng ý niệm của phép biện chứng duy vật về giới tự nhiên.

Thứ hai,phục vụ nhu yếu cho khoa học tự nhiên phương pháp nhận thức khoa học, đó là phép biện chứng duy vật thay cho chủ nghĩa duy tâm và phép siêu hình đang chi phối khoa học tự nhiên lúc bấy giờ.

Thứ ba,vẽ nên một bức tranh biện chứng về toàn thế giới mà khâu quan trọng là trình diễn sự quá độ từ giới tự nhiên lên xã hội loài người.

Thứ tư,mục tiêu trực tiếp nhất của tác phẩm là phê phán những trào lưu tư tưởng duy tâm, siêu hình đang chi phối khoa học tự nhiên và tiến công vào chủ nghĩa Mác.

Quá trình viết và xuất bản tác phẩmBiệnchứng của tự nhiêncủa Ăngghen trải qua nhiều quá trình trở ngại và phức tạp. Tuy tác phẩm không được hoàn thành xong nhưng đấy là một tác phẩm lớn thứ nhất của chủ nghĩa Mác bàn về giới tự nhiên và về khoa học. Ăngghen bắt tay viết tác phẩm này từ thời gian tháng 2-1870,nhưng đến năm 1876 thì bị gián đoạn. Ăngghen phải để hai năm viết những bài báo phê phán chủ nghĩa Đuyrinh. Sau đó, Ăngghen lại tiếp tục nghiên cứu và phân tích những yếu tố phép biện chứng của tự nhiên cho tới năm 1883, khi Mác qua đời. Ăngghen lại một lần nữa phải tạm ngưng việc làm nghiên cứu và phân tích về khoa học tự nhiên để triệu tập vào việc làm chỉnh lý, hoàn thiện và đưa xuất bản tập II đến tập IV của bộTư bảncủa Mác. Tập sáchBiện chứng của tự nhiênđến khi Ăngghen mất (1895) cũng không được hoàn thiện, nên chưa xuất bản được. Chỉ có hai bàiTác dụng của lao động trong quy trình chuyển biếntừ vượn thành ngườivàKhoa học tự nhiên trong toàn thế giới thần linhđược xuất bản sau khoản thời hạn Ăngghen mất, lần lượt vào trong năm 1896 và 1898. Còn lại, toàn bộ bản thảo tác phẩmBiện chứng của tự nhiênbị những người dân xã hội – dân chủ Đức cất giấu đi, không đưa ra xuất bản. Lý do đa phần là Bécstanh – lãnh tụ của Đảng xã hội – dân chủ Đức – là người chống lại chủ nghĩa Mác, đồng thời Bécstanh là người theo quan điểm của thuyết Cantơ mới mà Ăngghen đã phê phán kịch liệt trong tác phẩmBiện chứng của tự nhiên.Mãi tới năm 1925, với việc quan tâm của Đảng Cộng sản Liên Xô, tác phẩmBiện chứng của tự nhiêncủa Ăngghen mới được xuất bản ở Mátxcơva.

3. Kết cấu của tác phẩm

Như đã nói ở trên, tác phẩm này chưa hoàn thành xong nên trong nghiên cứu và phân tích sẽ gặp những trở ngại. Chỉ có một vài đoạn đã được Ăngghen gọt giũa về văn chương và được định hình và nhận định như những phần đa phần và liên tục của quyển sách. Còn phần lớn là những đoạn rời của bản thảo, bản nháp mà Ăngghen định tiếp tục soạn thành những chương của một cuốn sách.

Tìm hiểu Sơ thảo đề cương chung của quyển sách trọn vẹn có thể giúp ích nhiều cho việc nghiên cứu và phân tích tác phẩm này:

1. Nhập đề lịch sử dân tộc bản địa: trong khoa học tự nhiên, do sự tăng trưởng của mình mình nó, quan điểm siêu hình không thể tồn tại được nữa.

2. Tiến trình tăng trưởng lý luận ở nước Đức từ thời kỳ Hêghen đến nay (bài tựa cũ). Trở lại phép biện chứng một cách không tự giác cho nên vì thế đầy xích míc và chậm rãi.

3. Phép biện chứng là khoa học về yếu tố liên hệ phổ cập. Những quy luật đa phần: sự chuyển hoá lượng thành chất, sự xâm nhập lẫn nhau của những xích míc đối cực và chuyển hoá từ xích míc này sang xích míc khác khi xích míc đó lên tới cực độ, sự tăng trưởng bằng xích míc hoặc phủ định của phủ định – tăng trưởng theo như hình xoáy trôn ốc.

4. Liên hệ giữa những bộ môn khoa học: toán học, cơ học, vật lý học, hoá học, sinh vật học – Xanh Ximông (Côngtơ) và Hêghen.

5. Nhận xét về những môn khoa học riêng không tương quan gì đến nhau và nội dung biện chứng của những môn khoa học:

a) Toán học: công cụ tương hỗ và phương thức biểu lộ biện chứng, – vô hạn toán học tồn tại trong thực tiễn.

b) Cơ học thiên thể, – lúc bấy giờ người ta coi toàn bộ nó là mộtquá trìnhnào đó. – Cơ học: xuất phát điểm của nó là quán tính, mà quán tính chỉ là biểu lộ mặt trái của tính không thể bị tiêu diệt được của vận động.

c) Vật lý học, – chuyển hoá lẫn nhau của những vận động phân tử Claudiút và Lốtsmít.

đ) Hoá học: Các lý thuyết tích điện.

đ) Sinh học. Chủ nghĩa Đácuyn. Tất nhiên và ngẫu nhiên.

6. Giới hạn của nhận thức (Đuy Boa Râymông và Nêgơli, Hemhôntxơ, Cantơ, Hium).

7. Thuyết cơ giới – Hếchken.

8. Linh hồn của thể hạt nhỏ. – Hếchken và Nêgơli.

9. Khoa học và việc giảng dạy. – Viếcsốp.

10. Quốc gia tế bào – Viếcsốp.

11.Chính trị của chủ nghĩa Đácuyn và học thuyết Đácuyn về xã hội. Hếchken và Smít, lao động phân hoá con người. – Áp dụng kinh tế tài chính chính trị học vào khoa học tự nhiên. Khái niệm về công của Hemhôntxơ (những văn bản báo cáo giải trình phổ thông, quyển II).

Đề cương này gồm có 11 điểm, trọn vẹn có thể coi mỗi một điểm là một loại nội dung trong sách. Do đó, xem đề cương trọn vẹn có thể tưởng tượng được thứ tự Ăngghen định trình diễn những yếu tố tương quan tới phép biện chứng của khoa học tự nhiên. Đề cương trọn vẹn có thể chia thành ba phần.

Phần mở đầu (gồm 3 điểm đầu) nói về lịch sử dân tộc bản địa của khoa học tự nhiên và liên hệ của nó với triết học, Ăngghen phân tích tình trạng khoa học tự nhiên thời đó và trình diễn những điểm chung của phép biện chứng duy vật với tư cách và khoa học về liên hệ phổ cập và những quy luật đa phần của nó: quy luật chuyển hoá lượng thành chất và ngược lại, quy luật xâm nhập vào nhau của những mặt đối lậpvà quy luật phủ định của phủ định.

Phần thứ hai là phần đa phần, nói về phân loại những khoa học tự nhiên và nêu những ý kiến về từng môn khoa học và nội dung biện chứng của khoa học đó. Phần này gồm điểm 4 và điểm 5 của đề cương (điểm 5 lại sở hữu 5 điểm nhỏ).

Phần ở đầu cuối gồm có 6 điểm cuối gồm những điểm 6, 7, 8, 9, 10 và 11. Ăngghen định phê phán và vạch trần những Xu thế toàn thế giới quan trong thuyết không thể biết (nhận thức có số lượng giới hạn), chủ nghĩa máy móc (quy những hình thức vận động cao thành hình thức thấp), Thuyết sức sống, chủ nghĩa Đácuyn về xã hội,

Ăngghen vạch trần và lý giải những sai lầm đáng tiếc của những nhà tư tưởng tư sản về những hiện tượng kỳ lạ xã hội (vận dụng một cách vô lý những quy luật của tự nhiên hữu sinh vào xã hội), đồng thời nêu trách nhiệm chứng tỏ rằng: con người nhờ lao động mà tách thoát khỏi giới thú hoang dã.

Quyển sách dự tính kết thúc bằng phần xem xét những hiện tượng kỳ lạ xã hội, bước tiên phong vạch ra mối liên hệ biện chứng giữa những hiện tượng kỳ lạ tự nhiên với những hiện tượng kỳ lạ xã hội, biện chứng của tự nhiên và biện chứng của xã hội.

LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA KHOA HỌC TỰ NHIÊN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

1. Lời nói đầu

Lời nói đầucủa cuốn sách nói về yếu tố tăng trưởng của khoa học tự nhiên tân tiến từ khi Ra đời vào thời gian cuối thế kỷ XV cho tới khi Ăngghen soạn cuốn sách này. Sau đó phác họa sơ qua tình hình sự tăng trưởng của tự nhiên và của xã hội loài người.

Như vậy, trong lời nói đầu, một mặt Ăngghen phác hoạ bức tranh về yếu tố tăng trưởng của vật chất từ những hình thức thấp và đơn thuần và giản dị nhất đến những hình thức cao và phức tạp; mặt khác, ông trình diễn lịch sử dân tộc bản địa tăng trưởng nhận thức của con người về tự nhiên.

Trước hết cần để ý rằng, Ăngghen khởi đầu nghiên cứu và phân tích lịch sử dân tộc bản địa khoa học tự nhiên bằng phương pháp gắn sát với lịch sử dân tộc bản địa xã hội và tình hình chính trị. Ăngghen nhấn mạnh vấn đề mối liên hệ trực tiếp của những khoa học tự nhiên với sản xuất ra của cải vật chất. Sau khi nói về thực ra của thời đại Phục hưng, thời đại đã khởi đầu từ nửa sau thế kỷ XV, Ăngghen viết: Đó là một cuộc hòn đảo lộn tiến bộ lớn số 1 mà từ xưa tới nay, quả đât đã trải qua; đó là thuở nào đại nên phải có những con người khổng lồ và đã sinh ra những con người khổng lồ: khổng lồ về kĩ năng tâm lý, về nhiệt tình và tính cách, khổng lồ về mặt có lắm tài, lắm nghề và về mặt tri thức sâu rộng. Những người đã đặt cơ sở cho nền thống trị tân tiến của giai cấp tư sản trọn vẹn có thể được định hình và nhận định bất kể là những người dân ra làm thế nào nhưng quyết không phải là những người dân có tính hạn chế tư sản. Trái lại,quá nhiều họ đều phải có cái tinh thần phiêu lưu của thời đại họ cổ vũ1.

Về sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên ở thời đại này Ăngghen viết: Vào thời đó, khoa học tự nhiên cũng tăng trưởng ngay giữa cuộc cách mạng phổ cập và bản thân nó cũng triệt để cách mạng: vì nó còn nên phải giành quyền sống của nó2.

Ăngghen nhận định rằng buổi bình minh của sự việc xuất hiện và tăng trưởng của khoa học tân tiến về tự nhiên nổi trội lên nhà bác học Ba Lan vĩ đại là Côpécních. Từ khi Côpécních hình thành khối mạng lưới hệ thống lấy mặt trời làm TT thì khối mạng lưới hệ thống lấy trái đất làm TT của Ptôlêmê sụp đổ.

Trước Côpécních người ta ý niệm rằng TT vũ trụ là trái đất. Nhưng Côpécních nhận định rằng trái đất chỉ là một hành tinh, còn mặt trời là TT của khối mạng lưới hệ thống này. Chính thuyết đó của Côpécních đã giáng một đòn mạnh vào Kinh thánh của tôn giáo. Mặt trời không phải là cái gì do con người sáng tạo ra để trái chiều với trái đất. Trái lại chính trái đất quay xung quanh mặt trời. Ăngghen nói rằng đó là một hành vi cách mạng, tách khoa học thoát khỏi giáo hội, từ đó trở đi khoa học tự nhiên mới khởi đầu được giải phóng khỏi thần học3.

Nhưng do sự thống trị của phép siêu hình, người ta coi lịch sử dân tộc bản địa của tự nhiên chỉ là yếu tố tăng trưởng trong không khí, khác với lịch sử dân tộc bản địa của quả đât là tăng trưởng về thời hạn. Quan niệm siêu hình về cái hiện tượng kỳ lạ tự nhiên không được cho phép vạch rõ được động lực tăng trưởng của tự nhiên, do đó ngăn cản việc giải phóng khoa học tự nhiên khỏi chủ nghĩa duy tâm và thần học.

Như vậy, tức là người ta ý niệm trong xã hội có sự tăng trưởng từ thấp đến cao, nhưng trong tự nhiên thì mọi vật từ xưa đến nay vẫn thế. Trong khoa học tự nhiên lúc đó chưa tồn tại thuyết tăng trưởng của giống nòi nên người ta nhận định rằng mọi vật đều tồn tại y nguyên, không thay đổi gì cả. Vì thế, người ta ý niệm toàn thế giới tự nhiên chỉ là mở rộng về không khí.

Ăngghen viết về khoa học tự nhiên thời gian lúc bấy giờ như sau: khoa học còn bị sa lầy sâu trong thần học. Ở bất kể đâu, nó cũng đi tìm và tìm thấy rằng nguyên nhân ở đầu cuối là yếu tố thúc đầy từ bên phía ngoài, một sự thúc đẩy không thể lý giải được từ bản thân giới tự nhiên… Vào đầu thời kỳ đó Côpécních đã gửi cho thần học một bức thư đoạn tuyệt; Niutơn kết thúc thời kỳ đó bằng cái định đề về cái hích thứ nhất của Chúa4.

Ăngghen tiếp tục phân tách chỉ ra nguyên nhân tình hình trên đây của khoa học tự nhiên: Nhưng cái đặc biệt quan trọng nói lên nét đặc trưng của thời kỳ ấy là việc đề xuất kiến nghị một quan điểm tổng quát riêng không tương quan gì đến nhau của nó mà điểm TT là cái quan niệmvề tính tuyệt đối không thay đổi của giới tự nhiên5.

Ăngghen viết tiếp: Ngược với lịch sử dân tộc bản địa của quả đât là cái trình làng trong thời hạn, người ta nhận định rằng lịch sử dân tộc bản địa của giới tự nhiên chỉ trình làng trong không khí mà thôi.

Người ta phủ nhận mọi sự biến hóa, mọi sự tăng trưởng trong giới tự nhiên. Khoa học tự nhiên, lúc đầu thì cách mạng như vậy, tự nhiên đứng trước một giới tự nhiên tuyệt đối bảo thủ, trong số đó, – cho tới ngày tận thế hoặc mãi mãi, – mọi vật trước thế nào thì sau cũng vẫn phải như thế6.

Nhưng nếu không thừa nhận sự tăng trưởng của vật chất thì không thể lý giải được một cách hợp nguyên do đâu mà có vũ trụ, hệ mặt trời, trái đất, sự sống trên trái đất và nói chung là toàn bộ toàn thế giới muôn vẻ xung quanh ta. Điều đó nhất định đưa tới tư tưởng về cái thúc đẩy thứ nhất về yếu tố sáng tạo ra toàn thế giới.

Như vậy, phép siêu hình dẫn tới Thuyết thầy tu. Ăngghen vạch rõ rằng phép siêu hình chẳng những không tương hỗ cho khoa học tự nhiên đoạn tuyệt hẳn với thần học (tôn giáo), lực lượng đã bóp nghẹt khoa học trong thời Trung thế kỷ và khoa học đã đứng lên chống lạitrong thời đại Phục hưng; trái lại, trong Đk hiện tại phép siêu hình đã đưa những nhà khoa học tự nhiên tới thần học. Thành tựu tốt nhất của khoa học tự nhiên lúc đó là tư tưởng nhận định rằng hết thảy mọi cái trong tự nhiên đều phải có mục tiêu và Ăngghen đã châm biếm sự thiển cận của ý niệm đó như sau: Tư tưởng khái quát tốt nhất mà khoa học tự nhiên ấy đã đạt đến là tư tưởng nhận định rằng mọi trật tự được xác lập trong giới tự nhiên là có mục tiêu, đó là mục tiêu luận tầm thường của Vônphơ, – theo mục tiêu luận này thì mèo sinh ra là để ăn chuột, chuột sinh ra là để bị mèo ăn và toàn bộ giới tự nhiên được sáng tạo ra để chứng tỏ trí tuệ của đấng tạo hoá7.

Về yếu tố này, Ăngghen tôn vinh những nhà triết học duy vật tân tiến, tuy nhiên với việc hạn chế của khoa học tự nhiên đương thời và sự thống trị của phép siêu hình, họ đã phản đối việc bắt khoa học, nhất là những kết luận triết học rút ra từ những tài liệu của khoa học tự nhiên thời đó phải phục tùng tôn giáo: Vinh dự rất là lớn của nền triết học thời bấy giờ là đang không trở thành những kiến thức và kỹ năng hạn chế của thời bấy giờ về giới tự nhiên đưa vào con phố lầm lạc, và lại còn kiên trì – Tính từ lúc Xpinôda đến những nhà duy vật vĩ đại Pháp – xuất phát từ bản thân toàn thế giới để lý giải toàn thế giới và làm cho khoa học tự nhiên tương lai làm cái việc chứng tỏ về chi tiết8.

Từ đó, Ăngghen vạch ra rằng, quan điểm mới về tự nhiên (phủ nhận sự thúc đẩy thứ nhất và phủ nhận Thượng đế sáng tạo ra toàn thế giới) đã chật vật lắm mới xác lập được. Tuy sự tiến bộ của khoa học trọn vẹn làm lung lay quan điểm cũ về tự nhiên nửa thời gian đầu thế kỷ XIX, nhưng vẫn chịu tác động chi phối của nó.

Ăngghen coi phát hiện thứ nhất khai thông ý niệm cũ về tự nhiên là tác phẩmLịch sử tự nhiên đại cương và thuyết bầu trờicủa Cantơ xuất bản năm 1755, thông qua đó yếu tố cái hích thứ nhất bị gạt bỏ, trái đất và khối mạng lưới hệ thống mặt trời đã sẽ là kết quả của sự việc hình thành trong thời hạn. Do đó, ông kết luận là hết thảy mọi cái trên trái đất cũng đều đã xuất hiện về thời hạn chứ không phải là tồn tại vĩnh viễn.

Địa chất học đã hỗ trợ ta vạch rõ lịch sử dân tộc bản địa của trái đất và của toàn thế giới thực vật, thú hoang dã (hoá thạch). Các nhà địa chất không những đã phát hiện ra những lớp đất, xác lập được tuổi những lớp đất này mà phát hiện ra được những hoá thạch. Nhờ có những phát hiện ra những hoá thạch của thú hoang dã và thực vật ở dưới những lớp đất sâu, người ta xác lập được những thú hoang dã và thực vật trước kia không như ngày này, có những thú hoang dã trước đó 1 triệu năm nhưng ngày này sẽ không hề nữa, điều này chứng tỏ rằng thú hoang dã và thực vật không những tăng trưởng trong không khí mà còn tăng trưởng trong thời hạn.

Ăngghen phê phán thuyết tai ương của Quiviê, khi người ta phát hiện và xác lập được tự nhiên tăng trưởng trong không khí và thời hạn thì Quiviê dựng lên một thuyết về tai hoạ của toàn thế giới. Quiviê nhận định rằng trong sự tăng trưởng của giới tự nhiên có những lúc nào đó xẩy ra tai biến toàn bộ những sinh vật đều bị tiêu diệt rồi lại xuất hiện những sinh vật mới. Thuyết này Open cho chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Bởi vì, ý niệm như vậy tức là đến một lúc nào đó có một đấng siêu nhiên sẽ tiêu diệt mọi sinh vật để rồi sau nó lại tạo ra một giới sinh vật mới. Thuyết này là phản động và Ăngghen đã phê phán kịch liệt.

Tiếp đó, Ăngghen nói tới những phát hiện trong vật lý học, hoá học, sinh vật học đã xác nhận ý niệm biện chứng về toàn thế giới.

Trong vật lý học, Ăngghen nhận định rằng: … Tất cả những cái gọi là lực vật lý, lực cơ giới, nhiệt, ánh sáng, điện, từ và trong cả cái lực gọi là lực hoá học trong những Đk nhất định đều trọn vẹn có thể chuyển từ cái nọ thành cái kia mà không mất đi một chút ít lực nào và như vậy là bằng con phố vật lý học, ông (Grâuvơ) đã chứng tỏ một lần nữa yếu tố của Đêcáctơ nói rằng số lượng vận động có ở trong vũ trụ là không thay đổi. Nhờ thế, những lực vật lý rất khác nhau, trọn vẹn có thể nói rằng, là những loài không bao giờ thay đổi của vật lý học – bằng những cách rất khác nhau đang trở thành những hình thái vận động và chuyển hoá rất khác nhau từ hình thái này thành hình thái kia của vật chất theo những quy luật nhất định. Tính ngẫu nhiên của việc có một số trong những lượng vực vật lý nào này đã biết thành gạt thoát khỏi khoa học, vì người ta đã chứng tỏ được những mối liên hệ lẫn nhau và sự chuyển hoá lẫn nhau của những lực vật lý ấy. Vật lý học, cũng như thiên văn học trước đó, đã đạt đến cái kết quả tất yếu phải chỉ ra rằng tuần hoàn vĩnh viễn của vật chất đang vận động là kết luận ở đầu cuối của khoa học9.

Trong hoá học và sinh vật học, Ăngghen nhận định rằng, cũng luôn có thể có những kết luận mới: Nhờ dùng phương pháp vô cơ để tạo ra những hợp chất từ trước tới giờ chỉ sinh ra trong khung hình sống, hoá học đã chứng tỏ rằng những quy luật hoá học trọn vẹn có thể vận dụng cho toàn bộ những vật hữu cơ lẫn những vật vô cơ và đã lấp được phần lớn cái hố sâu giữa giới tự nhiên vô cơ và giới tự nhiên hữu cơ, cái hố mà trước đó Cantơ cho là không lúc nào trọn vẹn có thể vượt qua được.

Cuối cùng, cả trong nghành nghề nghiên cứu và phân tích sinh học cũng thế, những cuộc du lịch và những cuộc thám hiểm khoa học được tổ chức triển khai một cách có khối mạng lưới hệ thống từ nửa thế kỷ trước, việc nghiên cứu và phân tích một cách đúng chuẩn hơn những thuộc địa của người Âu ở khắp mọi nói trên toàn thế giới do những nhà trình độ sống ở đấy tiến hành, tiếp theo là những sự tiến bộ của khoa cổ sinh học, của khoa giải phẫu học và của khoa sinh lý học nói chung, nhất là từ khi người ta sử dụng kính hiển vi một cách có khối mạng lưới hệ thống và từ khi người ta tìm ra tế bào, đã và đang tập hợp được nhiều tài liệu làm cho trọn vẹn có thể và đồng thời cũng thiết yếu phải vận dụng phương pháp so sánh. Một mặt, nhờ khoa địa lý tự nhiên so sánh, người ta xác lập được Đk sinh sống của thực vật và thú hoang dã ở những vùng rất khác nhau; mặt khác, người ta so sánh những cơ quan tương tự của những sinh vật rất khác nhau, và so sánh không những trong trạng thái đã trưởng thành mà trong toàn bộ những quá trình tăng trưởng của những khung hình đó10.

2. Bài tựa cũ của cuốn Chống Đuyrinh. Về phép biện chứng

Trong bài tựa này, Ăngghen nêu lên những nguyên do mà ông phải viết bài lên báo để phê phán Đuyrinh. Đồng thời, ông cũng nêu lên tình hình nghiên cứu và phân tích triết học và những môn khoa học tự nhiên ở Đức lúc bấy giờ và chỉ ra những yếu tố, những trở ngại mà những nhà khoa học tự nhiên đang gặp phải. Ăngghen viết: Song cùng với việc vứt bỏ chủ nghĩa Hêghen, người ta đã quăng luôn cả phép biện chứng đúng ngay vào lúc mà người ta không thể không tiếp nhận tính chất biện chứng của những quy trình tự nhiên, vào lúc mà do đó chỉ có phép biện chứng mới trọn vẹn có thể hỗ trợ cho khoa học tự nhiên vượt khỏi những trở ngại về lý luận. Kết quả là người ta lại trở thành nạn nhân của chủ nghĩa siêu hình cũ một cách không cứu vãn được11.

Ăngghen đã phân tích để đi đến xác lập vai trò của phép biện chứng duy vật như sau: Chính phép biện chứng là một hình thức tư duy quan trọng nhất so với khoa học tự nhiên tân tiến, chính vì chỉ có nó mới trọn vẹn có thể đem lạisự tương tự và do đó đem lại phương pháp lý giải những quy trình tăng trưởng trình làng trong giới tự nhiên, lý giải những mối liên hệ phổ cập, những bước quá độ từ một nghành nghiên cứu và phân tích này sang một nghành nghiên cứu và phân tích khác12.

Theo Ăngghen, muốn xử lý và xử lý những xích míc đã ngày càng thâm thúy trong khoa học tự nhiên thì những nhà khoa học tự nhiên phải tự giác nắm lấy phép biện chứng. Ăngghen phê phán chủ nghĩa thực chứng và chủ nghĩa kinh nghiệm tay nghề vì họ từ bỏ chủ nghĩa duy vật khoa học.

Muốn xoá bỏ được tình trạng đã tạo ra trong khoa học tự nhiên, xử lý và xử lý những xích míc đã chín muồi, những nhà khoa học tự nhiên phải tự giác nắm vững phép biện chứng, phải trở thành những nhà biện chứng tự giác.

Ăngghen đã lôi kéo những nhà khoa học tự nhiên quay trở lại với phép biện chứng, ông viết: Có thể quay trở lại bằng nhiều con phố rất khác nhau. Có thể quay trở lại một cách tự phát, bằng phương pháp chỉ nhờ vào sức mạnh mẽ của những ý tưởng sáng tạo của mình mình khoa học tự nhiên, những ý tưởng sáng tạo không hề muốn để bị buộc lên cái giường của Prôquýtxtơ của chủ nghĩa siêu hình cũ nữa. Nhưng đó là một quy trình lâu dài và trở ngại, trong số đó nên phải vượt qua thật nhiều sự va chạm vô ích. Đại bộ phận quy trình ấy đang trình làng nhất là trong sinh học. Có thể tinh giảm quy trình ấy đi thật nhiều, nếu những đại biểu của khoa học tự nhiên lý thuyết muốn tìm hiểu sát hơn thế nữa triết học biện chứng dưới những hình thức lịch sử dân tộc bản địa sẵn có của nó13

Theo Ăngghen, để nắm vững một cách tự giác phép biện chứng, những nhà khoa học tự nhiên cần nghiên cứu và phân tích triết học cổ đại Hy Lạp và triết học cổ xưa Đức, mà đa phần là triết học của Hêghen. Ăngghen cũng chỉ ra thái độ đúng đắn của Mác so với Hêghen để rút ra được hạt nhân hợp lý là phép biện chứng. Ăngghen viết: Công lao của Mác là ở đoạn ông là người thứ nhất đã phục hồi lại phương pháp biện chứng đã biết thành bỏ quên, nêu rõ những quan hệ và sự rất khác nhau của phương pháp đó với phép biện chứng của Hêghen, và đồng thời, trong bộ Tư bản, ông đã vận dụng phương pháp đó vào những sự kiện của một khoa học thực nghiệm xác lập, khoa kinh tế tài chính chính trị14.

3. Khoa học tự nhiên trong toàn thế giới thần linh

Ăngghen vạch ra rằng, sự khinh miệt của những kẻ kinh nghiệm tay nghề chủ nghĩa so với phép biện chứng sẽ bị trừng phạt. Họ tất yếu phải sa vào chủ nghĩa duy tâm và phép thần bí: Trong thực tiễn, khinh miệt phép biện chứng thì không thể không trở thành trừng phạt. Dù người ta tỏ ý khinh thường mọi tư duy lý luận ra làm thế nào đi nữa, nhưng không tồn tại tư duy lý luận thì người ta cũng không thể liên hệ hai sự kiện trong giới tự nhiên với nhau được, hay là không thể hiểu được mối liên hệ giữa hai sự kiện đó. Nhưng vậy thì yếu tố chỉ là ở đoạn tìm hiểu xem trong trường hợp đó, ta tâm lý đúng hay sai, và rõ ràng là yếu tố khinh thường lý luận là con phố chứng minh và khẳng định nhất đưa toàn bộ chúng ta đến chỗ tâm lý theo lối tự nhiên chủ nghĩa, tức là tâm lý sai. Nhưng theo một quy luật đã biết từ lâu của phép biện chứng, một tư duy sai lầm đáng tiếc, một khi đẩy tới kết luận lô gích của nó, thường thì là dẫn đến những kết quả trực tiếp trái chiều với khởi điểm của nó. Và như vậy sự khinh thường phép biện chứng theo phong cách kinh nghiệm tay nghề chủ nghĩa sẽ bị trừng phạt như sau: nó đưa một số trong những người dân thực nghiệm chủ nghĩa tỉnh táo nhất sa vào chỗ dị đoan ngu xuẩn nhất, sa vào thần linh học cận đại15. Ở đây, Ăngghen còn nói về yếu tố thiết yếu những nhà khoa học tự nhiên phải nắm lấy phép biện chứng duy vật.

Không nói tới những điểm khác nữa. Ăngghen triệu tập phê phán hiện tượng kỳ lạ đồng bóng mà bấy giờ đã lan tràn khắp châu Âu là một thứ phản động, đặc biệt quan trọng trước yếu tố vững mạnh mẽ của ý thức cách mạng.

VỀ NHỮNG VẤN ĐỀ CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG

1. Những quy luật cơ bản

Sau khi vạch ra cho những nhà khoa học tự nhiên thấy sự thiết yếu phải quay trở lại với phép biện chứng và chỉ ra con phố đi tới phép biện chứng duy vật, phần này nêu tóm tắt về ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật. Đó là những quy luật.

Quy luật về yếu tố chuyển hoá từ số lượng thành chất lượng và ngược lại.

Quy luật về yếu tố xâm nhập lẫn nhau của những trái chiều.

Quy luật về yếu tố phủ định của phủ định16.

Ngay ở phần đầu, Ăngghen đã nêu lên sự lý giải về phép biện chứng: Vậy là từ trong lịch sử dân tộc bản địa của giới tự nhiên và lịch sử dân tộc bản địa của xã hội loài người mà người ta đã rút ra được những quy luật của phép biện chứng. Những quy luật không phải là cái gì khác hơn là những quy luật chung nhất của hai quá trình tăng trưởng lịch sử dân tộc bản địa ấy cũng như thể của mình mình tư duy17.

Có thể nói đấy là một định nghĩa về phép biện chứng, Ăngghen đã nêu lên quy luật phép biện chứng là khoa học về yếu tố tăng trưởng và mối liên hệ phổ cập của tự nhiên, xã hội và tư duy. Những quy luật biện chứng này được rút ra từ lịch sử dân tộc bản địa của tự nhiên và của xã hội loài người.

Ăngghen phê phán Hêghen đã làm sai lầm đáng tiếc phép biện chứng theo chủ nghĩa duy tâm, đồng thời nêu ra những ví dụ để chứng tỏ rằng: những quy luật biện chứng là những quy luật thật sự của sự việc tăng trưởng của giới tự nhiên, tức là những quy luật này cũng luôn có thể có mức giá trị so với khoa học tự nhiên lý thuyết18.

Ăngghen trình diễn một cách khối mạng lưới hệ thống một quy luật là quy luật lượng – chất vận dụng vào những hiện tượng kỳ lạ của giới tự nhiên vô sinh.

Về những quy luật khác thì toàn bộ chúng ta chỉ thấy một số trong những ý kiến lẻ tẻ, tuy rất quan trọng nhưng không tồn tại khối mạng lưới hệ thống. Về những phạm trù của phép biện chứng duy vật cũng vậy, Ăngghen không tồn tại ý định trình diễn khá đầy đủ như trong một sách phổ thông về triết học.

1.1. Quy luật lượng-chất

Về quy luật này, Ăngghen nêu: Trong giới tự nhiên, thì những sự biến hóa về chất – xẩy ra một cách xác lập ngặt nghèo so với từng trường hợp riêng không tương quan gì đến nhau – chỉ trọn vẹn có thể đã có được do thêm vào hay bớt đi một số trong những lượng vật chất hay vận động (hay là tích điện như người ta thường nói)19.

Ăngghen lý giải như sau: Tất cả những sự rất khác nhau về chất trong giới tự nhiên đều dựa hoặc là trên thành phần hoá học rất khác nhau, hoặc là trên những số lượng hay hình thức vận động (tích điện) rất khác nhau, hoặc như trong hầu hết mọi trường hợp, đều dựa vào cả hai cái đó. Như thế là nếu không thêm vào hoặc bớt đi một số trong những vật chất hay vận động, nghĩa là nếu không thay đổi một vật thể về mặt số lượng, thì không thể thay đổi được chất lượng của vật thể ấy. Dưới hình thức ấy, luận đề thần bí của Hêghen không những đã trở nên trọn vẹn hợp lý mà thậm chí còn còn tương đối hiển nhiên nữa20.

Qua nhiều thí dụ về vật lý học và hoá học thời đó, Ăngghen vạch rõ khoa học tự nhiên luôn luôn xác nhận những sự chuyển hoá lượng thành chất: Trong vật lý học, người ta coi những vật thể là những cái gì không biến hoá hoặc không khác lạ về mặt hoá học; ở đây, toàn bộ chúng ta có những sự biến hoá của trạng thái phân tử của những vật thể, và có sự biến hóa hình thái của vận động, sự biến hóa này, trong mọi trường hợp – tối thiểu là ở một trong hai mặt – đều làm cho những phân tử hoạt động giải trí và sinh hoạt. Ở đây mọi sự biến hoá đều là yếu tố đổi lượng thành chất, là kết quả của sự việc biến hóa về lượng của số lượng vận động – vận động bất kỳ dưới hình thức nào – cố hữu của vật thể ấy hoặc được truyền cho vật thể ấy21.

Ăngghen trích dẫn đoạn của Hêghen như sau: Ví dụ như nhiệt độ của nước… không tồn tại tác động gì mấy đến trạng thái lỏng của nó; nhưng nếu người ta tăng hoặc hạ nhiệt độ của chất nước lỏng, thì sẽ tới một điểm mà trạng thái phối hợp của nó sẽ biến hóa và nước trong trường hợp này sẽ trở thành hơi, trong trường hợp khác thành nước đá.

Và Ăngghen nêu ra: Ví dụ, nên phải có một cường độ dòng điện tối thiểu nhất định để đốt sáng dây bạch kim của đèn điện; ví dụ, mỗi sắt kẽm kim loại có độ cháy sáng và nóng chảy của nó; ví dụ, mỗi chất lỏng có một điểm đông đặc và một điểm sôi nhất định ở một đè nén nhất định – chỉ việc toàn bộ chúng ta dùng những phương tiện đi lại của toàn bộ chúng ta để tạo ra những nhiệt độ tương tự; ở đầu cuối, ví dụ, mỗi chất khí cũng luôn có thể có một điểm tới hạn ở điểm này áp suất và sự làm lạnh sẽ biến thể khí thành thể lỏng. Nói tóm lại, những cái mà người ta gọi là hằng số vật lý học thì phần nhiều là chỉ những điểm nút, ở những điểm ấy chỉ việc đem thêm vào hoặc bớt đi một số trong những lượng vận động thì biến hóa được trạng thái của vật thể về chất, cho nên vì thế ở những điểm ấy, lượng đổi thành chất22.

Ăngghen nhận xét rằng, quy luật này đã toàn thắng rực rỡ trong hoá học và nêu định nghĩa hoá học là khoa học của sự việc biến hóa về chất của vật thể sinh ra do sự thay đổi về thành phần số lượng23.

Ăngghen lần lượt nêu ví dụ trong hoá học để chứng tỏ cho quy luật lượng chất này: Chất khí làm cười (prôôxyt nitric N2­­O) khác với anhyđric nitơ (penôxyt nitric N2O5) biết bao. Chất thứ nhất là một chất khí, chất thứ hai là một chất rắn. Đó là vì thành phần hoá học của chất thứ hai có chứa ô xy nhiều hơn thế nữa năm lần chất thứ nhất.

Quy luật này còn thể hiện rõ trong những dãy đồng đẳng của những hợp chất cácbon, nhất là trong những chất hyđrô cácbon đơn thuần và giản dị nhất. Các chất được phối hợp lại với nhau theo công thức CnH2n+2, cứ mỗi lần thêm CH2 thì lại tạo ra một chất mới khác với chất trước.

Tiếp đó, Ăngghen lại xác nhận quy luật này ở hiện tượng kỳ lạ những chất đồng phân. Đồng phân là hiện tượng kỳ lạ nhiều chất có cấu trúc giống nhau, nhưng rất khác nhau về thuộc tính vật nguyên do sự sắp xếp những nguyên tử trong phân tử rất khác nhau, những nguyên tử được sắp xếp trong phân tử một cách rất khác nhau thì có tác động hoá học rất khác nhau. Ăngghen nhận định rằng: Những hợp chất đầu dãy yên cầu một sự sắp xếp duy nhất của những nguyên tử với nhau. Nhưng nếu trong một dãy, số lượng nguyên tử phối hợp thành phân tử là một số trong những lượng nhất định, thì những nguyên tử trong phân tử trọn vẹn có thể sắp xếp theo nhiều phương pháp; vì thế nên toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể thấy hai hoặc nhiều chất đồng phân có một số trong những lượng C, H, O như nhau trong một phân tử, nhưng lại rất khác nhau về chất lượng. Thậm chí toàn bộ chúng ta lại còn trọn vẹn có thể tách ra bao nhiêu chất đồng phân so với từng thành phần của dãy. Ví dụ, trong dãy paraphin, C4H10 có hai đồng phân, C5H12 có ba, so với những hợp chất thời thượng, số lượng những chất đồng phân tăng thêm rất nhanh. Thế là ở đó cũng vậy, số lượng nguyên tử trong phân tử quy định kĩ năng tồn tại và, – trong chừng mực điều này được thực nghiệm xác minh, – sự tồn tại thực sự của những chất đồng phân rất khác nhau về chất24.

Thêm một ví dụ chứng tỏ cho quy luật này là định luật của Menđêlêép: Cuối cùng là quy luật của Hêghen không những chỉ có mức giá trị so với những hợp chất mà còn tồn tại giá trị trong cả so với những nguyên tố hoá học nữa. Bây giờ thì toàn bộ chúng ta đã biết rằng: những thuộc tính hoá học của những nguyên tố là một hàm số chu kỳ luân hồi của trọng lượng nguyên tử của những nguyên tố đó… do đó chất lượng của những chất ấy là vì số nguyên tử lượng của những chất ấy quyết định hành động. Điều này đã được xác minh một cách huy hoàng. Menđêlêép đã chứng tỏ rằng trong những dãy nguyên tố đồng nhóm sắp xếp theo thứ tự nguyên tử lượng tăng dần, người ta thấy có nhiều chỗ trống, như vậy chứng tỏ rằng ở những nơiđó, có những nguyên tố mới còn phải tìm ra. Ông đã mô tả trước thuộc tính hoá học chung của một nguyên tố chưa chứng minh và khẳng định này mà ông gọi là êcanhôm vì nguyên tố này tiếp theo nhôm trong nhóm mà chất nhôm đứng đầu, và ông đã Dự kiến tỷ trọng và trọng lượng nguyên tử cũng như thể tích nguyên tử của chất đó. Cách mấy năm tiếp theo, Lơcốc Đơ Boabôđrăng đã thực tiễn tìm ra nguyên tố đó và những lời tuyên đoán của Menđêlêép đã được xác nhận là đúng, với một và sự chênh lệch rất nhỏ. Chất êcanhôm đó là chất gali… Nhờ vận dụng – một cách không tồn tại ý thức – quy luật của Hêghen về yếu tố chuyển hoá lượng thành chất, Menđêlêép đã hoàn thành xong một kỳ công khoa học trọn vẹn có thể tự hào đứng ngang hàng với kỳ công của Lơ Vêriê khi ông tính ra quỹ đạo của hành tinh Hải vương mà người ta chưa biết25.

Các quy luật của phép biện chứng thường được nhắc tới luôn trong nhiều bài văn đa phần, cũng như trong nhiều tài liệu sơ khảo. Ăngghen nói rằng, ông không định viết một tài liệu hướng dẫn về phép biện chứng mà chỉ muốn vạch rõ ràng những quy luật biện chứng là những quy luật tăng trưởng thực tiễn của tự nhiên, và toàn bộ tác phẩmBiện chứng của tự nhiêncủa Ăngghen đó là nhằm mục tiêu chứng tỏ điều này.

Tất cả những phần trong quyển sách này đều viết với tinh thần phép biện chứng duy vật. Vì vậy, khó mà nói rằng trong phần Phép biện chứng, Ăngghen đã trình diễn xong về quy luật chuyển hoá lượng thành chất hay chưa. Chỉ có điều chứng minh và khẳng định rằng quy luật này được Ăngghen nói tới nhiều chỗ trong những phần sau. Đặc biệt cần để ý đến ý kiến của Ăngghen về yếu tố chuyển hoá ngược lại từ chất thành lượng, điều này trong những tài liệu giáo khoa đôi lúc không được nêu lên. Ăngghen phê phánthuyết máy mócvà nói rằng quan điểm máy móc lý giải mọi sự biến hóa bằng sự thay đổi vị trí, lý giải toàn bộ mọi sự rất khác nhau về chất lượng bằng những sự rất khác nhau về số lượng và không thấy rằng quan hệ giữa số lượng và chất lượng là một quan hệ qua lại, rằng chất lượng trọn vẹn có thể chuyển hoá thành số lượng cũng như số lượng trọn vẹn có thể chuyển hoá thành chất lượng là một quan hệ qua lại26.

Đặc điểm của những người dân siêu hình trước hết là quy mọi sự rất khác nhau về chất thành những sự rất khác nhau về lượng, ý niệm về tăng trưởng nói chung, chỉ là yếu tố tuần tự tăng thêm hay giảm sút một cách giản đơn, chỉ là yếu tố lắp lại cái cũ.

Để phê phán những nhà siêu hình, Ăngghen đã nhấn mạnh vấn đề những sự thay đổi về lượng dẫn đến chất đổi và ngược lại. Đó là nội dung chính của quy luật lượng – chất.

1.2. Quy luật xích míc

Tuy Ăngghen còn chưa kịp trình diễn một cách có khối mạng lưới hệ thống một quy luật cơ bản khác của phép biện chứng mà Ăngghen gọi làQuy luật về yếu tố xâm nhập lẫn nhau của những đối lậpnhưng ở phầnSơthảovàChú thíchcũng có nhiều thí dụ chứng tỏ quy luật này.

Ăngghen viết: Biện chứng gọi làkhách quanthì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn biện chứng gọi là chủ quan, tức là tư duy biện chứng, thì chỉ là phản ánh sự chi phối, trong toàn bộ giới tự nhiên, của sự việc vận động trải qua những mặt trái chiều, tức là những mặt trải qua sự đấu tranh thường xuyên của chúng và sự chuyển hoá ở đầu cuối của chúng từ mặt trái chiều này thành mặt trái chiều kia, tương tự với những hình thức cao hơn nữa, đã quy định sự sống của giới tự nhiên. Sự hút và sự đẩy. Cực tính khởi đầu trong từ tính. Ở đây, cực tính xuất hiện trên độc một vật thể. Còn trong điện, cực tính ấy được phân phối giữa hai hay một số trong những vật thể trên đó hiện ra những điện tích trái dấu. Tất cả những quy trình hoá học chung quy chỉ là những hiện tượng kỳ lạ của hút và đẩy hoá học. Cuối cùng, trong đời sống hữu cơ, sự cấu thành của nhân tế bào cũng phải sẽ là một hiện tượng kỳ lạ phân cực của anbumin sống, và học thuyết tiến hoá đã vạch ra rằng, khởi đầu từ cái tế bào giản đơn, mỗi một bước tiến tới, một mặt là loài thực vật phức tạp nhất, mặt khác là con người, đều được tiến hành trải qua sự đấu tranh thường xuyên giữa tính di truyền và tính thích ứng ra làm thế nào. Ở đây, người ta thấy rằng những phạm trù như thể xác lập và phủ định ít thích dụng so với những hình thức tiến hoá ấy biết chừng nào. Người ta trọn vẹn có thể coi tính di truyền là mặt xác lập, bảo thủ và tính thích ứng là mặt phủ định thường xuyên thủ tiêu những thành quả của tính di truyền; nhưng người ta cũng trọn vẹn có thể coi tính thích ứng như thể yếu tố hoạt động giải trí và sinh hoạt sáng tạo, tích cực, xác lập, và tính di truyền như thể hoạt động giải trí và sinh hoạt kháng cự, xấu đi, phủ định. Nhưng, cũng như trong lịch sử dân tộc bản địa, sự tiến bộ xuất hiện với tư cách là yếu tố phủ định những trật tự đang tồn tại, ở đó cũng thế – vì những nguyên do hoàn toànthực tiễn- tốt nhất ta nên coi tính thích ứng là hoạt động giải trí và sinh hoạt phủ định. Trong lịch sử dân tộc bản địa, sự vận động trải qua những mặt trái chiều hiện ra trọn vẹn rõ rệt trong mọi thời kỳ nguy biến của những dân tộc bản địa tiên tiến và phát triển. Trong những lúc như vậy, một dân tộc bản địa chỉ được chọn: hoặc là, hoặc là!, hơn thế nữa, yếu tố được luôn luôn đưa ra một cách trọn vẹn khác với việc mong ước của những bọn philixtanh làm chính trị trong toàn bộ những thời kỳ. Ngay cả bọn philixtanh thuộc phái tự do năm 1848 ở Đức đã và đang biết thành đặt, một cách đột ngột và bất thần vào năm 1849, ngược lại với ý muốn của nó, trước yếu tố: hoặc là trở lại quyết sách phản động cũ dưới một hình thức thậm tệ hơn, hoặc là tiếp tục cuộc cách mạng cho tới quyết sách cộng hoà, – trọn vẹn có thể là trong cả tới một nền cộng hoà thống nhất và không chia cắt, với chủ nghĩa xã hội ở phía sau. Nó đã do dự không lâu và đã ủng hộ việc xây dựng quyết sách phản động của Mantoiphen, cái tinh hoa của chủ nghĩa tự do Đức27.Ở đây Ăngghen nói rất kỹ về yếu tố giống hệt của những mặt trái chiều.

Ăngghen vạch rõ mối liên hệ giữa biện chứng quý khách quan, chi phối giới tự nhiên với biện chứng chủ quan phản ánh của nó trong ý thức của con người: Tính trái chiều lẫn nhau của những quy định lý tính của tư duy:sự phân cực.Nếu như điện, từ… đều phân cực, đều vận động trong những mặt trái chiều, thì tư duy cũng thế. Nếu như với điện, từ… không thể chỉ bám lấy độc một mặt – không một nhà khoa học tự nhiên nào nghĩ tới việc chỉ bám lấy độc một mặt – thì với tư duy cũng vậy28. Người ta còn tìm thấy những tư tưởng thâm thúy về yếu tố thống nhất và đấu tranh của những mặt trái chiều trong những đoạn ngắn ở phầnBiện chứngcủa tác phẩm. Ăngghen viết rằng: Tính giống hệt và tính khác lạ – tính tất yếu và tính ngẫu nhiên – nguyên nhân và kết quả – đó là những trái chiều đa phần, những trái chiều, nếu xét một cách riêng rẽ, thì sẽ chuyển hoá lẫn nhau29.

Ăngghen nhận định rằng, những mặt trái chiều như xác lập – phủ định, tích cực – xấu đi, dương và âm trọn vẹn có thể gọi ngược lại điều này sẽ không thay đổi thực ra của yếu tố, chính vì sự trái chiều đó tồn tại một cách quý khách quan.

Ăngghen viết: Nếu người ta đặt tên thường gọi ngược lại, và thay đổi toàn bộ thuật ngữ còn sót lại cho thích hợp thì mọc cái vẫn đều đúng. Lúc đó, toàn bộ chúng ta sẽ gọi phương Tây là phương Đông và phương Đông là phương Tây. Mặt trời sẽ mọc đằng Tây, những hành tinh sẽ quay từ Đông sang Tây, v.v.; chỉ có cực tên thường gọi là thay đổi. Hơn nữa, trong vật lý học, toàn bộ chúng ta gọi làCực Bắc,những Cực Nam thật sự của nam châm hút, cái cực bị hút bởi Cực Bắc của địa từ, – và như vậy cũng chẳng sao30.

1.3.Quy luật phủ định của phủ định

Trong tác phẩmBiện chứng của tự nhiên,Ăngghen cũng không nói kỹ về quy luật phủ định của phủ định, và ở đây toàn bộ chúng ta cũng chỉ thấy những yếu tố lẻ tẻ về yếu tố này. Hơn nữa tác dụng của quy luật phủ định của phủ định thường được bàn đến khi nói về những xích míc trong tự nhiên. Đó là theo như đúng dự tính đa phần của quyển sách: điểm 3 củaSơ thảo đề cương chungcó nói rằng, sự tăng trưởng bằng xích míc hay phủ định của phủ định, tăng trưởng theo như hình xoáy trôn ốc, cách xem xét như vậy phù thích phù hợp với việc tăng trưởng quý khách quan của toàn thế giới. Không thể ý niệm những quy luật cơ bản của phép biện chứng tác động một cách tách rời nhau, toàn bộ những quy luật đều đồng thời tác động, chỉ có nhờ vào cả ba quy luật cơ bản mới trọn vẹn có thể lý giải được đúng đắn sự tăng trưởng.

2. Những cặp phạm trù

Chúng ta còn nhớ rằng những quy luật cơ bản này cũng chỉ trọn vẹn có thể lý giải bức tranh của sự việc tăng trưởng của toàn thế giới về những nét chung đa phần mà thôi. Muốn lý giải được toàn bộ những hiện tượng kỳ lạ thì vẫn còn phải đưa vào những phạm trù của phép biện chứng duy vật.

Ta hãy xem một số trong những phạm trù phép biện chứng duy vật, trong tác phẩm này Ăngghen nói tới việc một số trong những cặp phạm trù như giống hệt và rất khác nhau, tất yếu và ngẫu nhiên, nguyên nhân và kết quả. Đó là những cái trái chiều đa phần và nếu xét tách rời thì chuyển hoá cái này thành cái kia.

2.1.Đồng nhất và rất khác nhau

Quan điểm siêu hình thừa nhận kĩ năng có giống hệt trừu tượng, là giống hệt trọn vẹn, tuyệt đối cứng nhắc giữa những vật thể. Phép siêu hình coi những đối tượng người tiêu dùng vốn tự bên trong là không bao giờ thay đổi và nhận định rằng hai trạng thái của một đối tượng người tiêu dùng cũng trọn vẹn có thể tuyệt đối giống hệt: Nguyên lý giống hệt,theo nghĩa của siêu hình học cũ, là nguyên tắc cơ bản của toàn thế giới quan cũ: a = a. Mọi vật đều giống hệt với bản thân. Mọi vật đều đã được định hình và nhận định như vĩnh viễn không thay đổi: khối mạng lưới hệ thống mặt trời, những tinh tú, những thể hữu cơ. Khoa học tự nhiên đã lần lượt bác bỏ từng điểm của nguyên tắc ấy; nhưng trong nghành nghề lý thuyết nó vẫn tiếp tục tồn tại và những kẻ bênh vực cái cũ luôn luôn đem nó trái chiều với cái mới: một sự vật không thể đồng thời vừa là bản thân lại vừa là cái khác với bản thân31.

Các nhà siêu hình thường nhờ vào kết cấu lô gích hình thức, và nhận định rằng: Nếu a = a thì không thể a = a. Những người siêu hình quên rằng trong toán học người ta trừu tượng hoá, gạt bỏ những sự rất khác nhau thực tiễn giữa những vật. Còn nếu không gạt bỏ những sự rất khác nhau đó thì trong tự nhiên cũng như xã hội, đều không tồn tại sự giống hệt tuyệt đối. Ăngghen viết: Khoa học tự nhiên mới gần đây đã chứng tỏ một cách tỉ mỉ rằng, sự giống hệt thật sự, rõ ràng bao hàm trong bản thân nó, sự khác lạ, sự biến đổi32. Và, Ăngghen chứng tỏ bằng thí dụ rõ ràng: Cái cây, loài vật, mỗi tế bào, trong những lúc của đời nó và giống hệt với nó nhưng lại khác lạ với bản thân nó, do sự đồng hoá và bài tiết những chất, do sự hô hấp, sự tạo thành và sự huỷ diệt những tế bào, do quy trình diễn biến của sự việc tuần hoàn – tóm lại do tổng số những biến hóa không ngừng nghỉ của những phân tử, tức là những sự biến hóa đã tạo ra sự sống và những kết quả chung của những sự biến hóa này đã xuất hiện rõ ràng trong những quá trình của sự việc sống: thời bào thai, thời thanh niên, thời phát dục, quy trình sinh sản, thời già nua, chết. Sinh lý học càng tăng trưởng, thì những biến hóa không ngừng nghỉ, vô cùng nhỏ ấy lại càng trở nên quan trọng hơn so với nó; do đó cả việc nghiên cứu và phân tích những khác lạ trong nội bộ sự giống hệt cũng trở nên quan trọng hơn so với nó, và quan điểm cũ, hình thức một cách trừu tượng về cái tính giống hệt, Từ đó phải coi vật thể hữu cơ là một chiếc gì giống hệt một cách giản đơn với bản thân vật thể đó, là một chiếc gì không bao giờ thay đổi, thì đã tỏ ra lỗi thời33.

Như vậy là yếu tố giống hệt trừu tượng chỉ tồn tại trong đầu óc con người do sự trừu tượng gạt bỏ những quy trình thực tiễn. Sự giống hệt rõ ràng thì có thật trong tự nhiên, và sự giống hệt rõ ràng bao hàm cả sự rất khác nhau, sự biến hóa. Phép biện chứng ý niệm giống hệt và rất khác nhau là hai mặt thống nhất, xen kẽ vào nhau.

2.2.Ngẫu nhiên vàtất nhiên

Cặp phạm trù này trongPhép biện chứng của tự nhiênđược nghiên cứu và phân tích tương đối khá đầy đủ. Những người siêu hình không hiểu biết phép biện chứng của ngẫu nhiên và tất yếu. Ăngghen nhận định rằng, phép siêu hình lúng túng vì sự trái chiều của ngẫu nhiên và tất yếu và không thừa nhận cái ngẫu nhiên là có tính tất yếu và cái tất yếu cũng luôn có thể có tính ngẫu nhiên, coi tất yếu và ngẫu nhiên là những tính quy định vĩnh viễn, gạt bỏ nhau, hoặc là ngẫu nhiên, hoặc là tất yếu, không thể vừa là thế này vừa là thế kia. Họ nhận định rằng trong tự nhiên hoặc có những vật và hiện tượng kỳ lạ ngẫu nhiên hoặc những vật và hiện tượng kỳ lạ tất yếu, và không được lẫn lộn hai thứ đó.

Đối với lô gích biện chứng thì sự trái chiều tất yếu và ngẫu nhiên (cũng như của những cặp phạm trù trái chiều khác) chỉ có tính chất tuyệt đối trong phạm vi rất hẹp, ngoài phạm vi đó thì không thể nói cái này hoặc là ngẫu nhiên hoặc là tất yếu vì nó vừa thế này vừa thế kia.

Phép siêu hình không hiểu biết phép biện chứng của tất yếu và ngẫu nhiên, do đó nhận định rằng chỉ có tất yếu mới đáng được khoa học để ý và vứt bỏ cái ngẫu nhiên. Ăngghen vạch rõ ý niệm như vậy sẽ đưa tới thuyết định mệnh, vì như vậy tức là: Cái mà người ta trọn vẹn có thể quy vào những quy luật, tức là cái mà người ta biết, thì mới có thể là cái đáng để ý, còn cái mà người ta không quy được vào những quy luật, tức là cái mà người ta không biết, thì là cái không đáng để ý và trọn vẹn có thể gác ra một bên. Nếu thế thì không hề gì là khoa học nữa, vì khoa học phải nghiên cứu và phân tích chính cái mà chúng takhôngbiết. Như thế tức là: cái mà người ta trọn vẹn có thể quy vào những quy luật chung thì sẽ là tất yếu, còn cái mà người ta không quy được vào những quy luật đó thì sẽ là ngẫu nhiên. Thật hay thấy rằng đó là cái thứ khoa học tựa như cái khoa học coi cái mà nó trọn vẹn có thể lý giải được là tự nhiên, và coi cái mà nó không lý giải được là vì những nguyên nhân siêu tự nhiên sinh ra; rằng dù tôi có gọi nguyên nhân của những hiện tượng kỳ lạ không lý giải được, là ngẫu nhiên hay là trời, thì điều này cũng trọn vẹn không quan hệ gì tới thực ra sự vật. Cả hai tên thường gọi ấy đều chỉ chứng tỏ tôi dốt và do đó chúng không tồn tại chỗ đứng trong khoa học34.

Còn có một quan điểm siêu hình khác trái ngược hẳn lại, đó là thuyết quyết định hành động. Thuyết này nói chung phủ nhận ngẫu nhiên, nhận định rằng sở dĩ một hiện tượng kỳ lạ nào này được gọi là ngẫu nhiên chỉ là vì toàn bộ chúng ta không hiểu biết những nguyên nhân gây ra hiện tượng kỳ lạ đó, còn hễ thấy rõ được nguyên nhân thì không tồn tại ngẫu nhiên nữa. Thế là lẫn lộn hai khái niệm: tính nhân quả và tính tất yếu.

Tất cả những hiện tượng kỳ lạ của tự nhiên đều không thể không tồn tại nguyên nhân, nhưng không phải bất kể hiện tượng kỳ lạ nào thì cũng là tất yếu cả. Vì vậy, nếu ta tìm ra nguyên nhân của một hiện tượng kỳ lạ ngẫu nhiên thì không phải hiện tượng kỳ lạ đó là tất yếu. Ăngghen phê phán những kẻ máy móc và cũng vạch rõ quan điểm sai lầm đáng tiếc này như sau: Theo quan điểm đó thì trong tự nhiên, chỉ ngự trị có sự tất yếu trực tiếp đơn thuần và giản dị thôi… Thừa nhận tính tất yếu như vậy thì toàn bộ chúng ta không lúc nào thoát khỏi ý niệm thần học về giới tự nhiên được. Dù toàn bộ chúng ta gọi cái đó là mệnh trời vĩnh viễn như thánh Ôguyxtanh hay Canvanh, hay gọi là số trời như người Thổ Nhĩ Kỳ, hay gọi là tất yếu thì cũng chẳng quan hệ gì so với khoa học cả. Trong toàn bộ những trường hợp ấy, người ta không đặt yếu tố theo dõi đến cùng cái chuỗi những nguyên nhân; vì thế mà trong bất kể trường hợp nào, toàn bộ chúng ta cũng chẳng tiến gì được hơn; cái gọi là tất yếu vẫn chỉ là một công thức rỗng tuếch do đó… cái ngẫu nhiên cũng vẫn như xưa. Chừng nào toàn bộ chúng ta còn chưa chứng tỏ được số lượng hạt đậu trong quả đậu tùy từng cái gì thì chừng đó nó vẫn là ngẫu nhiên; và nếu nói rằng yếu tố ấy đã được dự kiến từ trước trong sự cấu trúc nguyên thuỷ của khối mạng lưới hệ thống mặt trời thì toàn bộ chúng ta chẳng tiến thêm được bước nào. Hơn nữa: cái khoa học định nghiên cứu và phân tích trường hợp của quả đậu riêng không tương quan gì đến nhau đó bằng phương pháp đi ngược lại toàn bộ cái chuỗi những nguyên nhân của nó, sẽ không còn hề là khoa học nữa mà chỉ từ là một trò trẻ con; vì bản thân quả đậu ấy vẫn còn đấy vô số những thuộc tính riêng không tương quan gì đến nhau khác, mới trông qua thì tưởng là ngẫu nhiên, như sự rất khác nhau về sắc tố, độ dày và độ cứng của vỏ, độ to của những hạt, đó là chưa nói tới việc những đặc tính riêng không tương quan gì đến nhau mà người ta còn tìm thấy qua kính hiển vi. Do đó chỉ với một quả đậu đó toàn bộ chúng ta đã và đang phải nghiên cứu và phân tích nhiều mối liên hệ nhân quả đến nỗi toàn bộ những nhà thực vật trên toàn thế giới cũng không nghiên cứu và phân tích xuể.

Như vậy là ở đây, tính ngẫu nhiên không được lý giải từ tính tất yếu, mà trái lạitính tất yếu lại bị hạ thấp đến mức thành ra là sản vật của tính ngẫu nhiên thuần tuý. Nếu một quả đậu nhất định có 6 hạt, chứ không phải 5 hay 7 là một hiện tượng kỳ lạ cùng loại với quy luật vận động của khối mạng lưới hệ thống mặt trời hay quy luật chuyển hoá tích điện, thì thực ra như vậy không phải là tính ngẫu nhiên được thổi lên trình độ tính tất yếu, mà là tính tất yếu bị hạ xuống trình độ tính ngẫu nhiên. Hơn nữa. Người ta trọn vẹn có thể tùy ý xác lập rằng tính nhiều vẻ của những giống và những thành viên hữu cơ và vô cơ tồn tại cạnh bên nhau trong một vùng nhất định là dựa vào một sự tất yếu bất khả xâm phạm; – so với cái giống và những thành viên riêng không tương quan gì đến nhau thì tính nhiều vẻ này vẫn như trước, nghĩa là ngẫu nhiên. Đối với một loài vật riêng lẻ thì chỗ nó đẻ, môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên mà nó tìm kiếm được để sống, những quân địch uy hiếp nó và số lượng quân địch đó là ngẫu nhiên. Đối với một cây mẹ thì nơimà gió mang hạt của nó đến là ngẫu nhiên; so với cây con thì nơimà hạt giống sinh đẻ ra nó gặp miếng đất thuận tiện để nảy mẩm là ngẫu nhiên và nếu tin rằng cả ở đây nữa, toàn bộ đều đưa trên một tính tất yếu bất khả xâm phạm, thì như vậy chỉ là một sự an ủi yếu ớt mà thôi. Sự tụ tập hỗn tạp những vật thể rất khác nhau của giới tự nhiên trên một vùng nhất định, thậm chí còn trên cả trái đất, mặc kệ mọi sự quy định nguyên thuỷ và vĩnh viễn, cũng vẫn như cũ… vẫn là ngẫu nhiên35.

Như vậy, Ăngghen đã nêu một số trong những thí dụ rõ ràng để chứng tỏ rằng trong xã hội và trong tự nhiên đều phải có hiện tượng kỳ lạ ngẫu nhiên. Tiếp theo, Ăngghen dẫn ra Hêghen và trình diễn ý niệm biện chứng về tất yếu và ngẫu nhiên. Ăngghen vạch rõ rằng, tính ngẫu nhiên của những hiện tượng kỳ lạ cũng là chính đáng như tính tất yếu và nếu ta vứt bỏ tính ngẫu nhiên đi thì tính tất yếu bị hạ xuống thành ngẫu nhiên và như vậy là coi sự thống trị của ngẫu nhiên là quy luật duy nhất của tự nhiên.

Trong tác phẩmNguồn gốc của mái ấm gia đình, của quyết sách tư hữu và của nhà nước,Ăngghen viết rằng: Ngẫu nhiên chỉ là một cực của sự việc phụ thuộc lẫn nhau, mà cực kia của nó là tất yếu. Trong giới tự nhiên – ở đấy tựa hồ như tính ngẫu nhiên cũng ngự trị – thì trong mỗilĩnh vực riêng không tương quan gì đến nhau, toàn bộ chúng ta đã từ lâu chỉ ra tính tất yếu nội tại và tính quy luật nội tại, chúng tự xác lập trong tính ngẫu nhiên ấy36.

Trong tác phẩm:Lútvích Phoiơbắc và sự cáo chung của triết học cổđiển Đức,Ăngghen cũng nói ý rằng, cái tất yếu gồm có vô số cái ngẫu nhiên và cái ngẫu nhiên là hình thức che đậy cái tất yếu. Như vậy, Ăngghen nhận định rằng ngẫu nhiên là hình thức thể hiện của cái tất yếu, bản thân cái tất yếu biểu lòi ra xuyên qua vô số cái ngẫu nhiên. Hiểu ý đồ này ra làm thế nào? Ăngghen đã nói rõ: Ta lấy ví dụ về yếu tố lan tràn những hạt giống của một thứ cây, ở đây cái gì là tất yếu? Cái tất yếu ở đấy là thứ cây đó tiếp tục bảo tồn nòi giống của nó. Đó là một quy luật nhất định của tự nhiên mà bất kể quy luật nào thì cũng biểu lộ tính tất yếu. Vì vậy, mỗi một cây đều phải có một phương thức nhất định riêng để sinh sản. Nhưng việc một hạt của cây đó bay đi ra làm thế nào, tìm thấy mảnh đất nền nào để nảy mầm thì đó là ngẫu nhiên. Chẳng hạn, hạt của cây đó bay vào đường nhựa thì sẽ hỏng, nếu một loài vật tha hạt ấy ra cánh đồng, nó sẽ nảy mầm. Đó là một trường hợp ngẫu nhiên, nhưng chính trải qua tính ngẫu nhiên mà hạt ấy bảo vệ bảo vệ an toàn việc sinh sôi nảy nở của giống cây ấy. Hạt nào có đủ Đk thì nảy nở, hạt nào không tồn tại đủ Đk thì chết. Như vậy, tất yếu đã có được là qua nhiều ngẫu nhiên.

2.3.Nguyên nhân và kết quả

Tiếp theo, Ăngghen nói về cặp phạm trù nguyên nhân và kết quả, đấy là những mặt đa phần có chuyển hoá lẫn nhau.

Ăngghen vạch rõ thực ra của cặp phạm trù này và xác lập đó là mặt rất quan trọng của phép biện chứng trong tự nhiên. Khi xem xét vật chất vận động ta thấy có sự liên hệ qua lại, quy định lẫn nhau giữa những sự vật mà Ăngghen nhận định rằng mối liên hệ qua lại này cũng luôn có thể có ở những hành vi của con người. Ăngghen viết: Nhưng toàn bộ chúng ta không riêng gì có thấy rằng vận động này theo sau vận động khác, mà toàn bộ chúng ta còn thấy rằng toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể tạo ra được một vận động nhất định bằng phương pháp tạo ra những Đk nhờ này mà nó trình làng trong tự nhiên; thậm chí còn toàn bộ chúng ta còn thấy rằng toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể tạo ra được cả những vận động không hề có trong tự nhiên (công nghiệp) – tối thiểu cũng không Theo phong cách ấy – và toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể cho những vận động ấy một hướng và một phạm vi định trước.Nhờ đó, nhờ ởhoạt động của con ngườimà hình thành ý niệm vềtính nhân quả,ý niệm về một vận động này lànguyên nhâncủa vận động khác. Dĩ nhiên là tự nói sự tiếp sau đó có quy tắc của một số trong những hiện tượng kỳ lạ tự nhiên nào này cũng trọn vẹn có thể tạo ra ý niệm về tính chất nhân quả: nhiệt và ánh sáng xuất hiện cùng với mặt trời, nhưng đấy chưa phải là một dẫn chứng và trong phạm vi ấy, chủ nghĩa không tin của Hium đã có lý khi xác lập rằngposthoclặp lại một cách thường xuyên không tạo ta đượcproterhoc.Nhưng hoạt động giải trí và sinh hoạt của con người làhòn đá thử vàngcủa tính nhân quả37.

Chú ý một điểm mà Ăngghen nói ở đây khi toàn bộ chúng ta xét những vật tiếp nối đuôi nhau nhau thì tránh việc ý niệm cái trước là nguyên nhân của cái sau. Ví dụ, sau mùa Đông là mùa Xuân, ta không thể nói mùa Đông là nguyên nhân của mùa Xuân. Nguyên nhân của mùa Đông cũng như của mùa Xuân là vì sự vận chuyển của quả đất chung quanh mặt trời. Nguyên nhân cũng luôn có thể có nhiều loại, nguyên nhân trực tiếp và nguyên nhân gián tiếp, nguyên nhân bên trong và nguyên nhân bên phía ngoài. Vì vậy, phải làm thế nào để vạch ra được nguyên nhân cơ bản.

Ăngghen vạch rõ mối liên hệ biện chứng của nguyên nhân và kết quả, sự tác động qua lại giữa chúng:Tác dụng lẫn nhaulà điều thứ nhất mà toàn bộ chúng ta thấy khi toàn bộ chúng ta đứng trên quan điểm của khoa học tự nhiên ngày này mà xem xét toàn bộ vật chất vận động. Chúng ta thấy hàng phim hoạt hình thức vận động: vận động cơ giới, nhiệt, ánh sáng, điện, từ, hoá hợp và phân giải hoá học, những sự chuyển hoá lẫn nhau giữa những trạng thái link, đời sống hữu cơ, toàn bộ những hình thức ấy – nếu ta hãytạm thờigạt bỏ đời sống hữu cơ ra – đều chuyển hoá lẫn nhau, làm Đk lẫn nhau, ở đấy là nguyên nhân, ở kia lại là kết quả, thế nhưng trong toàn bộ những sự thay đổi hình thức ấy, tổng số vận động vẫn y nguyên (công thức của Spinôda:thực thể là nguyên nhân của mình mình nóthể hiện một cách rõ rệt sự tác dụng lẫn nhau38.

Ở đây Ăngghen nói rõ rằng, nguyên nhân và kết quả trọn vẹn có thể đổi chỗ lẫn nhau, nghĩa là một hiện tượng kỳ lạ nào đó chỗ này là kết quả nơi khác lại là nguyên nhân. Cuối cùng, Ăngghen kết luận: Muốn hiểu được những hiện tượng kỳ lạ riêng không tương quan gì đến nhau, toàn bộ chúng ta phải tách chúng thoát khỏi mối liên hệ phổ cập và nghiên cứu và phân tích chúng một cách riêng rẽ, vànhư thếthìnhững vận động tiếp nối đuôi nhau nhau sẽ biểu lòi ra, cái là nguyên nhân, cái là kết quả39.

3. Vấn đề lô gích biện chứng

Ăngghen không những xem xét phép biện chứng quý khách quan của những hiện tượng kỳ lạ vật lý mà còn xét cả quy trình lịch sử dân tộc bản địa của sự việc phản ánh phép biện chứng ấy trong ý thức con người. Ăngghen nêu lên yếu tố lô gích biện chứng, nhất là yếu tố phân loại những phán đoán.

3.1. Phân loại những phán đoán

Để lý giải về biện chứng của tư duy, Ăngghen đã đi sâu phân tích những loại phán đoán. Qua đó Ăngghen đã khái quát được quy trình lịch sử dân tộc bản địa nhận thức của con người.

Ăngghen xác lập là nghiên cứu và phân tích những yếu tố riêng không tương quan gì đến nhau (đơn nhất) rồi sắp xếp những yếu tố theo từng ngành (đặc trưng) và sau cùng là mày mò ra những quy luật chung của tự nhiên (phổ cập). Ăngghen viết: .. Cái mà Hêghen xem là yếu tố tăng trưởng của hình thức tư duy của phán đoán với tính cách là phán đoán, thì ở đây, đã thành ra sự tăng trưởng của những tri thức lý luận của toàn bộ chúng ta về thực ra của vận động nói chung, tri thức dựa vào một cơ sởkinh nghiệm.Chính cái đó chứng tỏ rằng những quy luật của tư duy và những quy luật của tự nhiên nhất trí với nhau một cách tất yếu nếu như người ta hiểu chúng một cách đúng đắn.

Chúng ta trọn vẹn có thể coi phán đoán thứ nhất là phán đoán đơn nhất: trong phán đoán ấy người ta ghi lấy yếu tố đơn nhất là ma sát sinh ra nhiệt. Phán đoán thứ hai trọn vẹn có thể xem là phán đoán đặc trưng: một hình thức vận động đặc trưng nào đấy (hình thức cơ học) đã thể hiện đặc tính của nó là trong những Đk đặc trưng (bằng ma sát) chuyển thành một hình thức đặc trưng khác của vận động (thành nhiệt). Phán đoán thứ ba là phán đoán phổ cập: bất kể hình thức vận động nào thì cũng đều tỏ ra là trọn vẹn có thể và phải chuyển thành một hình thức vận động khác. Dưới hình thức này, quy luật đã đạt được sự thể hiện ở đầu cuối của nó40.

Từ đó, ta thấy Ăngghen đã phê phán ý niệm duy tâm của Hêghen về yếu tố này và đặt mối liên hệ của những phán đoán trên lập trường của chủ nghĩa duy vật và Ăngghen đã phê phán thâm thúy thuyết không thể biết, thuyết này coi cái phổ cập là không thể nhận thức được, vì họ đã tách rời cái đơn nhất, cái riêng không tương quan gì đến nhau với cái phổ cập, theo họ giữa hai cái đó có một hố sâu ngăn cách không thể vượt qua, con người chỉ trọn vẹn có thể nhận thức được cái đơn nhất bằng nhận thức cảm tính mà thôi, không thể nhận thức được cái phổ cập, quy luật của sự việc vật.

Đó là cách Ăngghen xử lý và xử lý một trong những yếu tố quan trọng nhất của lôgích biện chứng, Ăngghen đã làm rõ mốiliên hệ qua lại của những hình thức phán đoán và những phạm trù lô gích. Điều rất quan trọng là không phải chỉ xử lý và xử lý trong nghành nghề lô gích thuần tuý, tức khoa học về tư duy, mà xử lý và xử lý trong nghành nghề hoạt động giải trí và sinh hoạt vật chất của con người, trong nghành nghề thực tiễn.

3.2.Về phương pháp quy nạp

Trong quá trình lịch sử dân tộc bản địa thời gian cuối thế kỷ XIX, khoa học tự nhiên đang chịu tác động của chủ nghĩa kinh nghiệm tay nghề, trào lưu này hướng về phía quan điểm của Hium, đi tới chủ nghĩa bất khả tri. Hium phủ nhận phương pháp quy nạp, nhận định rằng phương pháp này sẽ không thể từ kinh nghiệm tay nghề rút ra được quy luật và cái tất yếu. Ăngghen nhận định rằng, sự phê phán của Hium có phần hợp lý, tuy nhiên ông cũng không tán thành Hium trọn vẹn phủ nhận vai trò của phương pháp này. Ăngghen chỉ ra rằng, vận dụng phương pháp quy nạp nên phải kết thích phù hợp với nhiều phương pháp khác, như kết thích phù hợp với phương pháp phân tích, tổng hợp v.v. Đặc biệt quan trọng là phải gắn phương pháp đó với hoạt động giải trí và sinh hoạt thực tiễn và thực nghiệm khoa học để đi đến chân lý. Ăngghen viết: Bằng chứng của tính tất yếu là ở trong hoạt động giải trí và sinh hoạt của con người, trong kinh nghiệm tay nghề, trong lao động: nếu tôi trọn vẹn có thể tạo ra đượcposthoc,thì nó sẽ trở thành giống hệt vớiproter hoc41,và Ăngghen lại viết: Nhờ hoạt động giải trí và sinh hoạt củacon ngườimà hình thành ý niệm về tính chất nhân quả42.

Như vậy, Ăngghen đã bác bỏ thuyết không tin của Hium, và xác lập rằng con người trải qua hoạt động giải trí và sinh hoạt thực tiễn đã xác minh sự tồn tại quý khách quan của tính tất yếu và quan hệ nhân quả.

NHỮNG HÌNH THỨC VẬN ĐỘNG CỦA VẬT CHẤT

1. Những yếu tố chung

Trong phần đa phần này của tác phẩmBiện chứng của tự nhiên,Ăngghen vận dụng phép biện chứng để lý giải những yếu tố rõ ràng của khoa học tự nhiên và một số trong những bộ môn của khoa học tự nhiên, tác phẩm này trọn vẹn có thể coi làhọc thuyết về những hình thức vận động của vật chất.Ở đây nghiên cứu và phân tích mối liên hệ, chuyển hoá lẫn nhau của những hình thức vận động, sự tăng trưởng từ hình thức vận động thấp, đơn thuần và giản dị đến hình thức vận động cao hơn nữa, Ăngghen viết:Biện chứng của khoa học tự nhiên.Đối tượng của nó: vật chất đang vận động. Các hình thức và những dạng rất khác nhau của vật chất chỉ trọn vẹn có thể nhận thức được trải qua vận động; thuộc tính của vật thể chỉ thể hiện qua vận động; về một vật thể không vận động thì không tồn tại gì mà nói cả. Vậy là những hình thức vận động đều do thực ra của những vật thể đang vận động mà ra43.

Ăngghen nêu lên quan điểm về vận động: Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất, – tức được hiểu là một phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất, – thì gồm có toàn bộ mọi sự thay đổi và mọi quy trình trình làng trong vũ trụ, Tính từ lúc sự thay đổi vị trí đơn thuần và giản dị cho tới tư duy44. Ở đây Ăngghen nêu rõ: vận động là hình thức tồn tại của vật chất và vận động có tính liên tục. Khi nói về đối tượng người tiêu dùng của khoa học tự nhiên, Ăngghen nói rõ khoa học tự nhiên nghiên cứu và phân tích toàn thế giới vật chất, những sự vật trong toàn thế giới đó trong sự vận động, tức là trong quan hệ qua lại với nhau, không phải là tách rời, cô lập với nhau: Tất cả toàn thế giới tự nhiên mà toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể nghiên cứu và phân tích được là một khối mạng lưới hệ thống, một tập hợp những vật thể khăng khít với nhau, nhưng ở đây, toàn bộ chúng ta hiểu vật thể là toàn bộ những thực tại vật chất, từ tinh tú đến nguyên tử, cho tới cả những hạt ê te, nếu toàn bộ chúng ta thừa nhận sự tồn tại của hạt ê te. Việc những vật thể ấy đều phải có liên hệ qua lại với nhau đã tức là những vật thể này tác động lẫn nhau, và sự tác động qua lại ấy đó là yếu tố vận động. Ở đây, đã và đang thấy rõ rằng không thể tưởng tượng được vật chất mà không tồn tại vận động45. Như vậy, vật chất gắn sát với vận động. Vật chất tồn tại vĩnh viễn và tuyệt đối thì vận động cũng là vĩnh viễn và tuyệt đối, không thể bị sáng tạo ra và cũng không thể bị tiêu diệt.

Ăngghen nêu những hình thức vận động từ thấp đến cao, từ vận động cơ học đến vận động sinh học. Theo dõi và trình diễn sự tăng trưởng đó từng bước là mục tiêu của tác phẩmBiện chứng của tự nhiên,ở phần ở đầu cuối của bài tiểu luậnQuan niệm cơgiới về giới tự nhiên,Ăngghen đã trình diễn quy trình của hình thức vận động từ thấp đến cao. Hình thức vận động cơ học viên ra hình thức vận thú hoang dã lý học, hình thức vận thú hoang dã lý học lại tạo ra hình thức vận động hoá học và theo trật tự thì hình thức vận động hoá học, sẽ tạo ra hình thức vận động sinh vật học. Song, ởđây Ăngghen tạm ngưng để nói về giả thuyết bằng con phố hoá học tạo ra chất anbumin, Ăngghen chỉ ra rằng, khi đó bước quá độ biện chứng sẽ tiến hành xác minh trong thực tiễn, do này sẽ tiến hành xác minh một cách trọn vẹn và triệt để46.

Nếu trong giới tự nhiên tăng trưởng lên theo trật tự từ vận động thấp nên vận động cao, thì điều này phản ánh vào trong nhận thức của con người và ý thức của con người cũng phải theo trật tự đó, người ta nhận thức những hình thức vận động thấp trước rồi đến hình thức vận động cao: Đương nhiên, nghiên cứu và phân tích thực ra của sự việc vận động phải khởi đầu từ những hình thức thấp nhất, đơn thuần và giản dị nhất của sự việc vận động ấy và phải học tập để hiểu được những hình thức ấy, rồi mới trọn vẹn có thể đạt tới một kết quả nào đấy trong việc lý giải những hình thức cao và phức tạp hơn47. Từ đó, Ăngghen rút ra phương hướng để chỉ huy việc nghiên cứu và phân tích khoa học tự nhiên: thiết yếu phải nghiên cứusự tăng trưởng tuần tựcủa riêng từng ngành khoa học tự nhiên48. Ăngghen còn làm rõ sự Ra đời và tăng trưởng của khoa học tự nhiên là dựa vào cơ sở thực tiễn: Trước hết làthiên văn học,một ngành đã vì thời tiết mà tuyệt đối thiết yếu cho những dân tộc bản địa chăn nuôi và làm ruộng… Sau đó, đến một quá trình tăng trưởng nhất định của nông nghiệp và trong những khu vực nhất định (đưa nước lên để tới ruộng ở Ai Cập), và nhất là cùng với việc xuất hiện những thành phố, những khu công trình xây dựng xây dựng lớn, và cùng với việc tăng trưởng của thủ công nghiệp thìcơ họccũng tăng trưởng theo. Chẳng bao lâu, cơ học lại trở nên thiết yếu cho cảhàng hảivàchiến tranh…Như thế là ngay từ trên đầu, sự phát sinh và tăng trưởng của những ngành khoa học đã do sản xuất quy định49.

Ăngghen nêu ra và xử lý và xử lý yếu tố quan trọng, đó là mối liên hệ và sự phân loại giữa những ngành khoa học, dựa vào cơ sở những hình thức vận động của vật chất. Điều này khác cách làm của Cantơ và Hêghen.

Ăngghen nhờ vào những hình thức vận động của vật chất phân ra làm bốn loại khoa học: cơ học, vật lý học, hoá học và sinh vật học. Đó là bốn ngành khoa học tự nhiên quan trọng nhất của thời kỳ đó. Trong tình hình đó, Ăngghen nêu lên sự phân loại những khoa học.

2. Sự phân loại những ngành khoa học

Ăngghen nêu lên:Sự phân loại những khoahọc,Từ đó mỗi ngành khoa học nghiên cứu và phân tích một hình thức vận động riêng không tương quan gì đến nhau hoặc một loạt những hình thức vận động tương quan với nhau và chuyển hoá lẫn nhau, do đó, là yếu tố phân loại, sự sắp xếp bản thân những hình thức vận động đó theo thứ tự vốn có của chúng, và vai trò của việc phân loại ấy là ở đoạn đó.

Vào thời gian cuối thế kỷ trước, sau những nhà duy vật Pháp, – chủ nghĩa duy vật của mình phần nhiều là cơ giới, – đã xuất hiện yêu cầu phảithực hiện việc tổng kết, dưới dạng bách khoa toàn thư,toàn bộ khoa học tự nhiên của trường phái cũ Niutơn – Linnê; và hai người dân có tài năng nhất đã bắt tay thao tác ấy:Xanh Ximông(chưa làm xong) vàHêghen.Hiện nay, ý niệm mới về khoa học tự nhiên đã hoàn thành xong trên những nét cơ bản, thì những yêu cầu tương tự như vậy lại xuất hiện và nhiều ý đồ đã được tiến hành theo phía ấy. Nhưng vì ngày này, đã thấy được mối liên hệ chung của sự việc tăng trưởng trong giới tự nhiên, cho nên vì thế, lúc bấy giờ sự tập hợp những tài liệu theo như hình thức bề ngoài thành một chuỗi mà những khâu chỉ được sắp xếp cạnh nhau thì cũng thiếu sót như những chuyển hoá biện chứng tự tạo của Hêghen. Những sự chuyển hoá đó phải tự hoàn thành xong, phải là tự nhiên. Cũng tựa như một hình thức vận động là tăng trưởng từ một hình thức vận động khác, những phản ánh của nó, tức là những ngành khoa học rất khác nhau, cũng phải tăng trưởng một cách tất yếu từ một ngành này thành một ngành khác50.

Ăngghen coi từng ngành khoa học là yếu tố phản ánh từng hình thức vận động, do đó mối liên hệ và sự chuyển hoá lẫn nhau giữa những ngành khoa học là phản ánh mối liên hệ và sự chuyển hóa của những hình thức vận động của vật chất. Quan điểm của Ăngghen về phân loại những khoa học tự nhiên đang trở thành những nguyên tắc phân loại những khoa học tự nhiên và có ý nghĩa so với toàn bộ khoa học tự nhiên tân tiến.

Ăngghen nhấn mạnh vấn đề sự rất khác nhau về chất giữa những hình thức vận động: Các nhà khoa học tự nhiên nhận định rằng vận động là giống hệt với vận động cơ giới, với việc thay đổi vị trí, và họ nhận định rằng đó là một điều đương nhiên… Chính do cũng sự hiểu nhầm ấy mà có cái cuồng vọng muốn quy toàn bộ mọi cái thành vận động cơ giới… điều này đã làm lu mờ tính đặc trưng của những hình thức vận động khác. Nói thế không tức là một hình thức vận động cao không luôn luôn gắn sát với một vận động cơ giới thật sự nào… Nhưng trong những trường hợp được xét tới, sự tồn tại của những hình thức vận động phụ ấy không bao quát hết được thực ra của hình thức vận động chủ yếu51. Quan điểm vận động của Ăngghen trái chiều với quan điểm siêu hình, nhận định rằng những hình thức vận động đều trọn vẹn có thể quy về vận động cơ giới. Vận động cơ giới phân biệt về chất với những hình thức vận động khác. Ăngghen viết: Như vậy toàn bộ chúng ta thấy rằng việc chia cắt thuần tuý về số lượng có một số lượng giới hạn nhất định, tới số lượng giới hạn đó thì nó trở thành một sự khác lạ về chất lượng: khối lượng chỉ gồm những phân tử, nhưng nó là một chiếc gì khác với phân tử về thực ra, cũng như phân tử khác với nguyên tử về thực ra vậy. Chính sự rất khác nhau ấy là cơ sở để tách cơ học, tức là khoa học về những khối lượng thiên thể và địa cầu, thoát khỏi vật lý học tức là cơ học của phân tử và thoát khỏi hoá học tức là vật lý học của những nguyên tử52.

Trên cơ sở nghiên cứu và phân tích về những hình thức vận động của toàn thế giới vật chất, coi đó là nội dung để phân định những khoa học tự nhiên, Ăngghen đưa ra trách nhiệm cho khoa học tự nhiên là vẽ lên một bức tranh về toàn thế giới tự nhiên với việc liên hệ qua lại giữa những bộ phận của nó, xoá bỏ đi những sự chia cắt vẫn tồn tại giữa những ngành của khoa học tự nhiên.

Từ đó, Ăngghen cũng đưa ra những dự báo ở ranh giới giữa những ngành khoa học như vật lý học và hoá học, hoá học và sinh vật học sẽ đã có được những phát kiến to lớn. Việc xuất hiện những khoa sinh – hoá học – sinh – lý học v.v. đã chứng tỏ tính đúng chuẩn của dự báo thiên tài của Ăngghen. Ngày nay, sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên yên cầu những ngành khoa học phải link với nhau và đã xuất hiện nhiều khoa học liên ngành.

3. Các ngành khoa học rõ ràng

Qua tác phẩmBiện chứng của tự nhiên,Ăngghen đi sâu vào từng ngành khoa học rõ ràng, vận dụng phép biện chứng bảo vệ những quan điểm mới, tiến bộ phê phán tư tưởng duy tâm và siêu hình.

Về toán học:Ăngghen chỉ ra: Toán học là khoa học về những đại lượng53. Ăngghen cũng nêu ra những định đề trong toán học không được chứng tỏ và đương nhiên là cũng không thể chứng tỏ đượcvề mặt toán học54.Điều này đã làm cho nhiều người đi tới chủ nghĩa tiên nghiệm trong toán học, nhận định rằng những chân lý toán học đó là có sẵn trong đầu óc con người, không phải là rút ra từ kinh nghiệm tay nghề, thực tiễn. Nhưng đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ăngghen đã xác lập: Những định đề ấy là trọn vẹn có thể chứng tỏ được một cách biện chứng trong chừng mực mà chúng không phải là cách nói trùng lặp thuần tuý55.

Ăngghen cũng phê phán quan điểm siêu hình, chỉ thấy mặt số lượng mà không nhìn thấy mặt chất lượng của những sự vật và sự vận động, do đó đi đến tách vật chất khỏi những vật rõ ràng sinh động. Ăngghen viết: Khi khoa học tự nhiên kỳ vọng tìm ra vật chất có hình dạng giống hệt, và muốn quy toàn bộ những sự rất khác nhau về chất lượng thành những sự rất khác nhau thuần tuý về số lượng do sự phối hợp của những hạt nhỏ giống hệt tạo ra thì như vậy là nó cũng hành vi tựa như khi nó muốn coi trái cây với tính cách là trái cây, chứ không phải là trái anh đào, trái lê, trái táo56.

Ăngghen viết tiếp: Như Hêghen đã chứng tỏ… quan điểm ấy, cái quan điểm toán học một chiều nhận định rằng vật chất là chỉ trọn vẹn có thể quy định được về số lượng, còn về chất lượng thì xưa nay đều giống nhau, chỉ là quan điểm của chủ nghĩa duy vật Pháp của thế kỷ XVIII. Đó là một bước lùi về với Pitago là người đã ý niệm rằng số, tính quy định về mặt số lượng, là thực ra của sự việc vật57.

Về cơ học:Ăngghen để ý nhiều đến việc vận hành của những thiên thể. Lúc đó xuất hiện giả thuyết về thiên văn học của Cantơ và La Plaxơ, coi những thiên thể có một quy trình lịch sử dân tộc bản địa. Ăngghen viết: Cơ học thiên thể, – lúc bấy giờ người ta coi toàn bộ nó là mộtquá trình nào đó58.

Trong bàiSự đo vận động-công,Ăngghen nói về yếu tố chuyển hoá vận động cơ học thành nhiệt và những hình thức vận thú hoang dã lý học. Ăngghen xác lập: Như vậy toàn bộ chúng ta thấy rằng vận động cơ giới chứng minh và khẳng định là có hai cách đo. Nhưng toàn bộ chúng ta cũng thấy rõ rằng mỗi một cách đo thích thích phù hợp với một loạt hiện tượng kỳ lạ hạn chế và rất xác lập. Nếu một sự vận động cơ giới sẵn đã có được truyền đi mà vẫn không thay đổi trạng thái là vận động cơ giới thì nó sẽ truyền đi theo như công thức khối lượng nhân với vận tốc. Nhưng nếu vận động cơ giới này được truyền đi mà không hề giữ hình thái là vận động cơ giới và lại xuất hiện được hình thái thế năng, nhiệt năng, điện năng v.v., nói tóm lại nó lại chuyển hoá thành một hình thái vận động khác, thì số lượng của hình thái vận động mới ấy sẽ tỷ trọng với tích của khối lượng được hoạt động giải trí và sinh hoạt trước kia nhân với bình phương của vận tốc59.

Về vật lý học:Ăngghen bàn về thuyết bảo toàn và chuyển hoá tích điện, đây đó là thực ra của sự việc chuyển hoá giữa những hình thức vận động. Trên đây, Ăngghen đã nói tới việc sự chuyển hoá của hình thức vận động cơ học sang hình thức vận thú hoang dã lý. Tiếp đó, Ăngghen bàn về hình thức vận thú hoang dã lý ở hai bài viếtNhiệtvàĐiện.Ngoài ra, Ăngghen còn bàn đến hình thức vận thú hoang dã lý ở những đoạn viết về quy luật bảo toàn và chuyển hoá tích điện và lý luận về ánh sáng.

Ăngghen coi vận động nhiệt và điện là vận động của những phân tử, lúc đó khoa học chưa tìm ra được những hạt vật chất mang nhiệt bức xạ và điện: Chỉ có trong sự vận động phân tử thì sự thay đổi hình thức vận động mới được trọn vẹn tự do. Ở biên giới của cơ học, sự vận động của những khối lượng chỉ trọn vẹn có thể mang một ít hình thức khác, điện hay là nhiệt, nhưng khi toàn bộ chúng ta xộc vào nghành vận động phân tử thì ở đây, toàn bộ chúng ta có một bức tranh linh hoạt trọn vẹn khác về những sự biến hóa hình thức: nhiệt chuyển hoá thành điện trong pin nhiệt điện, tới một quá trình bức xạ nhất định thì trở nên giống hệt với ánh sáng và tự nó lại sản sinh ra vận động cơ giới; điện và từ là một cặp sinh đôi cũng như nhiệt và ánh sáng, không những là trọn vẹn có thể chuyển hoá lẫn nhau mà còn trọn vẹn có thể chuyển hoá thành nhiệt và ánh sáng, và còn trọn vẹn có thể chuyển thành vận động cơ giới60.

Ăngghen phân tích sự chuyển hoá từ vận động cơ học thành nhiệt lại tiếp tục phân tích quy trình ngược lại: sự chuyển hoá của vận động nhiệt thành vận động cơ học.

Học thuyết về tích điện dựa vào cơ sở của sự việc thống nhất hai mặt chất và lượng của vận động. Từ đó, Ăngghen đã phê phán thâm thúy thuyết chết nhiệt. Sai lầm của thuyết này ở đoạn không thừa nhận về mặt chất của hình thức vận động cũng là không thể bị tiêu diệt. Ăngghen nói rằng yếu tố chết nhiệt trong vũ trụ chỉ trọn vẹn có thể xử lý và xử lý trọn vẹn lúc nào biết được nhiệt bức xạ đi trong vũ trụ lại được sử dụng. Ăngghen viết: Vấn đề sẽ xử lý và xử lý được một cách dứt khoát chỉ lúc nào người ta chỉ ra được phương thức mà nhiệt bức xạ vào không khí vũ trụ, sẽ lại sở hữu thểdùng được61.

Về hoá học:Ăngghen quan tâm đến thuyết nguyên tử, kết cấu nguyên từ của vật chất và tính phân loại của vật chất ở đây, Ăngghen đã có dự báo về tính chất chất phức tạp của nguyên tố. Ngày nay, khoa học tự nhiên đã xác nhận tư tưởng đó của Ăngghen, người ta đã tìm thấy gần 400 hạt cơ bản cấu trúc thành nguyên tử và rất khác nhau về chất.

Khi phê phán thuyết vạn vật mê hoặc của Niutơn, Ăngghen cũng đưa ra một dự báo quan trọng: Niutơn chỉ nói tới việc sức hút giữa những vật mà không hiểu biết quan hệ biện chứng giữa sức hút và sức đẩy. Ăngghen viết: Sự hút và mê hoặc.Toàn bộ thuyết mê hoặc dựa vào sự xác lập rằng sự hút là thực ra của vật chất. Điều đó đương nhiên là sai. Phàm nơi nào có sự hút thì sự hút đó phải được bổ trợ update bằng sự đẩy. Chính vì thế mà Hêghen đã nhận được xét một cách rất đúng đắn rằng thực ra của vật chất là hútvàđẩy. Quả vậy, toàn bộ chúng ta ngày càng cần phải thừa nhận rằng sự phân tán của vật chất có một số lượng giới hạn tại đó sự hút trở thành sự đẩy, và ngược lại, sự tụ tập của vật chất đẩy lẫn nhau cũng luôn có thể có một số lượng giới hạn tại đó sự đẩy sẽ trở thành sự hút62. Ngày nay, vật lý học đã chứng tỏ Dự kiến của Ăngghen: giữa những hạt cấu trúc thành nguyên tử có sức hút và cũng luôn có thể có cả sức đẩy với nhau.

Về sinh vật học:Ăngghen bàn đến ba yếu tố: nguồn gốc sự sống, thuyết tế bào và học thuyết Đácuyn.

Ăngghen đã đặt yếu tố nghiên cứu và phân tích về nguồn gốc sự sống: Tất cả những sự nghiên cứu và phân tích từ trước đến nay đều quy về một yếu tố là: trong những chất lỏng có chứa những thể hữu cơ bị phân hoá và tiếp xúc với không khí, có những thể hữu cơ hạ đẳng: đơn sinh vật nguyên thuỷ, nấm và mao trùng. Chúng sinh ra từ đâu? Có phải chúng sinh ra bằng con phố Generatio aequivoca hay là từ những mầm mống do không khí đã đem vào? Như thế là yếu tố nghiên cứu và phân tích của toàn bộ chúng ta bị hạn chế trong một nghành trọn vẹn hẹp, trong yếu tố sự phát sinh trong nguyên hình chất63.

Tiếp sau, Ăngghen lại chỉ ra con phố để đi tìm nguồn gốc sự sống, một yếu tố phức tạp nhất của khoa học tự nhiên.

Trước hết, Ăngghen đã nêu lên định nghĩa sự sống: Sự sống là phương thức tồn tại của những thể anbumin mà yếu tố quan trọng của nó làsự trao đổi thường xuyên chất với giới tự nhiên bên phía ngoài xung quanh nó64. Định nghĩa này là một quan điểm khoa học đúng đắn về thực ra sự sống, có tác dụng để lý giải sự Ra đời của sự việc sống trên trái đất. Ăngghen nêu lên đặc trưng cơ bản phương thức tồn tại của thể anbumin là yếu tố trao đổi thường xuyên chất với giới tự nhiên bên phía ngoài xung quanh nó. Ăngghen tiếp tục nhận định rằng: Hơn nữa khi sự trao đổi chất ấy chấm hết thì sự sống cũng chấm hết và anbumin khởi đầu bị phân huỷ. Nếu một ngày kia, người ta sản xuất thành công xuất sắc những anbumin bằng phương pháp hoá học thì nhất định chúng sẽ biểu lộ những hiện tượng kỳ lạ của sự việc sống, chúng sẽ tiến hành sự trao đổi chất, dù sự trao đổi đó có yếu ớt và ngắn ngủi ra làm thế nào chăng nữa65.

Khoa học ngày càng tiếp cận đến yếu tố tạo ra sự sống từ chất vô cơ, Nhưng đó là một quy trình trở ngại và lâu dài. Ăngghen viết: Nhưng yêu cầu hoá học một sớm một chiều phải tạo ra được cái mà chính giới tự nhiên chỉ trọn vẹn có thể làm được trong những tình hình rất là thuận tiện, trên những thiên thể riêng không tương quan gì đến nhau, trải qua hàng triệu năm, – như vậy tức là yêu cầu một phép lạ66.

Ăngghen phê phán ý niệm về tính chất vĩnh viễn của sự việc sống và ý niệm nhận định rằng mầm mống sự sống được đưa từ ngoài vào trái đất. Những quan điểm đó là của nhà hoá học Đêxennhơ, nhà vật lý Hemhôntxơ… Nếu như vậy thì phải giả định chất anbumin có tính vĩnh viễn (trọn vẹn có thể tồn tại trong mọi Đk) và những hình thái hữu cơ cơ bản mà từ đó tăng trưởng ra toàn bộ giới hữu cơ cũng là vĩnh viễn. Nhưng cả hai điều này đều vô lý. Quan niệm về tính chất chất vĩnh viễn của sự việc sống cũng đưa tới chủ nghĩa duy tâm. Cho đến khi thuyết tiến hoá của Đácuyn chứng tỏ rằng sự tồn tại của giới hữu sinh cao là từ giới hữu sinh thấp tăng trưởng lên. Những nhà duy tâm lại nói rằng giới hữu sống sót tại vĩnh viễn. Họ nhận định rằng trước hết một đấng siêu tự nhiên nào đó sáng tạo ra giới hữu sinh thấp rồi mới sáng tạo ra giới hữu sinh tốt nhất. Ăngghen nhờ vào khoa học tự nhiên nhận định rằng, giới hữu sinh tăng trưởng từ giới vô sinh mà ra, và để tăng trưởng từ vô sinh đến hữu sinh phải có những Đk nhất định. Ăngghen nói rằng những Đk nhất định này đã từng có ở trên trái đất. Khoa học tự nhiên hiện giờ chứng tỏ những hình thức tồn tại thống nhất của giới hữu sinh là anbumin, nếu trải qua không khí vũ trụ thì nó sẽ chết đi. Vì vậy, nếu trong vũ trụ có thiên thể nào đó có sinh vật thì cũng là vì ở chính thiên thể này đã có những Đk để tạo ra giới sinh vật đó. việc này rất phức tạp, tức là con người chỉ ý niệm rằng những sinh vật phải có ô xy mới sống được. Sau này người ta nói: một sinh vật không cần thiết phải có ô xy mà vẫn sống được. Và lúc bấy giờ những khoa học nghiên cứu và phân tích về vũ trụ chứng tỏ rằng, những sinh vật nhỏ nhất nếu phải trải qua không khí vũ trụ thì nhất định bị tiêu diệt.

Ăngghen chứng tỏ rằng, sự sống đã tồn tại trước lúc xuất hiện tế bào và khung hình tăng trưởng, bản thân tế bào đã xuất hiện và tăng trưởng từ những hình thái hữu cơ đơn thuần và giản dị, do này cũng đả kích mạnh mẽ và tự tin quan điểm của Viécxốp nhận định rằng tế bào chỉ trọn vẹn có thể do tế bào mà sinh ra. Những người máy móc và duy tâm như Viécxốp đã xuyên tạc thực ra của thuyết tế bào. Họ nêu ra yếu tố trọn vẹn sai lầm đáng tiếc rằng, ở ngoài tế bào thì không tồn tại sự sống, mọi cái hữu sinh đều nhất định phải có kết cấu tế bào. Như vậy, họ đã tạo ra hố ngăn cách tuyệt đối không những giữa giới hữu sinh và giới vô sinh mà cả giữa khung hình có tế bào và toàn bộ những hình thái đơn thuần và giản dị của tự nhiên hữu sinh.

Xuất phát từ tư tưởng biện chứng về liên hệ phổ cập và sự tăng trưởng của tự nhiên, tức là xuất phát từ phương pháp biện chứng, Ăngghen đã bác bỏ những yếu tố siêu hình và duy tâm ấy của phái Viếcxốp. Ăngghen không những vạch rõ kĩ năng mà còn nhấn mạnh vấn đề tính tất yếu của việc phát sinh ra tế bào từ chất anbumin sống không tồn tại kết cấu tế bào Ăngghen nhận định rằng: Thật là điên rồ nếu muốn lý giải rằng sự sinh sản, dù là chỉ của một tế bào duy nhất đi nữa, là trực tiếp xuất phát từ vật chất vô cơ, chứ không phải từ anbumin sống không tồn tại cấu trúc67.

Nhận định của Ăngghen về yếu tố tồn tại của sự việc sống trước lúc có những hình thái tế bào đã được xác nhận với việc phát hiện ra siêu vi trùng. Hiện nay, những môn khoa học tự nhiên như sinh vật học, hoá học v.v., đã chứng tỏ rằng có sự sống ngoài tế bào.

Ăngghen vạch rõ sự trao đổi chất thường xuyên giữa những thể anbumin với tự nhiên bên phía ngoài là tín hiệu cơ bản của sự việc sống và nêu lên sự rất khác nhau về nguyên tắc giữa sự trao đổi chất của những vật vô cơ với việc trao đổi chất của những vật hữu cơ: những vật vô cơ thì bị phá hoại bởi sự trao đổi chất với tự nhiên bên phía ngoài, còn so với vật hữu cơ thì trao đổi chất lại là Đk tất yếu để tồn tại. Ví dụ, sắt để trong không khí, do sự tác động qua lại của không khí nên nó bị rỉ, so với vật vô cơ là như vậy, còn so với vật hữu cơ (phương thức tồn tại của những thể anbumin) thì phải có sự trao đổi chất, đó là tín hiệu cơ bản và đặc trưng của sự việc sống; đồng thời, đã cho toàn bộ chúng ta biết những biểu lộ phức tạp hơn của sự việc sống ở những khung hình tăng trưởng cao.

Ăngghen đặc biệt quan trọng để ý những kết luận triết học rút ra từ học thuyết của Đácuyn, kết thích phù hợp với toàn bộ những phát hiện khoa học tự nhiên, Ăngghen nhận định học thuyết của Đácuyn trên quan điểm duy vật biện chứng. Ông định hình và nhận định rất cao học thuyết này ở đoạn, nó vạch rõ sự liên hệ phổ cập và sự tăng trưởng trong giới tự nhiên hữu sinh. Đồng thời, Ăngghen cũng kịch liệt phê phán những nhược điểm của thuyết Đácuyn mà những học giả tư sản ra sức tận dụng để chống lại quan điểm duy vật biện chứng về tự nhiên. Một số học giả tư sản theo thuyết Đácuyn không hiểu biết vai trò của Đk vật chất của sự việc sống nên đã thổi phồng một số trong những mặt của sự việc đào thải tự nhiên, coi đấy là một thứ sức mạnh nguyên thuỷ vốn có. Do đó họ coi nhẹ và thậm chí còn phủ nhận mối liên hệ có quy luật giữa khung hình với tình hình, tức là xuyên tạc phép biện chứng của tự nhiên. Với lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ăngghen nhất quyết bác bỏ sự tách rời khung hình sống với Đk sống của khung hình, tức là môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên bên phía ngoài.

Ăngghen vận dụng triệt để quan điểm duy vật biện chứng so với giới tự nhiên hữu sinh và bác bỏ những sai lầm đáng tiếc chịu tác động của thuyết Mantút của Đácuyn và toàn bộ những gì mà về sau hợp thành thuyết Đácuyn mới và thuyết Vácnerơ. Để chứng tỏ mối liên hệ của khung hình sống với môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên, Ăngghen dẫn những yếu tố hình thành giống mới và biến hóa giống do tác động của Đk bên phía ngoài. Và, Ăngghen nhấn mạnh vấn đề, nên phải dứt khoát tách khỏi những cuộc đấu tranh này, những Đk mà trong số đó những loài biến hóa đi – những loài cũ bị tiêu diệt đi và những loài mới tăng trưởng hơn thay thế chúng – dù khôngcó sự sinh sôi quá thừa: tỷ dụ như khi thú hoang dã hoặc thực vật dịch chuyển sang những vùng mới mà những Đk mới về khí hậu, về thổ nhưỡng, vân vân, ở đó gây ra những biến đi. Nếuở những nơi này,có những thành viên thích nghi được sẽ tồn tại rồi do sự thích nghi ngày càng tăng mà biến hóa thành một loài mới, trong lúc đó có những thành viên khác, ổn định hơn, bị diệt vong và ở đầu cuối là diệt vong đồng thời với những hình thức trung gian chưa hoàn bị, thì điều này vẫn trọn vẹn có thể xẩy ra, và thực tiễn đã xẩy ra màkhông nên phải có một chủ nghĩa Mantút nào cả68.

Ăngghen phê phán quan điểm siêu hình coi đấu tranh sống sót là nguồn gốc đa phần của sự việc tăng trưởng những giống loài. Ăngghen nhờ vào lý luận về yếu tố tăng trưởng đã gạt bỏ thuyết Mantút, vạch rõ rằng sự tăng trưởng của tự nhiên hữu sinh là nhờ việc đấu tranh thường xuyên giữa tính di truyền và tính thích ứng. Theo Ăngghen, chính vì sự đấu tranh giữa hai mặt trái chiều này chứ không phải sự đấu tranh sống sót là động lực đa phần của sự việc tăng trưởng và sự sống trên trái đất. Ăngghen kết luận rằng: Thích nghi và tính di truyền của Hếchken trọn vẹn có thể đảm bảo cho toàn bộ quy trình tiến hoá mà không cần đến việc tinh lọc và chủ nghĩa Mantút69.

PHÊ PHÁN NHŨNG TRÀO LƯU TƯ TƯỞNG TƯ SẢN

Theo Đề cương chung từ phần cuối cuốn sách, Ăngghen định để phê phán từng trào lưu phản động của triết học tư sản đã xâm nhập vào khoa học tự nhiên

l. Phê phán chủ nghĩa duy tân sinh lý học

Trước hết, Ăngghen phê phán phái chủ nghĩa duy tâm sinh lý học Đức, phái này theo thuyết Cantơ mới, truyền bá tư tưởng sai lầm đáng tiếc, nhận định rằng nhận thức là có số lượng giới hạn gồm Đuy Boa Râymông, Nêgơli, Hemhôntxơ, nhất là phê phán tư tưởng không thể nhận thức được cái vô hạn của Nêgơli.

Khi phê phán chủ nghĩa duy tâm sinh lý học, Ăngghen đặc biệt quan trọng nói nhiều về những kết quả của quang học và sinh lý học, tức là về hoạt động giải trí và sinh hoạt của cơ quan thị giác của con người và thú hoang dã, kể cả côn trùng nhỏ. Hồi đó, nhờ có sự tiến bộ của khoa sinh vật học, người ta đã nghiên cứu và phân tích kỹ con mắt của thú hoang dã, côn trùng nhỏ và thấy rằng mắt của thú hoang dã nhạy hơn mắt người. Người ta phát hiện có nhiều loại thú và chim nhìn được xa hơn mắt người, những côn trùng nhỏ nhìn thấy được những cái mà con người không thấy được. Những kết quả này đã xác nhận một cách quý khách quan cho chủ nghĩa duy vật nhưng Hemhôntxơ lại giản thức những kết quả đó theo tinh thần thuyết Cantơ, nhận định rằng thị giác của con người không được hoàn thiện để đủ mức nhận thức được toàn thế giới, nó có một số lượng giới hạn mà đi quá nữa thì con người chẳng nhìn thấy gì nữa cả. Ăngghen đã phê phán quan điểm bất khả tri và nêu lên quan điểm của tớ:Nhận thức.Kiến có mắt khác toàn bộ chúng ta, nó nhìn được những tia sáng hoá học Nhưng, trong sự nhận thức chính những tia mà toàn bộ chúng ta không trông thấy ấy, toàn bộ chúng ta đã ra đi hơn kiến nhiều. Chỉ một việc giản đơn là toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể chứng tỏ được rằng kiếnnhìn thấynhững vật mà toàn bộ chúng ta không nhìn thấy và sự chứng tỏ ấy chỉ có nhờ vào những nhận ra của mắtchúng tathì cũng đủ chứng tỏ rằng, cấu trúc đặc biệt quan trọng của mắt người không phải là một số lượng giới hạn tuyệt so với nhận thức của loài người.

Ăngghen lại viết tiếp để xác lập kĩ năng nhận thức của con người Cái mà tư duy của toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể nhận thức được, là địa thế căn cứ cho toàn bộ chúng ta thấy tư duy đã nhận được thức và hằng ngày đang nhận thức. Và như vậy là đủ, cả về mặt lượng lẫn về chất70.

Những người duy tâm sinh lý học tách rời nhận thức cảm tính với nhận thức lô gích tư duy, vì họ không nhìn thấy sự liên hệ lô gích trong cảm hứng con người nêu cho nhận thức là có số lượng giới hạn. Ăngghen xét nhận thức trong sự thống nhất của nhận thức cảm tính, lý tính và nhận thức lô gích. Ăngghen vạch ra rằng, con người nhờ có nhận thức lô gích mới nhận thức được những cái mà cảm hứng không trực tiếp cảm thụ được, con diều hâu nhìn xa hơn người nhưng người thấy được nhiều hơn thế nữa con diều hâu. Nhờ có nhận thức lô gích, tư duy mà người ta sản xuất được dụng cụ, máy móc để cảm thụ được những cái mà giác quan không sở hữu và nhận thấy được, không cảm nhận được. Ví dụ: mắt con kiến trọn vẹn có thể nhìn thấy những cái nhỏ như tia sáng màcon người không thể thấy được, nhưng kiến không hiểu biết được tia sáng ấy. Con người, nhờ dụng cụ máy móc, hoá học, lý học, v v. mà thấy được tự nhiên một cách thâm thúy hơn những thú hoang dã, côn trùng nhỏ. Do đó, Ăngghen nói: Con người dân có đủ sức nhận thức được toàn thế giới cả về chất cũng như về lượng.

Ăngghen đặc biệt quan trọng đả kích mạnh cái thói thịnh hành lúc đó của phái Cantơ mới là lắp lạivật tự nó của Cantơ. Ăngghen chế giễu thâm thuý những kẻ theo phái Cantơ mới reo rắc cho những nhà khoa học tự nhiên sự không tin so với hiểu biết của con người về toàn thế giới bên phía ngoài. Ăngghen nhận định rằng, một trong những nguyên nhân khiến những nhà khoa học tự nhiên giao động về yếu tố tính chân thực của những hiểu biết của con người là ở đoạn thổi phồng một chiều yếu tố tính tương đối trong nhận thức. Ăngghen viết: Vì những nhà khoa học tự nhiên không được rèn luyện về lôgích về phép biện chứng nên số lượng và sự thay đổi của những giả thiết gạt bỏ lẫn nhau dễ tạo ra cho họ cái ý niệm nhận định rằng toàn bộ chúng ta không thể nhận thức đượcbản chấtcủa sự vật (Halơ và Gơtơ). Điều đó không phải chỉ riêng so với khoa học tự nhiên, vì nhận thức của loài người tăng trưởng theo con phố cong rất quanh co và những học thuyết cũng loại trừ nhau trong cả trong những bộ môn lịch sử dân tộc bản địa, kể cả triết học, tuy nhiên không tồn tại ai địa thế căn cứ vào điều này mà kết luận rằng lô gích hình thức, ví dụ nổi bật nổi bật, là một điều vô nghĩa. – Hình thức ở đầu cuối của quan điểm ấy: vật tự nó. Sự xác lập nhận định rằng toàn bộ chúng ta không tồn tại kĩ năng nhận thức được vật tự nó… thì một là, thoát thoát khỏi nghành của khoa học và chuyển vào nghành của ảo tưởng. Hai là, nó trọn vẹn không mang lại gì thêm vào cho tri thức khoa học của toàn bộ chúng ta, vì nếu toàn bộ chúng ta không tồn tại kĩ năng nghiên cứu và phân tích những sự vật, thì chúng không tồn tại so với toàn bộ chúng ta. Và ba là, sự xác lập ấy chỉ là một câu rỗng tuếch và không lúc nào trọn vẹn có thể vận dụng được trong thực tiễn. Xét nó một cách trừu tượng, thì nó có vẻ như thể trọn vẹn hợp lý. Nhưng ta hãy thử vận dụng nó xem. Chúng ta sẽ nghĩ gì về một nhà thú hoang dã học nếu ông ta nói: Con chó cóvẻcó bốn chân, nhưng toàn bộ chúng ta không biết thực ra nó có bốn triệu chân hay chẳng có cái nào? Chúng ta sẽ nghĩ gì về nhà toán học nếu ông ta khởi đầu định nghĩa hình tam giác là một hình có ba cạnh, rồi sau nó lại tuyên rằng không biết hình tam giác ấy có 25 cạnh không? 2 x 2có lẽlà 4? Nhưng những nhà khoa học tự nhiên thường tránh vận dụng từ ngữ vật tự nó, trong khoa học tự nhiên, và chỉ được cho phép mình thao tác đó lúc nào họ đi vào nghành của triết học. Đó là dẫn chứng tốt nhất nói lên rằng họ ít để ý đến cái vật tự nó ra làm thế nào, và bản thân cái này cũng không nhiều có mức giá trị ra làm thế nào. Nếu như họ thật sự chú trọng đến nó thì nói chung, cần gì phải nghiên cứu và phân tích bất kể cái gì?

Đứng trên quan điểm lịch sử dân tộc bản địa mà xét thì điều này có lẽ rằng có một nghĩa nào đó: chỉ có trong những Đk của thời đại toàn bộ chúng ta, và trongchừng mực những Đk ấy được cho phép,thì toàn bộ chúng ta mới nhận thức được sự vật71.

Các nhà duy tâm đó, vì có quan điểm siêu hình nên không hiểu biết được quan hệ của chân lý tương đối và chân lý tuyệt đối ở thế kỷ XIX xuất hiện nhiều ý niệm về nhận thức toàn thế giới đã phá để nhiều ý niệm cũ về toàn thế giới, nên những nhà duy tâm đã rút ra kết luận sai lầm đáng tiếc là người ta không thể nhận thức được toàn thế giới. Ăngghen vạch ra những nhà duy tâm sinh lý học không hiểu biết được phép biện chứng nên cho nhận thức của con người là đi theo con phố thẳng. Khi họ thấy rằng nhận thức đi theo con phố quanh co khúc khuỷu thì họ nhận định rằng nhận thức không lúc nào đúng cả, mà một khi họ nhận định rằng nhận thức của con người không hiểu biết biết được toàn thế giới, và như vậy là đi đến thuyết của Cantơ về vật tự nó, là không thể nhận thức được. Ăngghen vạch ra rằng, không tồn tận nhà sinh vật học nào lại không tin con chó có 4 chân, nhưng trong triết học thì họ lại nghi ngờ. Đó là quan điểm giao động của mình.

Ăngghen phê phán thuyết không thể biết và đồng thời nêu lên và xử lý và xử lý những yếu tố rất thâm thúy của lý luận duy vật về nhận thức, đặc biệt quan trọng trong yếu tố tác dụng của giả thuyết là một hình thức tăng trưởng của khoa học tự nhiên, yếu tố thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý, của nhận thức và một số trong những yếu tố khác về lý luận nhận thức. Dựa vào việc thừa nhận tính quý khách quan của những quy luật tự nhiên, Ăngghen đã bảo vệ một cách nhất quyết tính nhận thức được của những quy luật đó. Quy luật không phải là giả thuyết, không phải chỉ là một sự thừa nhận, mà trái lại chính giả thuyết là một quá trình để đi đến nhận thức quy luật, vì giả định về yếu tố tồn tại của tính quy luật quý khách quan trong tự nhiên lúc nào thì cũng luôn có thể có trước việc phát hiện ra quy luật.

Ăngghen nêu lên con phố phát hiện và nhận thức quy luật mới của tự nhiên: Hình thức tăng trưởng của khoa học tự nhiên, trong chừng mực mà khoa học này tư duy, làgiảthuyết.Sự quan sát mày mò ra một yếu tố mới làm cho không thể dùng được cách lý giải trước đó về những yếu tố thuộc cùng loại ấy nữa. Thế là xuất hiện sự thiết yếu phải có những cách lý giải mới, lúc đầu chỉ nhờ vào một trong những số trong những lượng hạn chế yếu tố và những điều quan sát được. Tài liệu kinh nghiệm tay nghề sau này sẽ tinh lọc lại những giả thuyết ấy, gạt bỏ những giả thuyết này, sửa đổi những những giả thuyết khác cho tới lúc, ở đầu cuối, quy luật được xác lập dưới hình thức thuần khiết. Nếu như toàn bộ chúng ta muốn đợi cho tới khi những tài liệu thiết yếu cho quy luật trở nênthuần khiếtthì như vậy tức là tạm đình chỉ những sự tìm tòi của tư duy cho tới lúc đó, và như vậy cũng đủ làm cho toàn bộ chúng ta không lúc nào đã có được quy luật72.

Như vậy, ở đây Ăngghen vạch ra phép biện chứng của nhận thức, rằng người ta ngay một lúc không thể nào nhận thức được chân lý tuyệt đối. Chúng ta đi đến chân lý tuyệt đối trải qua những chân lý tương đối và đi đến thực ra phải trải qua những hiện tượng kỳ lạ hình thức bề ngoài của sự việc vật.

2. Phê phán thuyết cơ giới

Song tuy nhiên với việc phê phán chủ nghĩa duy tâm sinh lý học và thuyết không thể biết, Ăngghen cũng phê phán thuyết cơ giới mà những đại biểu của thuyết này định thay thế phép biện chứng cách mạng của Mác bằng thuyết tiến hoá tầm thường, họ phủ nhận những cuộc cách mạng và những bước nhảy vọt trong sự tăng trưởng lịch sử dân tộc bản địa, và coi những sự rất khác nhau về chất chỉ là những sự rất khác nhau thuần tuý về lượng. Trong bài bút ký Vận động cơ giới, Ăngghen viết: Các nhà khoa học tự nhiên nhận định rằng vận động là giống hệt với vận động cơ giới, với việc thay đổi vị trí, và họ nhận định rằng đó là một điều đương nhiên. Điều đó là của thế kỷ XVIII, cái thế kỷ chưa chứng minh và khẳng định đến hoá học, truyền lại và điều này gây trở ngại lớn cho việc hiểu biết rõ ràng về những quy trình. Vận động, đem ứng dụng vào vật chất, thì có nghĩa làsự biến hoá nóichung.Chính do cũng sự hiểu nhầm ấy mà có cái cuồng vọng muốn quy toàn bộ mọi cái thành vận động cơ giới… điều này đã làm lu mờ tính đặc trưng của những hình thức vận động khác. Nói thế không tức là một hình thức vận động cao không luôn luôn gắn sát với một vận động cơ giới thật sự nào (vận động bên phía ngoài hoặc vận động của những phân tử), chẳng khác gì những hình thức vận động cao cũng đồng thời sản sinh ra những hình thức vận động khác và chẳng khác gì tác động hoá học là không thể đã có được nếu không tồn tại sự thay đổi về nhiệt độ và về trạng thái điện, còn sự sống hữu cơ và không thể đã có được nếu không tồn tại sự biến hóa cơ giới biến hóa phân tử, hoá học, nhiệt, và điện v.v.. Nhưng trong những trường hợp được xét tới, sự tồn tại của những hình thức vận động phụ ấy không bao quát hết được thực ra của hình thức vận động đa phần. Chắc hẳn là một ngày kia qua con phố thực nghiệm, toàn bộ chúng ta sẽ quy được tư duy thành những vận động phân tử và hoá học ở trong óc; nhưng điều này liệu có bao quát được hết thực ra của tư duy chăng73.

Chúng ta nên đặc biệt quan trọng để ý đến đoạn văn này. Ở đây, Ăngghen nêu lên định nghĩa, ý niệm khoa học rõ ràng, đúng chuẩn về vận động. Ăngghen ý niệm một cách khác hoàn toàn với những người dân siêu hình, máy móc, họ nhận định rằng vận động là yếu tố chuyển chỗ. Ăngghen chỉ ra rằng vận động là mọi sự biến hoá nói chung. Ăngghen còn nêu lên mối liên hệ biện chứng của những hình thức vận động và sự chuyển hoá giữa những hình thức đó. Mỗi vật thể đều đồng thời ở trong những hình thức vận động và vận động có nhiều lớp. Không thể tưởng tượng một hình thức vận động cô lập với những hình thức vận động khác. Chúng ta đã thấy bất kể hình thức vận động cao nào thì cũng bao hàm những hình thái vận động thấp hơn. Nhưng hình thức vận động thấp hơn ấy là hình thức vận động phụ không thể nào che lấp hình thức vận động đa phần được. Nên để ý câu cuối: Chắc hẳn là một ngày kia… của tư duy chăng?. Ở đây, Ăngghen muốn nói rằng, nếu nhờ việc tiến bộ của khoa học một ngày kia người ta nhờ vào vật lý học, hoá học… để phân tích những quy trình trình làng trong óc, nhưng không thể nào xoá được hình thức tư duy, là một hình thức vận động thời thượng của con người.

Ăngghen vạch ra rằng thuyết cơ giới của nửa sau thế kỷ XIX là di sản của khoa học cơ giới và của chủ nghĩa duy vật Pháp thế kỷ XVIII và vạch ra tính chất rất là phản động của thuyết cơ giới thế kỷ XIX, vì khoa học tự nhiên thế kỷ XIX đã vượt khỏi phạm vi cũ của thuyết cơ giới và những phát hiện của nó đã xác nhận quan điểm biện chứng về tự nhiên. Những người theo quan điểm máy móc ngăn cản khoa học tự nhiên đi vào con phố duy nhất đúng là nhận định những kết quả của khoa học tự nhiên với quan điểm biện chứng duy vật và ra sức đẩy khoa học tự nhiên đi lùi lạivới thuyết máy móc của thế kỷ XVIII, do đó gây ra nhiều trở ngại lớn, dẫn khoa học tự nhiên tới những xích míc không thể xử lý và xử lý được.

Những điều Ăngghen phê phán thuyết cơ giới đều triệu tập trong bài Quan niệm cơ giới về giới tự nhiên. Trong bài này, Ăngghen phê phán những quan điểm máy móc của những nhà hoá học Kêculê và L.Mayê và của nhà sinh vật học Hếchken. Ăngghen phê phán yếu tố máy móc mà Kêculê nhờ vào đó coi vật lý học là tĩnh học và động học về phân tử, và hoá học là tĩnh học và động học về nguyên tử. Ăngghen nhận định rằng: theo tôi, sự quy kết một cách vô Đk trong cả những quy trình hoá học thành những quy trình thuần tuý cơ học như vậy ít ra đã và đang thu hẹp một cách không thích đáng nghành nghiên cứu và phân tích của hoá học. Tuy nhiên, điều này đã trở nên rất hợp mốt đến nỗi Hếchken ví dụ nổi bật nổi bật, cũng luôn luôn dùng chữ cơ giới và chữ nhất nguyên theo cùng một nghĩa và theo ông, sinh lý học tân tiến… chỉ dành chỗ… trong nghành nghề của nó, cho những lực lý học, hay lực cơ giới theonghĩa rộngmà thôi74.

Tiếp đó, Ăngghen trình diễn quan điểm của tớ về những hình thức vận động rõ ràng: Nếu tôi gọi vật lý học là cơ học của những phân tử, hoá học và vật lý học của những nguyên tử, và sau nó lại gọi sinh vật học là hoá học của những anbumin, thì như vậy là tôi muốn nói lên bước quá độ của một ngành khoa học này sang một ngành khoa học khác – do đó nói lên mối liên hệ, tính liên tục cũng như sự rất khác nhau và tính gián đoạn giữa hai ngành ấy. Đi xa hơn thế nữa mà cũng gọi hoá học là một loại cơ học, thì tôi cho là không thể đồng ý được. Cơ học – dù theo nghĩa rộng hay theo nghĩa hẹp – chỉ biết có số lượng, chỉ sử dụng những vận tốc và những khối lượng, nhiều lắm là những thể tích. Ở nơi nào trên lối đi của nó mà nó gặp chất lượng của những vật thể, tỉ dụ như trong thuỷ tĩnh học và khí tĩnh học, thì nó không thể không nghiên cứu và phân tích những trạng thái phân tử và những vận động phân tử: bản thân nó, ở đây, chẳng qua chỉ là một khoa học phù trợ, một tiền đề của vật lý học mà thôi75.

Như vật lý học tân tiến đã xác nhận sự vận động của những hạt nhỏ của vật chất (điện tử, prôtôn, v.v.) không theo quy luật của cơ học cũ, là môn khoa học không thừa nhận những chất rất khác nhau mà theo quy luật cơ học lượng tử, là môn khoa học có để ý đến và phản ánh điểm lưu ý riêng về chất của những hiện tượng kỳ lạ toàn thế giới vi mô. Nhưng điều này tuyệt nhiên không làm giảm ý nghĩa quan trọng của sự việc phê phán của Ăngghen so với thuyết máy móc, với ý niệm sai lầm đáng tiếc quy những hình thức vận động cao thành những hình thức vận động thấp. Cơ học lượng tử có điểm lưu ý khác với cơ học thường thì về những vật thể lớn, nhưng như vậy không tức là cơ học lượng tử Ra đời thì hoá học và sinh vật học mất điểm lưu ý riêng về chất và cũng đều quy thành cơ học lượng tử cả, trọn vẹn không phải như vậy.

TrongBiện chứng của tự nhiên,Ăngghen đặc biệt quan trọng nhấn mạnh vấn đề điểm lưu ý về chất của những hình thức vận động của vật chất: Chắc hẳn là một ngày kia qua con phố thực nghiệm, toàn bộ chúng ta sẽ quy được tư duy thành những vận động phân tử và hoá học ở trong óc; nhưng điều này liệu có bao quát được hết thực ra của tư duy chăng?76.

Ăngghen vạch ra chủ nghĩa máy móc đưa tới chỗ toán học hoá những khái niệm khoa học tự nhiên, quy thực ra vật chất của những vật thành những quan hệ thuần tuý về số do đó xét cho cùng là đưa tới chủ nghĩa Pitago, tới chủ nghĩa duy tâm toán học. Theo Ăngghen, thì ý niệm toán học phiến diện nhận định rằng vật chất chỉ được quy định về số lượng, còn về chất thì xưa nay lúc nào thì cũng tương tự như nhau, là một bước lùi về với Pitago là người đã ý niệm rằng số, tính quy định về mặt số lượng, là thực ra của sự việc vật77.

Pitago là một nhà triết học lớn người Hy Lạp (571 – 497 tr CN), ông là một nhà toán học, cơ học nổi tiếng nhưng trong triết học ông đứng về lập trường chủ nghĩa duy tâm, ông cho nguyên tắc cơ bản của toàn thế giới là số lượng và nhận định rằng toàn bộ toàn thế giới có cái này và cái kia rất khác nhau chỉ về số cty chức năng đó thôi. Ông xác lập toàn bộ những sự vật trên toàn thế giới chỉ có rất khác nhau về số, phủ nhận sự rất khác nhau về chất. Những người theo thuyết máy móc thế kỷ XIX đã quay trở lại với chủ nghĩa Pitago đó.

3. Phê phán chủ nghĩa Đácuyn xã hội

Đây là tiết ở đầu cuối của cuốn sách, Ăngghen định phê phán tính chất phản động của chủ nghĩa Đácuyn xã hội tiến công vào chủ nghĩa Mác; đồng thời, làm rõ những yếu tố xã hội và về chủ nghĩa xã hội. Nhưng Ăngghen còn chưa kịp viết những nội dung trên đây theo như dự kiến trong Sơ thảo đề cương. Tuy vậy, Ăngghen đã viết phần sau của tiết này mà trong Sơ thảo đề cương gọi là Lao động phân hoá con người. Ăngghen bàn đến một yếu tố trọng điểm, đó là nguồn gốc của con người. Để trọn vẹn có thể trình diễn một cách hoàn hảo nhất bức tranh biện chứng về giới tự nhiên thì trên cơ sở nghiên cứu và phân tích phép biện chứng của những hình thức vận động của vật chất thì việc trình diễn một cách khoa học yếu tố sự hình thành loài người là một điều rất là thiết yếu. Ăngghen đã thao tác đó. Phần này được gọi là Tác dụng của lao động trong quy trình chuyển biến từ vượn thành người.

Lao động sáng tạo ra con người, đó là cách diễn đạt vắn tắt lý luận Ăngghen về nguồn gốc loài người. Ăngghen đã chứng tỏ phù thích phù hợp với tài liệu khoa học tự nhiên rằng tổ tiên loài người là giống vượn người tăng trưởng cao, trong những Đk sinh sống nhất định đã tiếp tục tăng trưởng thành con người tân tiến.

Trong khoa học tự nhiên toàn bộ chúng ta thường nói: con người từ vượn mà ra. Ở đây cách nói như vậy không trọn vẹn đúng, vì nói như vậy người ta tưởng tượng con người là vì giống vượn ngày này mà ra. Thực ra giống vượn lúc bấy giờ không thể đẻ ra người được, nó khác với những người, như chó sói khác chó thường. Có thể nói, tổ tiên của những loài vượn lúc bấy giờ và tổ tiên của loài người giống nhau. Đến một quá trình tăng trưởng nào đó có sự nhảy vọt thay đổi về chất và từ một tổ tiên chung đã đẻ ra giống vượn người và giống khỉ. Chính giống vượn người ấy từ từ đang trở thành người.

Bước chuyển quan trọng từ vượn thành người là việc người đi theo tư thế thẳng đứng, hai chi trước được giải phóng tự do hơn hai chi sau để làm những hiệu suất cao khác. Khi việc đi thẳng trở thành thường lệ, và tiếp sau đó trở thành tất yếu, thì nhờ có bàn tay con người quen làm được nhiều hiệu suất cao và đa phần nhất trong việc chuyển từ vượn thành người là con người khởi đầu làm ra công cụ. Nên đặc biệt quan trọng để ý điều này, bước nhảy vọt có tính quyết định hành động trong việc từ vượn thành người và con người biết làm công cụ, chứ tránh việc chỉ có thể thấy rằng vượn đi hai chân mà cho đó là một điểm lưu ý chuyển thành người. Thật ra con vượn lúc nào thì cũng trọn vẹn có thể đi hai chân được và nếu toàn bộ chúng ta dậy cho nó thì nó cũng đứng thẳng được. Nhưng không tồn tại một thú hoang dã nào trọn vẹn có thể tự nó làm ra công cụ. Ăngghen xác lập: Chưa hề có một bàn tay vượn nào trọn vẹn có thể sản xuất ra được một con dao bằng đá điêu khắc dù thô sơ nhất Nhưng bước quyết định hành động đã được hoàn thành xong:bàn tay đã được giải phóng,từ đấy, nó trọn vẹn có thể đạt được ngày càng nhiều những sự khôn khéo mới, và sự mềm mại và mượt mà hơn đã đạt được này được di truyền lại và cứ tăng thêm mãi từ thế hệ này sang thế hệ khác.

Như vậy, bàn tay không những là khí quan của lao động,mà còn làsản phẩm của lao động nữa.Chỉ nhờ có lao động, nhờ thích ứng được với những động tác ngày càng mới, nhờ việc di truyền của sự việc tăng trưởng đặc biệt quan trọng đã đạt được bằng phương pháp đó của những cơ, của những gân, và sau những khoảng chừng thời hạn dài hơn thế nữa, cả của xương nữa, và ở đầu cuối, nhờ luôn luôn vận dụng lại sự tinh luyện thừa kế được đó vào những động tác mới, ngày càng phức tạp hơn, – mà bàn tay con người mới đạt được trình độ hoàn thiện rất cao khiến nó trọn vẹn có thể, như một sức mạnh thần kỳ, sáng tạo ra những bức tranh của Raphaen, những pho tượng của Tôvanxen và những điệu nhạc của Paganim78.

Như vậy, lao động là Đk đa phần tách con người thoát khỏi giới thú hoang dã về mặt sinh lý, nếu như ngày này con người dân có một hình dạng khác hoàn toàn với loải vật thì cũng là vì lao động, đó là một mặt của quy trình. Mặt khác là yếu tố tổ chức triển khai của con người về xã hội, về mặt này vai trò đa phần cũng là ở lao động. Trong quy trình lao động nảy ra nhu yếu phải có tiếng nói, có âm tiết, do đó hình thành ngôn từ. Ăngghen viết: Sự tăng trưởng của lao động đã đưa tới kết quả tất yếu là thắt chặt thêm những môi liên hệ giữa những thành viên của xã hội, bằng phương pháp tạo ra thật nhiều trường hợp làm cho con người giúp sức lẫn nhau hợp tác với nhau, và làm cho con người ngày càng có ý thức rõ rệt hơn về quyền lợi của sự việc hợp tác ấy so với mỗi thành viên riêng rẽ. Tóm lại, những con người đang hình thành ấy đã tiếp tục tăng trưởng đến mức là họ thấycần thiết phải nói với nhau một chiếc gì đây.Nhu cầu này đã tự nó tạo ra cho nó một khí quan: cái cuống họng chưa tăng trưởng của loài vượn, nhờ uốn giọng mà biến hóa, từ từ nhưng chứng minh và khẳng định, để trọn vẹn có thể thích ứng với một lối phát âm ngày càng tăng trưởng thêm mãi, và những khí quản của mồm cũng từ từ rèn luyện được cách phát ra những âm vận tiếp nối đuôi nhau nhau…

Trước hết là lao động; sau lao động và đồng thời với lao động là ngôn từ; đó là hai sức kích thích đa phần đã tác động đến bộ óc của con vượn, làm cho bộ óc đó từ từ biến chuyển thành bộ óc của con người. Tuy hai bộ óc có thật nhiều chỗ giống nhau nhưng bộ óc con người to nhiều hơn và hoàn thiện hơn bộ óc loài vượn thật nhiều. Nhưng khi bộ óc tăng trưởng, thì những công cụ trực tiếp của cục óc, tức là những giác quan, cũng tuy nhiên tuy nhiên tăng trưởng theo. Sự tăng trưởng của cục óc, nói chung, lúc nào thì cũng song song với việc tăng trưởng của toàn bộ những giác quan, cũng như sự tăng trưởng tuần tự của ngôn từ nhất thiết phải song song với một sự tăng cấp cải tiến tương tự của khí quan thính giác. Mắt chim đại bàng nhìn thấy xa hơn mắt người thật nhiều, nhưng mắt người nhận thấy trong sự vật được nhiều hơn thế nữa mắt đại bàng thật nhiều. Con chó thính mũi hơn loài người thật nhiều, nhưng nó không tồn tại mảy may kĩ năng phân biệt được những mùi đã hỗ trợ cho con người đoán chắc được nhiều sự vật rất khác nhau. Và xúc giác mà con vượn mới chỉ có dưới hình thức thô sơ nhất, thì nhờ lao động mà đã tiếp tục tăng trưởng tuy nhiên tuy nhiên với việc tăng trưởng của bàn tay con người79.

Tiếp đó, Ăngghen chỉ ra trong quy trình tăng trưởng công cụ lao động, con người ngày càng mở rộng sự khắc chế vạn vật thiên nhiên. Những công cụ thứ nhất là công cụ săn bắn và bát cá, có săn bắn và bắt cá được cho phép con người tiêu dùng cá và thịt làm thức ăn, đó là một bước quan trọng trong quy trình hình thành con người và tăng trưởng trí tuệ của con người.

Ăngghen đã lý giải ý nghĩa của việc này như sau: Thức ăn bằng thịtchứa đựng, dưới hình thức gần như thể có sẵn, những chất đa phần mà khung hình cần vốn để làm trao đổi chất; nó tinh giảm quy trình tiêu hoá, đồng thời cũng tinh giảm cả thời hạn của những quy trình thực vật (nghĩa là tương ứng với những hiện tượng kỳ lạ sinh hoạt của thực vật) khác trong khung hình, do đó, mà tiết kiệm ngân sách được nhiều hơn thế nữa thời hạn, chất và tích điện cho việc biểu lộ tích cực một đời sống thú hoang dã theo như đúng nghĩa của nó. Và con người đang hình thành càng cách xa loài thực vật bao nhiêu, thì sẽ càng vượt lên trên loài vật bấy nhiêu80.

Một bước quan trọng trong việc con người chinh phục vạn vật thiên nhiên, và cũng là bước tách con người thoát khỏi giới thú hoang dã, là việc con người biết dùng lửa và chăn nuôi súc vật: quyết sách ăn thịt đưa tới hai tiến bộ mới, có ý nghĩa quyết định hành động là: dùng lửa và nuôi súc vật. Việc dùng lửa còn tinh giảm quy trình tiêu hoá lại hơn thế nữa, vì thức ăn cho vào miệng trọn vẹn có thể nói rằng là đã được tiêu hoá một nửa rồi; việc nuôi súc vật đã làm cho thức ăn bằng thịt dồi dào hơn thế nữa, và ngoài nghề săn bắn ra, nó còn mở thêm một nguồn phục vụ nhu yếu mới, đều đặn hơn về thức ăn bằng thịt; và ngoài ra, nó còn phục vụ nhu yếu một loại thức ăn mới, ít ra cũng luôn có thể có những chất bổ như thịt, đó là sữa và những chế phẩm bằng sữa. Như vậy, hai bước tiến này đã trực tiếp trở thành những phương tiện đi lại mới để giải phóng con người81.

Con người càng đoạt được vạn vật thiên nhiên thì sẽ càng mở rộng khu vực đất đai cư trú và khởi đầu cư trú ở những vùng có phân biệt mùa nóng và mùa rét, do đó có thêm nhu yếu mới về quần áo và nhà tại, nảy ra nhiều nghành lao động mới, nhiều hoạt động giải trí và sinh hoạt làm con người ngày càng khác xa loài vật.

Sau cùng, Ăngghen vạch ra chính nhờ lao động mà người ta chuyển từ trạng thái sống bầy đàn của thú hoang dã lên tổ chức triển khai thành xã hội của con người, và xã hội loài người càng tăng trưởng thì cách tổ chức triển khai ngày càng phức tạp hơn cho tới khi có tổ chức triển khai nhà nước Ra đời. Sự tăng trưởng tốt nhất của con người là hình thành bộ óc người biết tư duy, làm cho con người thoát ly hẳn giới thú hoang dã và có vai trò tích cực tác động trở lại với giới tự nhiên.

Ăngghen tiếp tục phân tích về yếu tố ra đờicủa bộ óc người. Ông nêu lên trong Đk xã hội nhất định trọn vẹn có thể có một ý nghĩa xấu đi, đó là việc lao động trí óc tách khỏi lao động chân tay cũng đưa tới chỗ đẻ ra chủ nghĩa duy tâm. Do sự tăng trưởng sức lao động nên phân chưa thành lao động chân tay và lao động trí óc ở đây, Ăngghen vạch rõ nguồn gốc nhận thức luận của chủ nghĩa duy tâm. Ăngghen chỉ ra chính việc lao động trí óc tách khỏi lao động chân tay đã đủ ra ý niệm sai lầm đáng tiếc về vai trò của lao động trí óc. Ăngghen nói về quy trình lịch sử dân tộc bản địa lâu dài ấy như sau: Nhờ hoạt động giải trí và sinh hoạt phối hợp của bàn tay, của những khí quan phát âm và của cục óc, chẳng những mỗi thành viên mà cả trong xã hội nữa, loài người đã có đủ kĩ năng hoàn thành xong những việc làm ngày càng phức tạp hơn, có đủ kĩ năng tự đưa ra và đạt được những mục tiêu ngày càng cao hơn nữa. Từ thế hệ này sang thế hệ khác, chính ngay lao động cũng ngày càng nhiều vẻ hơn, hoàn thiện hơn, có nhiều mặt hơn. Thêm vào nghề săn bắn và chăn nuôi thì còn tồn tại nông nghiệp; và tiếp Từ đó, lại sở hữu thêm nghề kéo chỉ, dệt vải, nghề làm kim khí, nghề làm đồ gốm và nghề hàng hải. Cuối cùng, nghệ thuật và thẩm mỹ và khoa học Ra đời cạnh bên thương nghiệp và công nghiệp; những bộ lạc trở thành những dân tộc bản địa và vương quốc pháp lý và chính trị tăng trưởng, và tuy nhiên tuy nhiên với những những đó, cũng tăng trưởng sự phản ánh một cách ảo tưởng tồn tại của con người vào trong đầu óc của con người tôn giáo đứng trước toàn bộ những cái đã được tạo thành ra đó, những những biểu lòi ra trước hết và những thành phầm của cục óc và tựa hồ như đã thống trị những xã hội loài người, thì những thành phầm tầm thường hơn, do lao động của bàn tay làm ra, đã rơi xuống hàng thứ yếu; và tình hình lại càng là như vậy khi bộ óc biết đặt kế hoạch lao động lại sở hữu kĩ năng, ngay trong quá trình tăng trưởng rất sớm của xã hội (thí dụ như trong thị tộc nguyên thuỷ), buộc những bàn tay khác, chứ không phải chính bàn tay mình, phải tiến hành việc làm mà tôi đã vạch ra. Người ta quy cho bộ óc, cho việc tăng trưởng và hoạt động giải trí và sinh hoạt của cục óc, toàn bộ công lao làm cho nên vì thế văn minh tăng trưởng nhanh gọn; và đáng lẽ phải lý giải hoạt động giải trí và sinh hoạt của tớ từ nhu yếu của tớ (những nhu yếu đó tất yếu đã phản ánh vào đầu óc của người ta và đã làm cho họ có ý thức về những nhu yếu đó), thì người ta lại quen lý giải hoạt động giải trí và sinh hoạt của tớ từ tư duy của tớ, và chính vì thế mà từ từ xuất hiện một toàn thế giới quan duy tâm, nó thống trị đầu óc con người, nhất là từ khi thời cổ đại suy tàn. Cho đến ngày này, toàn thế giới quan duy tâm này vẫn còn đấy thống trị đầu óc con người, đến nỗi trong cả những nhà khoa học tự nhiên có Xu thế duy vật trong môn phái Đácuyn cũng còn chưa tồn tại thể có một ý niệm rõ rệt về nguồn gốc của loài người, chính vì do tác động của cái toàn thế giới quan ấy, họ không sở hữu và nhận thấy tác dụng của lao động trong sự tiến hoá đó82. Ở đoạn cuối phần trích dẫn, Ăngghen đã nêu bật nguồn gốc nhận thức của chủ nghĩa duy tâm.

Trong bài Tác dụng của lao động trong quy trình chuyển biến từ vượn thành người, Ăngghen đã tiếp tục tăng trưởng lý luận cao hơnhọc thuyết của Đácuyn để lý giải về nguồn gốc hình thành loài người. Trong cách lý giải của Ăngghen về yếu tố nguồn gốc loài người thì yếu tố trọng tâm không phải sự đào thải tự nhiên và cũng không phải là đối đầu sống sót, mà là tác động quyết định hành động của lao động và của những Đk vật chất bên phía ngoài. Đácuyn đứng về khoa học tự nhiên để xử lý và xử lý nguồn gốc con người và thú hoang dã nói chung. Nhưng Đácuyn xử lý và xử lý yếu tố này bằng thuyết đào thải tự nhiên và đối đầu sống sót, tức là khung hình nào thích thích phù hợp với tình hình, mạnh hơn thì sống được, mà không thấy được vai trò quyết định hành động của lao động trong quy trình hình thành con người và quy trình tôn tạo tự nhiên.

Ăngghen đi sâu phân tích quy trình hình thành con người. Ông nhận định rằng, con người tăng trưởng lên từ giới thú hoang dã và trở thành một thú hoang dã có tính xã hội về mặt tư tưởng, tư duy con người và loài vật thời thượng cũng luôn có thể có những nét tương tự và những nét khác lạ. Ăngghen đã phân tích trong đoạn Lý trí và lý tính của mục Lô gích biện chứng, làm rõ thêm sự rất khác nhau của con người với loài vật: Chúng ta và những loài vật đều phải có chung toàn bộ những phương thức hoạt động giải trí và sinh hoạt của lý trí:quy nạp, diễn dịch, và do đó cả sự trừu tượng hoá nữa…,phân tíchnhững vật chưa chứng minh và khẳng định,tổng hệvàthực nghiệmvới tính cách là yếu tố tổng hợp hai phương pháp trên…. Xét về thực ra thì toàn bộ những phương pháp ấy do đó toàn bộ những phương pháp nghiên cứu và phân tích khoa học mà lô gích thường thì thừa nhận – đều trọn vẹn giống nhau ở loài người và ở những loài vật cao đẳng. Chúng chỉ rất khác nhau về trình độ… Những điểm lưu ý cơ bản của phương pháp đều giống nhau ở người và ở loài vật và dẫn tới những kết quả giống nhau chừng nào mà khắp khung hình lẫn loài vật cũng vận dụng hoặc chỉ cùng thoả mãn với những phương pháp sơ đẳng ấy thôi. Trái lại, tư duy biện chứng – chính vì nó lấy sự nghiên cứu và phân tích thực ra của ngay những khái niệm làm tiền đề – chỉ trọn vẹn có thể đã có được ở con người; và chỉ ở con người đã có một trình độ tăng trưởng tương đối cao (những tín đồ Phật giáo và người Hy Lạp), và chỉ đạt mức đến việc tăng trưởng khá đầy đủ của nó mãi về sau này, trong triết học hiện đại83.

Khi làm rõ sự rất khác nhau về tư tưởng, nhận thức của con người với loài vật, Ăngghen chỉ ra một cách rõ ràng sự rất khác nhau giữa con người và loài vật trong quan hệ với giới tự nhiên: Tóm lại, loài vật chỉlợi dụnggiới tự nhiên bên phía ngoài và gây ra những biến hóa trong giới tự nhiên, chỉ đơn thuần do sự xuất hiện của nó thôi; còn con người thì do đã tạo ra những biến hóa đó, mà bắt giới tự nhiên phải phục vụ những mục tiêu của tớ, mà thốngtrị giới tự nhiên. Và chính đó là yếu tố rất khác nhau đa phần ở đầu cuối giữa con người và những loài vật khác, và một lần nữa, chính cũng là nhờ lao động mà con người mới đã có được sự rất khác nhau đó80. Nói cách khác, thú hoang dã chỉ thích ứng với tự nhiên, còn con người biến hóa tự nhiên và bắt tự nhiên phải phục vụ cho ý muốn của tớ.

Đồng thời, Ăngghen cũng vạch ra sự hạn chế của quyền lực tối cao khắc chế của con người so với tự nhiên do sự nhận thức về những quy luật tự nhiên còn rất ít và không Dự kiến được hết những kết quả ở đầu cuối của sự việc tác động của con người so với tự nhiên.

Sau khi nêu lên những yếu tố lịch sử dân tộc bản địa rõ ràng về việc con người tác động vào giới tự nhiên, Ăngghen đã chú ý quan tâm toàn bộ chúng ta rằng: Chúng ta trọn vẹn không thống trị được giới tự nhiên như một kẻ xâm lược thống trị một dân tộc bản địa khác, như một người sống bên phía ngoài giới tự nhiên, mà trái lại, bản thân toàn bộ chúng ta, với cả xương thịt, máu mủ và đầu óc toàn bộ chúng ta, là thuộc về giới tự nhiên, toàn bộ chúng ta, nằm trong tâm giới tự nhiên, và toàn bộ sự thống trị của toàn bộ chúng ta so với giới tự nhiên là ở đoạn toàn bộ chúng ta, khác với toàn bộ những sinh vật khác, là toàn bộ chúng ta nhận thức được quy luật của giới tự nhiên và trọn vẹn có thể sử dụng được những quy luật đó một cách chính xác84.

Ăngghen xác lập rằng, do nhận thức được quy luật của tự nhiên mà con người trọn vẹn có thể dự báo được những hậu quả của sự việc tác động của con người vào giới tự nhiên. Nhưng việc dự báo được những hậu quả của hành vi con người trong xã hội còn trở ngại hơn nhiều.

Ăngghen viết: Nhưng nếu toàn bộ chúng ta đã phải trải qua hàng nghìn năm lao động mới trọn vẹn có thể, trong một chừng mực nào đó, định hình và nhận định trước được những hậu quảtự nhiênxa xôi của những hành vi sản xuất của toàn bộ chúng ta, thì toàn bộ chúng ta lại càng phải trải qua nhiều trở ngại hơn thế nữa, mới trọn vẹn có thể hiểu biết được những hậu quảxã hộixa xôi của những hành vi ấy85.

Khi nói tới việc việc nhận thức những quy luật trong xã hội tư bản, Ăngghen đã nhắc nhở rằng: … Trong nghành này, toàn bộ chúng ta cũng phải trải qua thuở nào hạn kinh nghiệm tay nghề lâu dài và thường là gay go, và phải so sánh và nghiên cứu và phân tích những tài liệu lịch sử dân tộc bản địa, mới trọn vẹn có thể từ từ làm rõ được những hậu quả xã hội gián tiếp và xa xôi của hoạt động giải trí và sinh hoạt sản xuất của toàn bộ chúng ta, và do này mà đã có được kĩ năng chi phối và điều tiết những hậu quả đó86.

Nhưng Ăngghen cho như vậy còn chưa đủ, để con người trọn vẹn có thể chi phối, điều tiết được hậu quả của hoạt động giải trí và sinh hoạt sản xuất của tớ thì con người phải tôn tạo cái xã hội cũ và nhất là xã hội tư bản tân tiến. Bởi vì, xã hội đó xây dựng trên cơ sở tư hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, hoạt động giải trí và sinh hoạt sản xuất của con người chỉ hướng về phía quyền lợi trực tiếp, trước mắt mà thôi. Với tinh thần cách mạng, Ăngghen viết: Nhưng muốn tiến hành sự điều tiết ấy cho được tốt mà chỉ đơn thuần nhờ vào nhận thức thôi thì chưa đủ. Cần phải có sự chuyển biến hoàntoàn trong phương thức sản xuất đã tồn tại cho tới nay, và đồng thời, trong quyết sách xã hội hiện tại87.

Ăngghen đã nói tới hành vi cách mạng xoá bỏ xã hội tư bản, những hành vi cách mạng đó dựa vào cơ sở nhận thức được thâm thúy về quy luật tăng trưởng của chủ nghĩa tư bản. Do đó, ở phần ở đầu cuối, Ăngghen đi sâu phân tích vào phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Ông nhận định rằng, những lý thuyết kinh tế tài chính học tư sản chỉ là phản ánh quyền lợi của giai cấp tư sản, và chỉ nhìn thấy những kết quả sớm nhất, rõ ràng nhất mà không hiểu biết được những hậu quả gián tiếp, xa xôi.

Những nhà tư bản và những học giả của mình không hiểu biết được quy luật tăng trưởng của xã hội tư bản nên họ không hiểu biết được những hậu quả xa xôi của những hoạt động giải trí và sinh hoạt sản xuất, không hiểu biết được nguyên nhân của cuộc khủng hoảng cục bộ rủi ro đáng tiếc công nghiệp và không hiểu biết được xích míc cơ bản ngày càng thâm thúy, là xích míc người lao động thì không tồn tại tài năng sản, còn toàn bộ của cải đều ngày càng triệu tập vào trong tay những người dân không lao động88.

* *

*

Tác phẩmBiện chứng của tự nhiênlà một tác phẩm triết học lớn của Ăngghen, nó có mức giá trị về nhiều mặt. Qua tác phẩm này, Ăngghen đã vận dụng phép biện chứng duy vật một cách tài tình sáng tạo để xử lý và xử lý những yếu tố cơ bản của khoa học tự nhiên thời bấy giờ. Có thể nêu một cách rõ ràng như sau:

Một là, Ăngghen đã đứng trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng, phê phán những quan điểm tư sản trong nghành nghề khoa học tự nhiên, bảo vệ và tăng trưởng chủ nghĩa duy vật biện chứng. Đó là những loại chủ nghĩa duy tâm, như chủ nghĩa duy tâm sinh lý học, chủ nghĩa duy tâm trong toán học, chủ nghĩa Đácuyn xã hội; đó là phương pháp siêu hình, chủ nghĩa máy móc; đó là thuyết không thể biết.v.v.

Hai là, trên cơ sở của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ăngghen đã đưa ra phương pháp, con phố xử lý và xử lý những yếu tố cơ bản của khoa học tự nhiên, đồng thời cả một số trong những nghành rõ ràng trong khoa học tự nhiên.

Ba là,Ăngghen đã đưa ra những nhận xét xác đáng về quy trình lịch sử dân tộc bản địa của khoa học tự nhiên, nhất là đã có những dự báo thiên tài, những dự báo này lần lượt đã được sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên xác nhận.

Bốn là,những quan điểm của Ăngghen về giới tự nhiên và về khoa học tự nhiên đã bổ trợ update vào kho tàng lý luận của chủ nghĩa Mác, củng cố lập trường duy vật biện chứng cho giai cấp công nhân và chỉ huy sự tăng trưởng của khoa học tự nhiên.

__________________

Chú thích

1,2. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị vương quốc, Tp Hà Nội Thủ Đô, 1994, t.20, tr.459-460, 461.

3. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.461.

4,5,6. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.464-465,463,464.

7. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.465.

8. C. Mác và Ph .Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.465.

9. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.469.

10. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.469-470.

11. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.461.

12. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.489,488.

13. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.490.

14. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.493-494.

15. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.508.

16,17. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.510.

18,19. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.511.

20,21. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.511,514.

22,23. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.514.

24. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.516.

25. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.516-517.

26. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.749.

27. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.694-695.

28,29. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.697,701.

30. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.701.

31. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.699-700.

32. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.698.

33. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.703-704.

34. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.704-706.

35. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.21, tr.259.

36. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.719.

37,38. C. Mác và Ph. Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.720-721,721.

39. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.712-713.

40,41. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.718,719.

42. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.743.

44,45. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.519, 520.

46. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.753.

47,48,49. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.519,659.

50. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.744-745.

51,52. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.742, 513.

53,54,55. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.755.

56,57,58. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.751-752, 752, 455-456.

59. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.553-554.

60. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.568-569.

61, 62,63. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.737,804,811.

64,65. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.811-812, 677.

66. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.805.

67, 68. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.817-818, 818.

69. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.732.

70. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.733-734.

71. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.733.

72. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.742-743.

73. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.747.

74. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.747-748.

75. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.72-743.

76. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.752.

77. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.643.

78. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.645-647.

79. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.649.

80. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.650.

81. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.650-651.

82. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.709-710.

83,84. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.655,654.

85,86. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.655-656.

87,88. C.Mác và Ph.Ăngghen:Toàn tập, Sđd, t.20, tr.657,658.

Reply
8
0
Chia sẻ

Video full hướng dẫn Share Link Down Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18 ?

– Một số Keyword tìm kiếm nhiều : ” Video full hướng dẫn Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18 tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Download Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18 “.

Thảo Luận vướng mắc về Phương pháp tư duy nào chi phối chủ nghĩa duy vật thế kỷ 15 thế kỷ 18

Bạn trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nghen.
#Phương #pháp #tư #duy #nào #chi #phối #chủ #nghĩa #duy #vật #thế #kỷ #thế #kỷ