Mục lục bài viết
Update: 2022-03-05 05:56:11,You Cần tương hỗ về Quan niệm thời hạn trong văn học tân tiến. You trọn vẹn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Ad đc lý giải rõ ràng hơn.
Lý luận chung về không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học (Vũ Minh Đức)
“Nếu hiểu thơ ca là yếu tố cảm nhận toàn thế giới và con người thì thời hạn, không khí đó là hình thức để con người cảm nhận toàn thế giới và con người” (Trần Đình Sử). Mọi sự vật, hiện tượng kỳ lạ đều được gắn với hệ tọa độ không – thời hạn xác lập, nên những cảm nhận của con người về toàn thế giới đều khởi đầu từ sự thay đổi của không khí, thời hạn. Và từ sự thay đổi của không khí – thời hạn, con người nhận ra sự thay đổi trong chính mình.
Theo tác giả Nguyễn Xuân Kính trong cuốn Thi pháp ca dao thì: “thời hạn và không khí là những mặt của hiện thực khách quan được phản ánh trong tác phẩm tạo thành toàn thế giới nghệ thuật và thẩm mỹ của tác phẩm. Thời gian nghệ thuật và thẩm mỹ, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ một mặt thuộc phương diện đề tài, mặt khác thể hiện nguyên tắc cơ bản của việc tổ chức triển khai tác phẩm của từng tác giả, từng thể loại, từng khối mạng lưới hệ thống nghệ thuật và thẩm mỹ” [6.tr.287].
.
1.1. Khái niệm không khí nghệ thuật và thẩm mỹ
1.1.1. Khái niệm không khí
Trong cuốn Từ điển tiếng Việt, Hoàng Phê đã cắt nghĩa, lí giải về không khí như sau: “Không gian là không khí bát ngát trùm lên toàn bộ sự vật hiện tượng kỳ lạ xung quanh đời sống con người” [16.tr.633].
Trước khi có định nghĩa hoàn hảo nhất về không khí như trên, trong tư tưởng của người phương Đông xưa đã ý niệm cấu trúc không khí vũ trụ với quy mô tam tài và ngũ hành:
“Tam tài” là một khái niệm bộ ba, “ba phép”: Thiên – Địa – Nhân. Nó thể hiện ý niệm của người xưa về cấu trúc không khí dưới dạng quy mô ba yếu tố.
Còn “Ngũ hành” là khái niệm vốn để làm mô phỏng cấu trúc không khí vũ trụ bởi năm yếu tố (năm hành) theo thứ tự: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ.
Và xét về thực ra của những từ “toàn thế giới”, “vũ trụ” thì này đều là những khái niệm để chỉ tổng thể không – thời hạn.
“Thế giới” gồm có thế – đời (thời hạn) và giới – cõi (không khí). Như vậy, toàn thế giới được hiểu là cõi đời. Nghĩa là nó bao hàm cả không khí và thời hạn.
Về “vũ trụ” lại sở hữu câu :
Tứ phương thương thượng hạ chi vũ
Vãng cổ lai kim vị chi trụ
(Hoài Nam Tử – Tề tục huấn)
(Bốn phương, xấp xỉ gọi là vũ
Xưa qua, nay lại gọi là trụ)
Theo cách hiểu đó thì vũ trụ cũng tức là một tổng thể không – thời hạn. Mà con người cũng là một tổng thể của không – thời hạn, nghĩa là nó là một tiểu vũ trụ trong đại vũ trụ, môt tiểu toàn thế giới trong đại toàn thế giới. Nhà thơ Trần Tử Ngang đã và đang có những vần thơ rất hay viết về yếu tố cô độc của con người khi trái chiều không khí to lớn và thời hạn không cùng:
Tiền bất kiến cổ nhân
Hậu bất kiến lai giả
Niệm thiên địa chi du du
Độc thương nhiên nhi thế hạ
(Đăng U Châu đài ca – Trần Tử Ngang)
Như vậy, không khí đó là môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên toàn bộ chúng ta đang sống với việc tồn tại của những sự vật. Không gian đó là hình thức tồn tại của vật chất với những thuộc tính như cùng tồn tại và tách biệt, có chiều kích và kết cấu.
1.1.2. Khái niệm không khí nghệ thuật và thẩm mỹ
Để hiểu được khái niệm không khí nghệ thuật và thẩm mỹ một cách cơ bản và khái quát nhất, tôi xin được viện dẫn cách hiểu của Lê Bá Hán trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học: “Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ thể hiện tính chỉnh thể của nó” [4.tr.162].
Trần Đình Sử lí giải thêm: “không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là hình thức tồn tại cùng toàn thế giới nghệ thuật và thẩm mỹ” [21.tr.88].Ông còn xác lập một cách rất là chứng minh và khẳng định: “không tồn tại hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ nào không tồn tại không khí, không tồn tại một nhân vật nào không nào không tồn tại một nền cảnh nào đó”, và “không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là thành phầm sáng tạo của nghệ sĩ nhằm mục tiêu biểu lộ con người và thể hiện một ý niệm nhất định về môi trường sống đời thường” [21.tr.88 – 89]. Như vậy, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là phương thức tồn tại và triển khai của toàn thế giới nghệ thuật và thẩm mỹ. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trở thành phương tiện đi lại sở hữu đời sống, “mang ý nghĩa hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ”. Và sự miêu tả, trần thuật bên trong tác phẩm văn học lúc nào thì cũng xuất phát từ một điểm nhìn, ta xác lập được vị trí của chủ thể trong không – thời hạn, thể hiện ở phương hướng nhìn, trình làng trong một trường nhìn nhất định. Căn cứ vào điểm nhìn mà xác lập được vị trí của chủ thể trong không – thời hạn, thể hiện ở phương hướng nhìn, khoảng chừng quan điểm, ở điểm lưu ý của khách thể được nhìn. Điểm nhìn không khí được thể hiện qua những từ chỉ vị trí (phương hướng, vị trí), để tạo thành “viễn cảnh nghệ thuật và thẩm mỹ”.
Tóm lại, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là hình thức tồn tại của hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ. Không gian nghệ không những đã cho toàn bộ chúng ta biết cấu trúc nội tại của tác phẩm văn học, những ngôn từ tượng trưng, mà còn đã cho toàn bộ chúng ta biết những ý niệm về toàn thế giới, chiều sâu cảm thụ của tác giả hay một quá trình văn học. Nó phục vụ nhu yếu cơ sở khách quan để mày mò tính độc lạ và rất khác nhau cũng như nghiên cứu và phân tích quy mô của những hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ. Vì vậy không thể tách hình tượng thoát khỏi không khí mà nó tồn tại.
1.2. Đặc điểm của không khí nghệ thuật và thẩm mỹ
1.2.1. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ thống nhất nhưng rất khác hệt với không khí khách thể. Bản thân không khí vật chất tồn tại khách quan, nghĩa là yếu tố tồn tại của nó không tùy từng ý thức của con người, mà không khí vật chất chỉ trở thành không khí nghệ thuật và thẩm mỹ khi được tác giả cảm nhận về nó và thông qua đó thể hiện cách cảm cách nghĩ của nhà văn về toàn thế giới, là một ý niệm nhân sinh, một thái độ sống trước đời sống:
Em đi để lại tiếng cười
Tim tôi vỡ một khoảng chừng trời pha lê
Trăng vàng đêm ấy bờ đê
Có người ngồi gỡ lời thề cỏ may
(Lời thề Cỏ may- Phạm Công Trứ)
Thật vậy, đêm trăng chỉ là đêm trăng sáng vằng vặc hay hao khuyết như bản thân nó tồn tại không một chút ít cảm xúc, tâm trạng nếu không được “thẩm thấu” qua tâm hồn tác giả, không mang tâm lý chủ quan của người nghệ sĩ. Nhà thơ Phạm Công Trứ hồi tưởng lại không khí đêm trăng ở bờ đê mà nuối tiếc cho tình yêu không thành.
1.2.2. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong tác phẩm văn học có một ranh giới phân biệt với không khí vật chất bên phía ngoài, nhưng rất khó thấy như cái khung của một bức tranh, cái sân khấu của một vở diễn. Mà có lẽ rằng ranh giới ấy chỉ mờ nhạt mong manh như “sợi tóc” (chữ của Thạch Lam), một làn khói mơ hồ, tựa như cái sân khấu của chèo sân đình không khí chiếu chèo và toàn thế giới bên phía ngoài dường như không tồn tại khoảng chừng cách mà đôi lúc lại hoà làm một. Như không khí đồng quê và không khí phố thị đan quyện vào nhau qua nỗi nhớ của Hồ Huy Sơn trong bài thơ Ở Tp Hà Nội Thủ Đô nghe hát dân ca:
Tháng Ba Tp Hà Nội Thủ Đô
Những nàng Bân không hề cặm cụi đan áo
Tôi lúi húi nơi góc giường tự sưởi ấm mình bằng nỗi nhớ quê
Bắt gặp cánh cò kiếm ăn về mệt mỏi
Mùa hanh hao – bàn chân mẹ nẻ toác…
Kí ức trải dài khiến lòng tôi thăn thắt
Nỗi nhớ không thể ngồi yên một chỗ
Tôi với tay lấy chiếc phone và gắn vào tai
Điệu dân ca loang chảy
Tôi chuếnh choáng
Giật mình
Những bản nhạc Pop, Rock không thể che đậy tôi.
(Ngày lạ – Hồ Huy Sơn) [17.tr.23]
Không gian ấy trọn vẹn có thể được mở rộng bát ngát hay thu hẹp eo hẹp tuỳ theo cái nhìn nghệ thuật và thẩm mỹ của tác giả :
Nắng xuống trời lên sâu chót vót
Sông dài trời rộng bến cô liêu
(Tràng giang- Huy Cận)
Từ một không khí điểm, nơi mà nhân vật trữ tình đang đứng giữa bát ngát vũ trụ được mở rộng ra thành không khí ba chiều. Đối lập với cái tôi nhỏ bé thì không khí lại càng trở nên to lớn đến không cùng:
Trạch đắc long xà địa khả cư
Dã tình chung nhật lạc vô dư
Hữu thời trực thượng cô phong đỉnh
Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư
(Ngôn hoài- Không Lộ thiền sư)
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ là một hình tượng nghệ thuật và thẩm mỹ sinh động chứ không khô cứng. Nó không đơn thuần và giản dị chỉ là cảm nhận bằng tư duy tỉnh táo mà nó còn được cảm nhận bằng óc chủ quan, bằng cảm xúc, bằng tâm trạng của nhà văn:
Anh là tháp Bay-on bốn mặt
Giấu đi ba còn sót lại đấy là anh
Chỉ mặt này mà nghìn trò cười khóc
Làm đau ba mặt kia trong cõi ẩn mình
(Tháp Bay-on- Chế Lan Viên)
Có người nhìn tháp Bay- on chỉ thấy đó là ngọn tháp, một khu công trình xây dựng kiến trúc nhưng bằng giác quan căng mở với việc cảm nhận vi tế của thi sĩ, Chế Lan Viên đã thấy ở đó là cả một không khí mang tâm trạng buồn đau, bế tắc. Tác giả thấy ở giang sơn Chiêm Thành, hình ảnh của những tháp Chàm đổ nát, mỗi một mặt lại mang những tâm trạng, cảm xúc rất khác nhau và nhà thơ thấy mình trong số đó. Nhà văn là người thư kí trung thành với chủ của thời đại, trái đất nứt làm đôi vết nứt trải qua trái tim người nghệ sĩ và khi tới với bạn đọc thì đã dính máu. Do cảm nhận bằng tâm trạng nên không khí trong thơ có cách biểu lộ riêng rất khác với không khí vật chất bên phía ngoài. Trong tác phẩm văn học có nhiều không khí được tổ chức triển khai như vậy:
Chàng thì đi cõi xa mưa gió
Thiếp thì về buồng cũ chiếu chăn
hay :
Trong cánh cửa đã đành phận thiếp
Ngoài chân mây há kiếp chàng vay
(Chinh phụ ngâm- Đoàn Thị Điểm)
Không gian trong văn học phân thành những ranh giới giá trị thể hiện ý niệm về trật tự toàn thế giới và sự lựa chọn của con người. Đó là yếu tố tách biệt về ranh giới của không khí, giữa không khí bên trong và không khí bên phía ngoài, giữa ranh giới không bao giờ thay đổi và khả biến:
Người giai nhân: bến đợi dưới cây già
Tình khác quốc tế: thuyền qua không buộc chặt
(Lời kĩ nữ – Xuân Diệu)
Nó trọn vẹn có thể là yếu tố phân loại giữa môi trường sống đời thường bên phía ngoài theo như đúng nghĩa của nó và “địa ngục trần gian” như trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài. Hình ảnh lỗ vuông ô hành lang cửa số trong tác phẩm đó là ranh giới phân biệt thành hai không khí trái chiều nhau trọn vẹn. Trong cảm nhận của Mị: “Ở cái buồng Mị nằm, kín mít, có một chiếc hành lang cửa số một lỗ vuông bằng bàn tay. Lúc nào trông ra cũng chỉ thấy trăng trắng, không biết là sương hay là nắng” [10.tr.92], là hình ảnh của ngục thất tinh thần, địa ngục chốn trần gian đã cầm đồ tuổi xuân của đời sống người con gái bản cao. Chúng ta cũng thuận tiện và đơn thuần và giản dị nhận diện được kiểu không khí này trong những truyện ngắn của M.Gorki. Đó là không khí tầng hầm dưới đất, là không khí của những con người chân đất, nó luôn là không khí eo hẹp, tù túng và ẩm thấp như chính môi trường sống đời thường của những con người “khốn nạn” này nằm trong sự trái chiều với không khí to lớn, bát ngát ngoài xã hội, như những truyện: Vợ chồng Ốrlov, Hai mươi sáu và một…
1.2.3. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ mang tính chất chất ước lệ, mang ý nghĩa cảm xúc:
Thảo nào khi mới chôn nhau
Đã mang tiếng khóc ban sơ mà ra
Khóc vì nỗi thiết tha sự thế
Ai bày trò bãi bể nương dâu
(Cung oán ngâm khúc- Nguyễn Gia Thiều)
Không gian của “bãi bể nương dâu” luôn gợi tới sự trôi chảy của thời hạn, sự thay đổi của không khí của kiếp người:
Thương hải biến vi tang hải
Tang điền biến vi thương hải
Nghĩa là: chỗ kia, xưa là biển khơi nay đã thành nương dâu xanh tốt hay chỗ là nương dâu ngày trước thì nay đang trở thành biển cả. Vì thế, không khí bãi bể, nương dâu luôn luôn được chọn làm nền cảnh cho những cuộc chia li, nó dự báo trước yếu tố biến hóa lớn lao trong đời người. Chẳng thế mà :
Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy
Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu
Ngàn dâu xanh ngắt một màu
Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai
(Chinh phụ ngâm- Đoàn Thị Điểm)
Không gian trong văn học được biểu lộ bằng không khí điểm mang tính chất chất ước lệ tượng trưng: Ôlimpơ, Tây Trúc, Thiên đình, thượng giới, làng quê, trong nhà, ngoài vườn, bến sông, tha hương, thành phố, biển khơi… Ví thử mọi khi nhắc tới nỗi nhớ quê nhà đất của khách lữ thứ, người ta lại mượn không khí sông nước mênh mông với làn khói lam chiều:
Nhật mộ hương quan hà xứ thị
Yên ba giang thượng sử nhân sầu
(Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai)
( Hoàng Hạc lâu – Thôi Hiệu)
Cũng như cứ nhắc tới quê nhà là người ta lại nhắc tới hai từ “hương quan”. Nghĩa ban sơ của hai từ này là để chỉ cánh cửa và chiếc then cài, bởi rất mất thời hạn rồi mỗi làng thường có cổng làng, nó như thể hình tượng của làng quê.
Không gian biểu thị bằng những từ chỉ không khí vốn đã mã hoá sẵn trong đời sống, như: trên cao, dưới thấp, nghiêng. Về tính chất thì trọn vẹn có thể là: rộng – hẹp, dài – ngắn, phóng khoáng…:
Nắng xuống trời lên sâu chót vót
Sông dài trời rộng bến cô liêu
(Tràng giang – Huy Cận)
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học mang tính chất chất tượng trưng và mang tính chất chất ý niệm. Tính ý niệm này xuất phát từ nguyên tắc mô phỏng vạn vật thiên nhiên trong hội hoạ, đó là luật thấu thị – nhìn sự vật theo tỉ lệ xa gần, sáng tối trong hội hoạ phương Tây. Vì thế trong văn học cổ, con người nhìn không khí Theo phong cách hiểu chứ không theo cái nhìn thấy. Ví dụ như trong tranh đời Đường, nhân vật quan trọng thì vẽ to, nhân vật phụ thì vẽ nhỏ.
Chính khoảng chừng cách xa – gần trong quan điểm cũng góp thêm phần thể hiện ý niệm, tư tưởng nghệ thuật và thẩm mỹ của nhà văn. Hình tượng chiếc thuyền ngoài xa trong truyện ngắn cùng tên của nhà văn Nguyễn Minh Châu được mày mò dần cũng theo khoảng chừng cách xa gần. Ban đầu khi chiếc thuyền ở ngoài xa thì người nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng nhìn thấy đó là cảnh tượng đẹp, thơ mộng tựa như một bức tranh cổ, một “cảnh đắt”. Nhưng Nguyễn Minh Châu đã thật thâm thúy, ông kéo con thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ lại gần hơn để tìm hiểu. Cảnh tượng trình làng khi chiếc thuyền không hề ở ngoài xa nữa thật trái chiều với cảnh tượng ban sơ, thì ra đằng sau vẻ đẹp ấy lại là hiện thực môi trường sống đời thường đầy cay đắng của con người, là những “vết xước trong tâm hồn con người”.
Tất cả những cặp trái chiều không khí trong toàn thế giới đều hàm chứa nội dung tư tưởng- đạo đức. Ví dụ: cao – thấp, khép kín – mở ra, trái – phải, trước – sau, thẳng – cong, chật – rộng… Những hình ảnh giàu ý nghĩa hình tượng thường hay sử dụng trong văn học, như: con phố, ngã ba, ga tàu, rừng quan san, bến sông… là những hình ảnh gợi lên sự chia li:
Đưa người ta không đưa qua sông
Sao có tiếng sóng ở trong tâm
hay: (Tống biệt hành – Thâm Tâm)
Người lên ngựa kẻ chia bào
Rừng phong thu đã nhuốm màu quan san
(Tryện Kiều – Nguyễn Du)
Thiên nhiên trong thơ cổ xưa rõ ràng có một ý nghĩa biểu trưng cho môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên thanh sạch, nhàn nhã, lánh xa bụi trần:
Suốt ngày nhàn nhã khép phòng văn
Khách tục không tồn tại ai ben bảng gần
Trong tiếng cuốc kêu xuân đã muộn
Đầy sân mưa bụi nở hoa xoan
(Cuối xuân tức sự – Nguyễn Trãi)
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ thể hiện triệu tập vào cái nhìn, điểm nhìn, điểm quan sát. Điểm nhìn là vị trí của chủ thể trong không thời hạn, thể hiện ở phương hướng nhìn, khoảng chừng quan điểm, ở điểm lưu ý của khách thể được nhìn. Nhà thơ Tô Đông Pha đời Tống đã có câu thơ rất hay:
Lao xao sóng vỗ ngọn tùng
Nếu như chỉ đọc thoáng qua thì câu thơ dường như thể một sự vô lí. Tùng là loài cây sống ở trên núi cao, ở những vách đá cheo leo, và lại sở hữu sóng vỗ nơi ngọn tùng ? Tuy nhiên, nếu xét ở điểm nhìn, điểm quan sát thì ta thấy câu thơ đã thể hiện sự quan sát tinh xảo của tác giả. Nhà thơ đứng ở vị trí là một dãy núi cao hơn nữa, từ phía xa, vì thế điểm nhìn có vai trò quyết định hành động đến cái nhìn của nhà văn, nó chi phối tư duy nghệ thuật và thẩm mỹ. Trong nguyên tác thi phẩm Tân xuất ngục học đăng sơn, Hồ Chí Minh viết:
Vân ủng trùng sơn, sơn ủng vân
Thế nhưng bản dịch thơ đã dịch là:
Núi ấp ôm mây, mây ấp núi
Nếu làm rõ về điểm nhìn ta trọn vẹn có thể thấy sự khác lạ về ý nghĩa giữa bản dịch thơ với nguyên tác. Hiểu theo bản dịch thơ thì nhà thơ đứng ở vị trí dưới thấp mà nhìn lên rất cao hơn mới thấy núi trước rồi thấy mây sau. Bởi thế trình tự mây đến núi không phải là yếu tố sắp xếp ngẫu nhiên mà nó chịu sự chi phối bởi điểm nhìn của chủ thể, nhà thơ đứng ở vị trí cao hơn nữa nhìn xuống thấy mây tầng tầng lớp lớp bao trùm lấy núi.
1.3. Các hình thức không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học
Như ở trên đã trình diễn, bao trùm lên không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là ý niệm của nhà văn. Điều đó mới làm không khí vật chất trở thành không khí nghệ thuật và thẩm mỹ. Mà quan điểm của nhà văn lại luôn biến hóa theo thời đại, tựa như nước triều dâng nó mang đi những gì là cũ, và sau mỗi lần trở về lại làm cho bờ cát thêm mới. Vì vậy mà việc tổ chức triển khai không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong tác phẩm luôn chịu sự chi phối và tác động trực tiếp từ ý niệm thời đại và yếu tố thể loại.
1.3.1 Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học dân gian
Những tác phẩm văn học dân gian là những tâm lý hồn nhiên, là tình cảm chân thực của những con người lao động hằng ngày. Bởi thế cái nhìn mang tính chất chất ý niệm của tôi cũng rất đơn thuần và giản dị, ít phức tạp hơn so với những quá trình sau – khi tư duy con người đã tiếp tục tăng trưởng ở tại mức cao. Đặc điểm chung của không khí văn học trong những sáng tác dân gian là quy mô ba giới, ba tầng, ba cõi: Thượng giới, trần gian và địa ngục với thần linh, người, ma quỷ. Ở đó, con người trọn vẹn có thể tự do đi lại trong ba cõi mà ít gặp sự trở ngại nào (nếu như không thích nói là không hề có sự trở ngại). Đó đó là tính chất tôn giáo của không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học dân gian.
Tuy nhiên ở mỗi thể loại rất khác nhau, thì không khí nghệ thuật và thẩm mỹ lại sở hữu những nét khác lạ so vớí thể loại khác. Cụ thể:
Không gian thần thoại cổ xưa: Không gian có tính chất đặc trưng là tính nguyên sơ, hoang dã của nơi xuất phát thứ nhất của sự việc kiện (như trời đất chưa phân, trời sụp phía Đông Nam…). Điều này trọn vẹn có thể lí giải bởi: thần thoại cổ xưa là một trong những thể loại văn học sớm nhất của loài người, “nó Ra đời vào thời kì thơ ấu của con người và một đi không trở lại” (K.Mark). Lúc đó, vũ trụ chỉ là cõi hồng hoang, âm u, lạnh lẽo vắng bóng hình con người: “Ban đầu vũ trụ là một cõi hỗn độn, sầm uất, tối tăm, lạnh lẽo. Từ cõi hỗn độn ấy, Thần Trụ Trời xuất hiện, ông lấy đầu đội trời lên rất cao và dùng chân đạp đất thấp xuống” [26.tr.14] (Thần trụ trời).
Không gian sử thi: Nền tảng của không khí sử thi là không khí thần thoại cổ xưa có tính chất hư ảo, kì diệu, không khí thay đổi theo ý thức của thần linh. Song không khí sử thi lại mang tính chất chất địa vực. Trong Iliat và Ôđixê của Homer, nổi trội lên không khí vùng biển với những quần hòn đảo, không khí của mặt trận to lớn, trời đất bát ngát, nghề hàng hải tăng trưởng. Bài ca cuộc hành quân của lữ đoàn Igor mang không khí nước Nga cổ xưa với từng đoàn kị binh, xe ngựa với những cỗ xe tam mã, tứ mã. Đến không khí hùng vĩ của bạt ngàn núi rừng cùng những tiếng thét gào của những dòng thác trong sử thi Tây Nguyên, mà tiêu biểu vượt trội là sử thi Đam San, mỗi không khí đặc trưng của từng vùng miền đã thể hiện tình yêu quê nhà và lòng tự hào xứ sở.
Không gian truyện cổ tích: Đắm mình trong toàn thế giới truyện cổ tích là yếu tố say đắm trong những giấc mơ ngọt ngào của người xưa, là ước mơ về một môi trường sống đời thường ấm no, niềm hạnh phúc không hề những áp bức bất công. Bởi thế, không khí truyện cổ tích có đặc tính là ít tính chống đối (cản trở) của môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên vật chất – tính siêu dẫn của không khí. Ở đó, con người trọn vẹn có thể tự do hoạt động giải trí và sinh hoạt, tự do dịch chuyển mà không gặp trở ngại, và luôn có sự giúp sức của lực lượng thần kì, siêu nhiên. Chính vì thế mà đã có những phương tiện đi lại đi lại kì diệu như: chiếc thảm bay, đôi hài bảy dặm, nồi cơm ăn mãi không hết, viên ngọc quý giúp nghe được tiếng nói của muôn loài và trọn vẹn có thể rẽ nước đi xuống biển…
Không gian ca dao: Ca dao là tiếng nói chân thực của tình cảm những người dân dân lao động, là cây đàn muôn điệu, là loại sữa trong lành đã nuôi ta khôn lớn. Là người Việt Nam, ai chẳng từng lớn lên bên vành nôi cánh võng với lời ru của bà của mẹ. Trong lời ru, ta phát hiện hình ảnh của con cò, của dòng sông, của “thời hạn đằng đẵng, không khí mênh mông” (Nguyễn Khoa Điềm). Không gian trong ca dao không hề yếu tố hư ảo như những thể loại trước đó, mà thay vào đó là không khí sinh hoạt, không khí lao động của con người:
Bao giờ cho tới tháng hai
Con gái làm cỏ, con trai be bờ
Qua những bài ca dao đó, toàn bộ chúng ta thấy được những sắc thái, những cung bậc tình cảm rất khác nhau của người lao động.
1.3.2. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học viết trung đại
Trung đại là một phạm trù văn học lớn, sự phong phú chủng loại của không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong những thể loại với những tác giả rất khác nhau. Song về mặt tư tưởng – toàn thế giới quan của những tác gia trung đại lại tương đối thống nhất. Cho nên, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ cũng luôn có thể có tính thống nhất. Nền văn học Trung Quốc và Việt Nam do chịu tác động từ những học thuyết Nho, Phật, Đạo nên có chung một quy mô vũ trụ. Vì vậy, nét chung của không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là không khí vũ trụ, gắn sát với tính không bao giờ thay đổi của không khí. Không gian vũ trụ được tạo thành bởi nhật, nguyệt, mây, sao, sông, núi, chim, muông, cây cối. Mỗi khi “con người bất đắc chí thì tìm về vạn vật thiên nhiên, vũ trụ như tìm về nguồn cội. Khi ngắm cảnh trời mây, giang hồ họ cũng như mơ màng về nguồn cội” (Trần Đình Sử). Bởi ý niệm của con người thời kì này xem vũ trụ là cơ bản tồn tại của thành viên. Há chẳng phải Nguyễn Trãi, một đại thần của triều Lê, đã và đang từng về núi Côn Sơn để ở ẩn những mong thoát khỏi vòng lợi danh chốn quan trường với những tất bật đố kị, ghen ghét. Ở đây, ông sống chan hoà với vạn vật thiên nhiên cảnh vật với tâm trạng tự do, thanh thản. Thông thông qua đó ông cũng chiêm nghiệm về lẽ sống ở đời: Dù những hạng hạng người “hiền”, “ngu” với những sở dục rất khác nhau thì sau khoản thời hạn chết đi đều trở về với cỏ cây:
Trăm năm trong cuộc nhân sinh
Người như cây cối thân hình nát tan
… Núi gò đài những đó đây
Chết rồi ai biết đâu ngày nhục vinh
(Côn Sơn ca – Nguyễn Trãi)
Vì thế, con người hãy biết vui với những gì mà mình đang sẵn có. Qua cách biểu lộ trải qua vũ trụ, con người muốn khẳng xác lập trí của tớ. Không gian vũ trụ mang tính chất chất đối ứng với con người ở vị trí TT, làm cho con người càng cảm thấy nhỏ bé, cô độc giữa vũ trụ vô cùng vô tận. Chính vì cảm hứng ấy mà trong con người luôn “dấy lên khát vọng hoà nhập vào vũ trụ, khát vọng sở hữu không khí”. Vì thế, ta luôn thấy con người ở tư thế “đăng cao”, “đăng u châu đài”, “thướng sơn”, “tân xuất ngục học đăng sơn”. Con người lên rất cao sở hữu không khí trong cái nhìn xa xăm, bao quát, đăng cao để viễn vọng, để “thu vào tầm mắt mụôn trùng nước non” :
Hữu thời trực thướng cô phong đỉnh
Trường khiếu nhất thanh hàn thái hư
(Ngôn hoài- Không Lộ thiền sư)
Không gian mang tính chất chất nhàn tản thoát tục, gợi lên môi trường sống đời thường bình dị thanh nhàn của con người trong toàn thế giới tự nhiên như bài thơ Nhàncủa Nguyễn Bỉnh Khiêm:
Một mai, một cuốc, một cần câu
Thơ thẩn dầu ai vui thú nào
Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ,
Người khôn, người đến chốn lao xao
Thu ăn măng trúc, đông ăn giá
Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao
Rượu, đến cội cây, ta sẽ uống
Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ mang tính chất chất ước lệ, tượng trưng cho toàn thế giới, nó có tính gợi nhiều hơn thế nữa là tả. Và nó có sự trái chiều giữa không khí cố hương với tha hương, mang ý vị đồng quê ngọt ngào với xa lạ, lạnh lùng:
Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khói sóng cho buồn lòng ai
(Hoàng Hạc lâu- Thôi Hiệu)
Theo dòng chảy của thời hạn, không khí vũ trụ trong văn học trung đại đã dần dần được “trần tục hoá”, “thế tục hoá” gắn với không khí sinh hoạt đời thường. Có thể nói, khi trước, con người ta phóng tầm mắt vào vũ trụ bát ngát to lớn để chinh phục vũ trụ thì khi xã hội với những dịch chuyển mạnh mẽ và tự tin, môi trường sống đời thường của con người đang rên siết trong những cảnh đói khổ, chết chóc đã nâng những nhà thơ trở về với môi trường sống đời thường hiện thực, yêu cầu họ phải là những tác giả ra những tác phẩm văn chương bám rễ vào đời sống. Trong trường hợp này trọn vẹn có thể thấy rõ ràng nhất ở trong nhà thơ Đỗ Phủ, người sẽ là chiếc gạch nối của hai thời kì thịnh Đường và suy Đường, là nhà thơ hiện thực sớm nhất của Trung Quốc, thơ của ông nóng bỏng tính thời sự. Nói như tác giả Tiêu Điều Phi, “máu và nước mắt của nhân dân đã tưới đẫm cho vườn thơ của Đỗ Phủ” [3.tr.21].
Không gian “trần tục hoá” trong thơ Hồ Xuân Hương đã được thể hiện trải qua việc miêu tả những địa điểm trong cảm quan “văn hoá phồn thực”, như đèo Ba Dội, hang Cắc Cớ, hang Thánh Hoá… Và không khí “thế tục hoá” trong thơ của Nguyễn Khuyến, Tú Xương với không khí làng quê yên tĩnh cùng những cảnh phố xá, cao lâu, nơi marketing sinh hoạt chợ búa:
Quanh năm marketing ở mom sông
Nuôi đủ năm con với một chồng
Lặn lội thân cò khi quãng vắng
Eo sèo mặt nước buổi đò đông
Một duyên hai nợ âu đành phận
Năm nắng mười mưa dám quản công
Cha mẹ thói đời ăn ở bạc
Có chồng hờ hững cũng như không
(Thương vợ – Tú Xương)
Có thể nói, Tú Xương với những vần thơ của ông đã “ghi lại sự phai nhạt của không khí nghệ thuật và thẩm mỹ truyền thống cuội nguồn, mở ra không khí sinh hoạt đời thường, đô thị” [20.tr.224].
1.3.3. Không gian trong văn học tân tiến
Do sự thay đổi trong ý niệm về xã hội, thành viên, hoạt động giải trí và sinh hoạt của con người mà không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học đã thay đổi. Bên cạnh việc thừa kế những kiểu không khí nghệ thuật và thẩm mỹ trên, ở quá trình này, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ phong phú chủng loại và phong phú hơn.
Với đại biểu ở đầu cuối của thời kì văn học trung đại, ông đã nâng không khí nghệ thuật và thẩm mỹ lại gần với môi trường sống đời thường của con người hơn. Và đến những tác giả văn học tân tiến, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ mang tính chất chất khái quát cao, phạm vi phản ánh to lớn. Đó là toàn bộ đời sống xã hội – không khí của con người phải vật lộn với môi trường sống đời thường đầy sóng gió.
Trong Tấn trò đời của Banzắc, ông đã xem xã hội như một chiếc biển lớn, rộng vô cùng, một vực sâu đầy bí hiểm với giông bão bên trong của xã hội Pháp lúc bấy giờ. Mà trong số đó không khí con phố là ý nghĩa khái quát hơn hết, nó trải dài theo mọi miền giang sơn và nó còn là một hình ảnh của đường đời. Iu.Lốtman đã nhận được xét: “muốn trở thành cao cả thì không khí không riêng gì có việc bát ngát ( hoặc vô bờ bến) mà phải có phương hưóng và con người ở trong số này cũng phải vận động về một mục tiêu. Không gian ấy phải trở thành con phố” [21.tr.101]. Song tuy nhiên với hình ảnh của con phố là người đi, không khí được mở rộng theo từng bước tiến của khách bộ hành, đó là không khí mang tính chất chất xã hội:
Đường qua mấy phố Quy Nhơn
Nhà sao trông lại yêu hơn mọi lần
…
Đường lên xứ lạ Kon Tum
Quanh quanh đèo chật, trùng trùng núi cao
…
Đường lên Đắc Sút, Đắc Pao
Đèo leo ngon thác, cầu treo mặt ghềnh
…
Đường lên đỉnh núi Đắc Lay
Heo heo gió lạnh, sương dày vắng chim
(Tiếng hát đi đày – Tố Hữu)
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ mang tính chất chất thành viên, văn học trong thời đại này đã đi sâu phản ánh môi trường sống đời thường, số phận của từng thành viên, trong quan hệ hữu cơ với môi trường sống đời thường nhân dân. Vì vậy không khí văn học mang đậm dấu ấn thành viên. Đến với những tác giả Thơ mới, toàn bộ chúng ta được đắm chìm trong những không khí thành viên nhỏ hẹp, quẩn quanh bế tắc. Với Xuân Diệu thì không khí luôn gắn với tình yêu và nỗi buồn, với Chế Lan Viên lại là không khí nghệ thuật và thẩm mỹ đầy hư ảo mộng mị, ma quái, kinh dị với những máu, tuỷ, sọ dừa cùng những tiếng rỉ rên than…, hay lạc vào không khí của những cơn say trong thơ Vũ Hoàng Chương, về lại chốn quê bình yên thơ mộng trong thơ Nguyễn Bính với hoa cỏ may, giậu mồng tơi, những đàn bướm lượn vòng, những ngày mưa xuân cùng nụ cười mong ngày xuân của tình yêu:
Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy
Khi tình yêu lỡ dở không thành, không khí mưa xuân ấy lại mang một nỗi buồn đến tái tê:
Bữa ấy mưa xuân đã ngại bay
Hoa xoan đã nát dưới chân giày
(Mưa xuân – Nguyễn Bính)
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trở về gần hơn với môi trường sống đời thường của con người, phản ánh môi trường sống đời thường khổ cực của những con người lao động, những số phận kém như ý. Hình ảnh con người hiện lên với vai trò là nhân vật TT của bức tranh môi trường sống đời thường xã hội. Nhà văn đã bám sâu vào hiện thực môi trường sống đời thường để phản ánh chân thực những nỗi nhọc nhằn vất vả của môi trường sống đời thường con người trên hành trình dài mưu sinh và kiếm tìm niềm hạnh phúc đầy nhọc nhằn. Tác giả Nguyễn Minh Châu, trong truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, ông đã mày mò về môi trường sống đời thường của con người ẩn sau những vỏ bọc của môi trường sống đời thường, đồng thời là yếu tố mày mò, phát hiện và sở hữu không khí môi trường sống đời thường, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ theo khoảng chừng cách gần – xa. Khi chiếc thuyền ở ngoài xa, môi trường sống đời thường hiện lên thật đẹp tựa như một bức tranh đẹp lãng mạn và thơ mộng nhưng khi nhà văn kéo con thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ lại gần bờ để xem ngắm kĩ hơn, thì lại hiện lên một bức tranh trọn vẹn trái chiều với ban sơ. Nguyễn Minh Châu nhận ra rằng, môi trường sống đời thường của con người còn thật nhiều những trở ngại, thiếu thốn, những vết xước trong tâm hồn để từ đó với tư cách là nhà văn, người cầm bút đứng giữa đời sống, ông gióng lên những hồi chuông thức tỉnh: hãy cứu lấy nhân tính của con người.
Văn học không riêng gì có phản ánh đơn lẻ, rời rạc, mà nó luôn hướng tới tầm khái quát. Từ những không khí mang đậm tính thành viên đã được mở rộng, khái quát thành không khí xã hội vô cùng to lớn. Khi nói tới việc không khí xã hội to lớn, nó gắn sát với đặc trưng thể loại tiểu thuyết, mà thời kì văn học tân tiến tiểu thuyết tăng trưởng rất mạnh mẽ và tự tin. Tiểu thuyết Chiến tranh và hoà bình của Leptonxtoi, với số lượng nhân vật đồ sộ (khoảng chừng 558 nhân vật) cùng với nó là thật nhiều quan hệ rất khác nhau mà không khí được mở rộng, phong phú chủng loại. Có khi là không khí của những căn phòng nhỏ hay những toà nhà to lớn, có khi là không khí của một khu rừng rậm và rộng to nhiều hơn là không khí của mặt trận, toàn bộ những không khí đó đó là không khí của nước Nga đương thời.
Tiểu kết: Tóm lại, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ là một phạm trù nghệ thuật và thẩm mỹ có vai trò quan trọng trong việc thể hiện tính cách nhân vật, tư tưởng chủ đề của tác phẩm. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ là một phạm trù quan trọng của thi pháp học, là phương tiện đi lại sở hữu đời sống, là quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ về môi trường sống đời thường. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ góp thêm phần thể hiện quan điểm nghệ thuật và thẩm mỹ của mỗi nhà văn.
Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ luôn có sự biến hóa theo dòng chảy văn học. Ở mỗi thời kì, quá trình văn học, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ mang những đặc trưng riêng làm ra dấu ấn thời đại trong không khí nghệ thuật và thẩm mỹ. Không gian nghệ thuật và thẩm mỹ trong văn học dân gian mang đậm sắc tố tôn giáo huyền bí với quy mô không khí ba giới, ba tầng, ba cõi. Đến văn học Trung đại, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ mang tính chất chất to lớn không bao giờ thay đổi của kiểu không khí vũ trụ, tiếp sau đó không khí được trở về gần hơn với môi trường sống đời thường của con người, đó là kiểu không khí trần tục hóa, không khí thế tục hóa. Chỉ đến văn học tân tiến, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ mới thực sự thân thiện với môi trường sống đời thường của thành viên con người, đi sâu phản ánh hiện thực môi trường sống đời thường đầy nhọc nhằn vất vả, không khí nghệ thuật và thẩm mỹ được thành viên hóa.
Bài được đăng bởi sửa đổi và biên tập viên Phạm Ngọc Hiền vào lúc 04:25 – 16/09/năm trước
Reply
9
0
Chia sẻ
– Một số từ khóa tìm kiếm nhiều : ” Review Quan niệm thời hạn trong văn học tân tiến tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Cập nhật Quan niệm thời hạn trong văn học tân tiến “.
Bạn trọn vẹn có thể để lại Comment nếu gặp yếu tố chưa hiểu nha.
#Quan #niệm #thời #gian #trong #văn #học #hiện #đại Quan niệm thời hạn trong văn học tân tiến