Mục lục bài viết
Cập Nhật: 2022-03-09 09:41:09,You Cần kiến thức và kỹ năng về Chài nút tiếng tỉnh tỉnh nghệ an là cái gì. Bạn trọn vẹn có thể lại Thảo luận ở cuối bài để Admin đc lý giải rõ ràng hơn.
Phân tích Chiếc thuyền ngoài xa mang lại cho những bạn 19 bài văn mẫu và sơ đồ tư duy hay nhất. Thông qua 19 bài văn mẫu này giúp những em học viên lớp 12 có nhiều ý mới, ý hay, ý đẹp khi làm văn. Đồng thời hỗ trợ cho những em có thêm vốn từ phong phú khi diễn đạt.
Tóm lược đại ý quan trọng trong bài
Chiếc thuyền ngoài xa là một tác phẩm có trường hợp truyện rất độc lạ và rất khác nhau. Nó được thể hiện qua những phát hiện chân thực của nhân vật Phùng. Tình huống truyện đầy bất thần và chứa nhiều mẩu chuyện mà thông qua đó tạo bước ngoặt trong nhận thức của nhân vật về nghệ thuật và thẩm mỹ và môi trường sống đời thường. Vậy dưới đấy là 19 bài phân tích Chiếc thuyền ngoài xa hay nhất, mời những bạn cùng theo dõi tại đây.
I. Mở bài
II. Thân bài
1. Hai phát hiện của nghệ sĩ nhiếp ảnh
a. Phát hiện “cảnh đắt trời cho”
– Phùng là người say mê nghệ thuật và thẩm mỹ trong một thoáng nhìn anh đã phát hiện ra cảnh đắt trời cho để chớp lấy,
b. Phát hiện bức tranh môi trường sống đời thường đầy nghịch lí
– Từ chiếc thuyền nhỏ đẹp tươi vừa rồi, Phùng nhận thấy:
– Thái độ của Phùng: “kinh ngạc đến mức trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn”. Phùng ngỡ ngàng nhận ra thực ra thực sự của vẻ đẹp anh vừa bắt được.
– Nhận xét: đừng nhầm lẫn giữa hiện tượng kỳ lạ bên phía ngoài và thực ra bên trong
2. Câu chuyện của người đàn bà hàng chài ở tòa án huyện
– Khi chánh án Đẩu đề xuất kiến nghị chị nên li hôn, chị ta van xin “con lạy quý tòa …đừng bắt con bỏ nó”, theo chị:
– Qua mẩu chuyện và thái độ của người đàn bà, trọn vẹn có thể nhận thấy người đàn bà là hiện thân cho kiếp người xấu số bị cái đói khổ, điều ác và số phận rủi ro đáng tiếc xấu dồn đến chân tường. Nhưng ở chị ta lại sở hữu một tâm hồn vị tha, tình yêu thương tha thiết và là người từng trải, thâm thúy.
– Thái độ của chánh án Đẩu và nhiếp ảnh Phùng khi người đàn bà quyết không bỏ chồng:
– Nhận xét: Ban đầu, họ quen nhìn đời bằng con mắt đơn thuần và giản dị một chiều (nghĩ đơn thuần và giản dị rằng những kẻ đi theo ngụy là xấu “lão ta hồi 75 có đi lính ngụy không?”), chỉ biết qua lí thuyết sách vở, không sẵn sàng đương đầu với nghịch lí đời sống.
– Bài học rút ra: phải có cái nhìn đa diện về môi trường sống đời thường, không nhìn hiện tượng kỳ lạ định hình và nhận định thực ra.
3. Tấm ảnh được chọn
– Nghệ sĩ Phùng vẫn mang tấm ảnh đó về tòa soạn, quả nhiên tâm ảnh đã được chọn, được treo ở nhiều nơi, nhất là trong những mái ấm gia đình sành nghệ thuật và thẩm mỹ:
– Phùng vẫn luôn nhận thấy trong tấm hình của tớ:
+ “cái màu hồng hồng của sương mai” (hình tượng cho nghệ thuật và thẩm mỹ) và người đàn bà nghèo khổ bước ra từ bức tranh (hiện thân cho đời thực).
– Nhận xét: nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính không lúc nào tách rời khỏi môi trường sống đời thường.
III. Kết bài
…………………
Xem thêm: Dàn ý phân tích Chiếc thuyền ngoài xa
Nguyễn Minh Châu là nhà văn tiên phong trong thời kì thay đổi với nhiều truyện ngắn xuất sắc như Bến quê, Mảnh trăng cuối rừng, Chiếc thuyền ngoài xa, … Các tác phẩm của ông luôn tiềm ẩn những triết lý, những chiêm nghiệm thâm thúy về đời sống. Và truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa cũng là một trong những tác phẩm mang đậm phong thái tự sự – triết lý của ông.
Chiếc thuyền ngoài xa được viết năm 1983 kể về một người nghệ sĩ nhiếp ảnh tên Phùng. Để hoàn thành xong trách nhiệm chụp một bộ ảnh về cảnh biển, anh đã tiến hành chuyến du ngoạn thực tiễn ở một vùng biển – nơi từng là mặt trận cũ của tớ để kiếm tìm một tấm hình cho bộ lịch mới. Và tại đây, anh đã đã có được hai phát hiện to lớn, một là một tấm hình “đắt giá trời cho” khiến anh phải say mê, ngây ngất vì đẹp, hai là phát hiện về một thực sự trần trụi ngay đằng sau vẻ đẹp hoàn mỹ anh vừa tìm ra.
Sau vài ngày “phục kích” mà vẫn chưa vừa lòng, ở đầu cuối Phùng cũng “phát hiện” một khung cảnh “trời cho”, đó là tấm hình với những nét tươi tắn “đắt giá” nhất: “Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ”. Khung cảnh ấy đẹp quá đỗi và với Phùng, đó là một “bức tranh mực tàu của một danh hoạ thời cổ” vừa khít tươi vừa quý giá vô cùng. Vẻ đẹp của bức tranh “đơn thuần và giản dị và toàn bích”, một vẻ đẹp hoàn hảo nhất, một khung cảnh diệu kì.
Phùng nhận định rằng “có lẽ rằng suốt một đời cầm máy ảnh chưa lúc nào tôi được thấy một cảnh “đắt” trời cho như vậy”. Trước khung cảnh ấy, anh cảm thấy sự bồi hồi và có chút bồn chồn bởi vẻ đẹp kia toàn mỹ quá, huyền diệu quá, vẻ đẹp ấy dường như chỉ có trong những bức hoạ xa xưa, nó khiến Phùng cảm thấy “trái tim như có cái gì bóp thắt vào”. Và chính trong lúc ấy, Phùng cảm thấy dường như “chính tôi vừa mày mò thấy cái chân lý của sự việc toàn thiện, mày mò thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”, và anh nhận định rằng phải chăng “vẻ đẹp đó là đạo đức”. Bởi vẻ đẹp không riêng gì có mang lại những rung động mà còn thanh lọc tâm hồn, mang lại “niềm hạnh phúc tràn ngập tâm hồn mình”.
Phải nói rằng, Phùng là người nghệ sĩ có đam mê, trách nhiệm với nghề, bởi để sở hữu được tấm hình vừa lòng nhất, anh sẵn sàng “phục kích” hàng tuần trên biển khơi, dù chụp được thật nhiều ảnh về cảnh biển nhưng anh đều không lòng mà tiếp tục tác nghiệp. Hơn thế, anh cũng rất nhạy cảm với vẻ đẹp để trọn vẹn có thể phát hiện ra một bức tranh hoàn mỹ để mà thu lấy, mà vẻ đẹp ấy chỉ trình làng trong tích tắc.
Thế nhưng, không nhiều người để ý rằng, nơi Phùng gác chiếc máy ảnh của tớ để thu trọn cái cảnh đẹp kia chẳng phải là một nơi trọn vẹn có thể bao quát toàn cảnh và lại chỉ là bên một “bánh xích của chiếc xe tăng” – tàn tích của cuộc chiến tranh để lại. Có lẽ chính vì thế mà trong lần thứ nhất nhìn thấy cảnh đẹp ấy, Phùng mới chỉ trọn vẹn có thể nhìn thấy vẻ ngoài của khung cảnh mà không phải là toàn bộ tấm hình. Và những phát hiện phía sau tấm hình “toàn bích” kia đã khiến anh phải hụt hẫng vô cùng. Đó là lúc Phùng phải tận mắt tận mắt chứng kiến một cảnh đời vừa tàn nhẫn, vừa ngang trái và thảm kịch, từ một trong những con thuyền bước ra một người đàn ông thô lỗ và một người đàn bà tội nghiệp. Lão đàn ông “hùng hổ, mặt đỏ gay”, rút chiếc thắt sống lưng “quật tới tấp vào sống lưng người đàn bà” lão vừa đánh nói những lời nguyền rủa gian ác “chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”. Và thật kì lạ làm thế nào, người đàn bà ấy chẳng chút phản kháng, cũng chẳng kêu một tiếng mà “cam chịu đầy nhẫn nhục” hứng chịu từng trận đòn roi.
Chứng kiến cảnh đó, Phùng “kinh ngạc đến mức” chỉ biết “đứng há mồm ra mà nhìn”. Bởi anh không thể hiểu được điều đang trình làng trước mắt mình. Anh từng là người lính ở mặt trận khói lửa, những sự dã man, tàn bạo nhất đã và đang từng tận mắt tận mắt chứng kiến, thế nhưng cảnh tượng vô lí trước mặt vẫn khiến anh khó lòng mà đồng ý. Càng kinh ngạc hơn khi hình ảnh của một đứa bé con lao vút qua người anh, “giằng lấy chiếc thắt sống lưng” và “ưỡn thẳng người vung chiếc khoá sắt quật vào giữa khuôn ngực trần vạm vỡ cháy nắng” của người đàn ông. Đứa bé đó là Phác, người con trai của hai vợ chồng người đàn bà nọ. Và đáp lại hành vi của thằng bé là hai cái tát “nảy lửa” từ người đàn ông khiến nó “ngã dúi xuống cát”. Khi ấy, người đàn bà hàng chài mới bật khóc, ôm lấy người con và rồi lại vội vã “đuổi theo lão đàn ông” và trở lại con thuyền.
Tất cả những yếu tố trình làng trước mắt khiến Phùng “ngơ ngác”, yếu tố quái đản trình làng bất thần khiến anh không thể nào hiểu nổi. Chiếc thuyền vó đã biến mất “như trong mẩu chuyện cổ quái đản”, nhưng lại để lại trong Phùng nhiều điều do dự, nhiều điều bồn chồn. Cái hình ảnh trần trụi mà anh vừa tận mắt tận mắt chứng kiến dường như đã thay đổi cảm quan bên trong con người anh. Anh phát hiện ra rằng: ranh giới giữa vẻ đẹp và cái xấu, cái hoàn mỹ đạo đức và dã man chỉ cách nhau một tấm màn mỏng dính. Một bức tranh tuyệt mỹ nhưng tiềm ẩn trong nó là bao nhiêu cái dã man, tàn nhẫn và xấu xa vô cùng. Nó cũng là những điều mà nhà văn Nguyễn Minh Châu muốn gửi gắm, ông nhận định rằng nghệ thuật và thẩm mỹ tuy khuynh hướng về vẻ đẹp thế nhưng cũng phải gắn sát với hiện thực và không thể lừa đối. Không thể lấy vẻ đẹp mà che giấu đi những điều xấu xí, tàn ác bên trong được. Và người nghệ sĩ chân chính, phải là người dân có cái nhìn đa nhiệm, đa chiều, nhìn thấu cả vẻ đẹp bên phía ngoài và cả nội dung phía trong nữa.
Sau khi tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh đấm đá bạo lực mái ấm gia đình dã man, vô lí, để giúp sức người đàn bà, Phùng đã ở lại bãi tắm biển vài ngày để cùng Đẩu giúp người đàn bà thoát khỏi cuộc hôn nhân gia đình “địa ngục”. Thế nhưng người đàn bà ấy đến tòa án huyện bằng khuôn mặt “sợ sệt, lúng túng”, mặc dầu đấy là lần thứ hai bà ta đến đây để xử lý và xử lý công chuyện mái ấm gia đình. Người đàn bà ấy “rón rén đến ngồi vào mép chiếc ghế và cố thu người lại”.
Phải sống trong địa ngục trần gian với những trận đòn roi liên tục “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng”, thế nhưng chị ta lại cam chịu những tổn thương về cả thể xác và tinh thần chứ không chịu bỏ chồng, thậm chí còn chị ta còn quỳ lạy để cầu xin Đẩu và Phùng để không bắt mình bỏ chồng “Quý tòa bắt tội con cũng rất được , phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó…”. Trước thái độ cam chịu và hành vi không sao hiểu nổi của người đàn bà, Phùng và Đẩu cảm thấy bất bình, khó hiểu thế nhưng lắng nghe mẩu chuyện của chị ta, hai người bỗng hiểu ra toàn bộ.
Khi kể về mẩu chuyện đời sống mình, người đàn bà ấy đổi những xưng hô từ con- quý tòa sang chị-những chú. Chị ta đồng ý sống cùng người chồng vũ phu, cam chịu những trận đòn roi vô lí bởi chị ta biết ơn và cũng hiểu được tâm tính của người chồng. Trước kia người đàn ông ấy đã và đang từng là “một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm”, ông ta cũng là người duy nhất đồng ý nuôi nấng người phụ nữ xấu xí, lỡ thì là chị ta. Bởi vậy với những người chồng bạo tàn hiện tại, người đàn bà không riêng gì có có sự thấu hiểu, tình nghĩa mà còn là một yếu tố biết ơn thâm thúy.
Những lời kể chân thực của người đàn bà đã khiến hai người đàn ông sững sờ. Họ chợt hiểu ra tấm lòng của một người phụ nữ, nó bao dung và đầy hi sinh đến nhường nào! Người đàn bà ấy thấu hiểu thực ra và sự thay đổi của người chồng, cũng chỉ vì khổ quá mà chị lại đẻ nhiều con nên người chồng mới trở nên cục cằn, đấm đá bạo lực. Chị cũng hiểu về môi trường sống đời thường trên biển khơi, một con thuyền lênh đênh trên biển khơi không thể thiếu bàn tay chèo lái của người đàn ông, nhất là lúc biển động, bão bùng. Và sự cam chịu của chị ta càng trở nên ý nghĩa hơn khi hỗ trợ cho những người con của tớ có một mái ấm gia đình hoàn hảo nhất, có đủ cha mẹ.
Câu chuyện của người đàn bà giúp Phùng và Đẩu làm rõ rằng cái căn nguyên của đấm đá bạo lực mái ấm gia đình là cái nghèo, là cái đói. Phùng ngỡ ngàng nhận ra thực ra xù xì của hiện thực, đó trọn vẹn có thể là những nghịch lí, những thực sự xấu xí vẫn tồn tại trong môi trường sống đời thường mà nếu chỉ nhìn hình thức bề ngoài, quan sát bằng hai con mắt hời hợt, khách quan thì không thể nhận ra. Hiện thực ấy cũng giúp Phùng chiêm nghiệm: nghệ thuật và thẩm mỹ không thể chỉ có lãng mạn và thi vị hoá, nó đôi lúc còn sót lại thực sự, là ngang trái.
Sau khi về toà soạn và tấm hình kia được chọn thì trong tâm Phùng lại luôn canh cánh những điều mà không nhiều người trọn vẹn có thể thấu hiểu. Bức ảnh ấy đã diễn tả một cảnh đẹp tinh khôi và trở thành tấm hình nghệ thuật và thẩm mỹ “được treo ở nhiều nơi, nhất là trong những mái ấm gia đình sành nghệ thuật và thẩm mỹ”. Thế nhưng, chỉ riêng Phùng trọn vẹn có thể nhìn thấy bước ra từ sâu bức tranh ấy bước ra “một người đàn bà vùng biển to lớn với những đường nét thô kệch”.Ở đây, Nguyễn Minh Châu đã cố ý lồng vào đó những hình ảnh mang tính chất chất hình tượng. Một là “màu hồng hồng của ánh sương mai”, đó là hình tượng cho vẻ đẹp, cái thơ mộng, cho vẻ đẹp toàn mỹ mà con người ta luôn tìm kiếm. Hai là hình ảnh người đàn bà vùng biển với dáng vóc mệt mỏi, tiều tụy, đó là hiện thực, đó là cái nhìn có chiều sâu vào sự vật, hiện tượng kỳ lạ, để thấy được những nội dung phía sâu bên trong vẻ đẹp và có đôi lúc, cái chiều sâu ấy trái ngược trọn vẹn với vẻ đẹp bên phía ngoài.
Qua truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, nhà văn Nguyễn Minh Châu muốn gửi gắm là nghệ thuật và thẩm mỹ phải gắn sát với hiện thực, không được tách rời với hiện thực và người nghệ sĩ phải là người dân có cái nhìn đa chiều để phát hiện ra thực ra bên trong về đẹp hình thức bề ngoài rực rỡ, hào nhoáng.
Nguyễn Minh Châu là một trong những cây văn viết văn xuôi giàu chất thơ và dằm sâu chất triết lý. Trong số đó, “chiếc thuyền ngoài xa” là một trong những sáng tác mang hơi hướng nghệ thuật và thẩm mỹ của Nguyễn Minh Châu mà thông qua đó ông còn thể hiện được nhiều triết lý, ý nghĩa qua những hình ảnh nhỏ.
“Chiếc thuyền ngoài xa” là một tác phẩm có trường hợp truyện rất độc lạ và rất khác nhau. Nó được thể hiện qua những phát hiện chân thực của nhân vật Phùng. Tình huống truyện đầy bất thần và chứa nhiều mẩu chuyện mà thông qua đó tạo bước ngoặt trong nhận thức của nhân vật về nghệ thuật và thẩm mỹ và môi trường sống đời thường.
Phát hiện thứ nhất dưới con mắt của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng là một bức tranh vạn vật thiên nhiên hoàn mĩ. Sau một tuần kiên trì phục kích thao tác nhưng Phùng vẫn chưa chụp được một tấm hình vừa lòng thì trong một buổi sáng sương mù, lác đác mấy hạt mưa Phùng đã có dịp ghi lại những cảnh đẹp vạn vật thiên nhiên chân thực. Đó là hình ảnh một chiếc thuyền lưới vó, đó là bầu sương mù trắng như sữa và có vài bóng người…Những hình ảnh hiện lên vô cùng đơn thuần và giản dị và bình dị. Qua đó thấy được sự tài hoa của ngòi bút Nguyễn Minh Châu trong việc tả cảnh cùng với việc sử dụng nghệ thuật và thẩm mỹ so sánh đầy tài ba, từ láy có mức giá trị gợi hình rất cao giúp nhà văn chạm khắc được một bức tranh bằng ngôn từ tuyệt mĩ, chân thực và sinh động. Hình như ngòi bút Nguyễn Minh Châu còn đang tranh tài với tạo hóa để rồi ngoại cảnh kia hóa thân trong những trang văn rất đẹp của Nguyễn Minh Châu. Đây cũng là nụ cười, sự hứng khởi của nhân vật phùng sau những ngày ròng rã chưa tìm kiếm được những rõ ràng đắt giá, tấm hình mà tôi vừa lòng. Có lẽ vì thế mà khiến anh bấm máy liên tục để ghi lại khoảnh khắc niềm hạnh phúc, đẹp rạng rỡ này của vạn vật thiên nhiên.
Sau bức tranh thiên hiện rạng rỡ ấy thì cũng là lúc nhân vật Phùng tiếp tục phát hiện ra đằng sau nó là một bức tranh môi trường sống đời thường đầy nghịch lý. Lúc này, nhân vật Phùng đứng với cự ly gần hơn nên trọn vẹn có thể nhìn rõ được hình ảnh người phụ nữ trạc ngoài 40 tuổi, to lớn, thô kệch, mệt mỏi sau một đêm thức trắng. Còn người đàn ông kia với tấm sống lưng rộng và cong như một chiếc thuyền, chân đi hình chữ bát…Mọt hình ảnh hiện lên không tồn tại tính thẩm mỹ và làm đẹp với thực sự trần trụi của môi trường sống đời thường hiện tại. Với những hình ảnh này nó trái chiều trọn vẹn ngược lại với bức tranh tuyệt bích mà trước đấy nhân vật Phùng đã phát hiện. Đoạn văn miêu tả hành vi cục súc mà người đàn ông vừa đánh vừa nguyền rủa người đàn bà. Trái lại, người đàn bà kia không tồn tại ý thức phản kháng mà cam chịu và không hề chống trả. Chưa dừng ở đó, tiếp tục hành vi tát vào mặt những đứa trẻ. Đây đều là những hình ảnh xấu xí,phi nhân tính, phi đạo đức của môi trường sống đời thường và để lại nhiều ngỡ ngàng ch nhân vật Phùng. Anh không riêng gì có ngạc nhiên,rất khó chịu còn tỏ thái độ bất bình, ”vứt chiếc máy ảnh xuống đất định ngăn cản”…Nhưng còn chưa kịp tiến hành thì anh đã biết thành Phác lao tới ngăn cản. Qua đó, thấy được ở Phùng không riêng gì có là người nghệ sĩ yêu vẻ đẹp mà anh còn thể hiện là người dám lên án cái xấu, ngăn ngừa cái xấu lại. Cũng chính những phát hiện đắt giá của nhân vật Phùng qua bức tranh môi trường sống đời thường đầy nghịch lý ấy mà Nguyễn Minh Châu cũng thể hiện được thông điệp đó là: Đằng sau vẻ đẹp không phải lúc nào thì cũng là yếu tố thiện, cái đạo đức mà có cả những xấu xa, bất công. Và để sở hữu những phát hiện khá đầy đủ nhất thì người nghệ sĩ phải mày mò về mọi mặt để hiểu và trân trọng những thứ chân thực ở môi trường sống đời thường.
Từ những phát hiện ấy mà Nguyễn Minh Châu còn hé mở và gieo vào lòng người đọc những nội dung mang tính chất chất triết lý hơn qua cảnh người đàn ông bạo hành những đứa trẻ con. Đó là một yếu tố rất đáng để được quan tâm và là rõ ràng đắt giá của toàn bài. Vấn đề đấm đá bạo lực mái ấm gia đình dường như vẫn còn đấy nhen nhóm trong tâm tác giả. Thông qua tác phẩm, Nguyễn Minh Châu cũng thể hiện thông điệp của môi trường sống đời thường. tác giả lên án thói vũ phu, tàn bạo của người đàn ông và ca tụng tình mẫu tử thiêng liêng, lên tiếng bảo vệ môi trường sống đời thường tương lai cho những đứa trẻ khi phải sống trong cảnh đấm đá bạo lực.
Nguyễn Minh Châu là nhà văn tiêu biểu vượt trội, với phong thái sáng tác giàu tính hình tượng trong nền văn học nước nhà. Những tác phẩm của ông luôn khiến người đọc phải trằn trọc, tâm lý thật nhiều. Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” là một mẩu chuyện giàu sức gợi như vậy. Hình ảnh người đàn bà làng chài là hình ảnh để lại trong tâm người nhiều ám ảnh, trăn trở về môi trường sống đời thường của con người trong thời kì thay đổi.
Chiếc thuyền ngoài xa kể về chuyến du ngoạn sáng tác của nhiếp ảnh Phùng khi tới với vùng đất biển này. Và từ chuyến du ngoạn này, anh đã nhận được ra thật nhiều chiều của môi trường sống đời thường, nhiều góc khuất mà con người vẫn bỏ qua. Hình ảnh người đàn bà là hình ảnh khiếp anh vừa khó hiểu, vừa do dự, vừa đau xót. Có thể nói người làng chài là hình ảnh hình tượng cho môi trường sống đời thường trở ngại, chịu nhiều thiệt thòi của người phụ nữ.
Người đàn bà hiện lên trong mẩu chuyện của nhiếp ảnh Phùng là một người đầy nhọc nhằn, lam lũ. Nguyễn Minh Châu với những nét vẽ tinh xảo đã phác họa nên một hình ảnh giàu sức gợi “người đàn bà trạc ngoài 40, một thân hình quen thuộc của đàn và vùng biển, to lớn với những đường nét thô kệch. Mụ rỗ mặt khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt, dường như đang buồn ngủ”. Một người phụ nữ gây ấn tượng cho những người dân đọc ngay từ những dòng thứ nhất, đầy nhọc nhằn, đầy khổ sở và đầy thương cảm. Người đàn bà ấy tiếp tục ám ảnh người đọc bằng rõ ràng “tấm áo bạc phếch có miếng vá, nửa thân dưới ướt sũng”, đã phần nào gợi lên sự chua xót, khốn cùng. Giữa cảnh biển mênh mông lại xuất hiện một con người khiến người khác phải trằn trọc như vậy này.
Người đàn bà ấy còn đầy vẻ cam chịu và nhẫn nhục khi người chồng hằn học và mắng nhiếc. Đôi mắt của chị như xuyên sâu vào lòng người đọc, nó ám ảnh cho tới khi gấp trang sách lại. Ánh mắt của chị đầy thương xót, đầy ai oán và cũng đầy tình yêu thương dành riêng cho những người con cho mình.
Dọc theo như hình trình đi tìm vẻ đẹp của nhiếp ảnh Phùng, người đàn bà đang trở thành tâm điểm cho vẻ đẹp ấy. Một vẻ đẹp đầy sự trở ngại, nhọc nhằn và đau khổ. Hành động đấm đá bạo lực của người chồng khiến chị cứ câm lặng, không tồn tại ai oán một lời.
Và sự cam chịu ấy được tái diễn khi chị được gọi đến hầu tòa. Mặc dù “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” nhưng người phụ nữ ấy vẫn “không hé răng một lời”. Hình dáng “mụ ngồi ghé vào mép ghế và cố thu người lại” càng làm cho Phùng, cho Đẩu, và cho những người dân đọc một nỗi ám ảnh khó bỏ. Tuy nhiên chỉ một lát, “người đàn bà lại lúng túng và sợ sệt”. Có lẽ môi trường sống đời thường của chị quá nặng nề, quá thê lương trong trong năm qua.
Tình tiết người đàn bà vái lạy để con trai không làm điều dại khờ với bố, cũng như vái lạy quan tòa càng toát lên vẻ cam chịu, sự nhẫn nại, giàu đức hi sinh “Quý tòa bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó”. Khi đi đến tận cùng của nỗi đau, khi có một con phố giải thoát thì người đàn bà ấy vẫn lặng lẽ và cam tâm chịu đựng đau khổ? Là vì điều gì? Chẳng phải vì đức hi sinh của người mẹ đó sao?
Lời tâm tình của người đàn bà về môi trường sống đời thường, về người chồng, về những người con khiến người khác vừa thương xót vừa khâm phục. Một người đàn bà yêu chồng, thương chồng tuy nhiên bị chồng ngược đãi. Người đàn bà yêu con, thương con vô Đk, không yên cầu bất kể điều gì.
Khi chị kể tới rõ ràng “vui nhất là lúc được ngồi nhìn đàn con tôi chúng nó đã ăn no” thì có lẽ rằng người đọc ứa nước mắt. Những người con là sức mạnh để chị trọn vẹn có thể tồn tại, trọn vẹn có thể sống sót và kiên cường đến hiện giờ. Một người mẹ lặng lẽ hi sinh đời sống mình vì những người con, một người mẹ đã nhẫn nhục toàn bộ chỉ vì miếng cơm manh áo cho con. Một người mẹ nghèo, cố chấp nhưng yêu thương con vô bờ bến. Cuộc đời của chị nhiều đau thương và nước mắt nhưng lại sở hữu biết bao nhiêu phẩm chất cao đẹp, đáng trân trọng.
Không phải ngẫu nhiên tác giả chỉ gọi nhân vật là “người đàn bà”, có lẽ rằng không phải chỉ một người đàn bà duy nhất, mà trọn vẹn có thể toàn bộ chúng ta còn phát hiện thật nhiều người đàn bà có chung cảnh ngộ ở bất kể bãi tắm biển xinh đẹp nào. Nguyễn Minh Châu đã vẽ lên một bức chân dung làm cho những người dân đọc phải suy ngẫm, phải trăn trở về môi trường sống đời thường của thật nhiều người xung quanh toàn bộ chúng ta. Và cái hình ảnh mà nhiếp ảnh Phùng chụp được cũng như những gì anh nghĩ về người đàn bà này là triết lí, một triết lí cho cái nhìn nhận đa chiều về môi trường sống đời thường này. Tấm sống lưng bạc phếch, ướt sũng của người đàn bà này còn có lẽ rằng còn ám ảnh thật nhiều người nữa.
Người đàn bà đó đó là nghệ thuật và thẩm mỹ của Nguyễn Minh Châu, cũng như tác giả đã dùng cái tâm để vẽ lên hình ảnh đó.
Hình ảnh người đàn bà làng chài trong truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” đã gửi gắm nhiều thông điệp đến người đọc về môi trường sống đời thường, phẩm chất tốt đẹp của những người dân phụ nữ.
Nguyễn Minh Châu (1930-1989), là một cây bút sử thi lãng mạn, trước năm 1975 những tác phẩm của ông đa phần viết nhiều về đề tài người lính. Tuy nhiên sau năm 1980, sáng tác của ông đi sâu vào cảm hứng đời tư thế sự với yếu tố đạo đức và triết lí chân thực. Chiếc thuyền ngoài xa là tác phẩm tiêu biểu vượt trội cho phong thái ấy, với ngôn từ dung dị đời thường, truyện kể lại chuyến du ngoạn thực tiễn của một nghệ sĩ nhiếp ảnh và những chiêm nghiệm thâm thúy của ông về nghệ thuật và thẩm mỹ và đời sống.
Nguyễn Minh Châu đã miêu tả bức tranh vạn vật thiên nhiên kì vĩ, thơ mộng, đẹp mê lòng người. Bức tranh ấy quyến rũ kì lạ so với những người dân biết yêu và thưởng thức vẻ đẹp như Phùng. Để có một bộ lịch nghệ thuật và thẩm mỹ về thuyền và biển thật vừa lòng, trưởng phòng đề xuất kiến nghị nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng đi thực tiễn chụp bổ trợ update một tấm hình với cảnh biển buổi sáng có sương mù.
Nhân chuyến du ngoạn thăm Đẩu, người bạn chiến đấu năm xưa, giờ đang là chánh án huyện, Phùng đi tới một vùng biển từng là mặt trận cũ của anh thời chống Mĩ. Đã mấy buổi sáng mà anh vẫn chưa chụp được một tấm hình nào. Sau một tuần lễ, Phùng đã chụp được một tấm hình tuyệt đẹp về chiếc thuyền ngoài xa: “một chiếc thuyền lưới vó, như thể một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”.
Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe, bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào “toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hòa giải và hợp lý và đẹp, một vẻ đẹp đơn thuần và giản dị và toàn bích” đã khiến Phùng bồn chồn và trong trái tim Phùng “như có gì bóp thắt vào”, trong cái khoảng chừng thời gian ngắn bồn chồn ấy Phùng “tưởng chính tôi vừa mày mò thấy cái chân lí của sự việc toàn thiện, mày mò thấy cái không khí trong ngần của tâm hồn”.
Cái đẹp tuyệt đỉnh công phu của ngoại cảnh đã mang lại khoảnh khắc niềm hạnh phúc tràn ngập tâm hồn Phùng, anh đã bấm máy liên tục để thu hết vẻ đẹp tuyệt đỉnh công phu của cảnh vật vào trong ống kính của tớ. Tuy nhiên hiện thực lại không hề tươi đẹp đến như vậy.
Tác giả mô tả bức tranh tuyệt vời kia đồng thời với môi trường sống đời thường của một mái ấm gia đình làng chài, một mái ấm gia đình nhiều đau thương. Ở đó, tác giả triệu tập thể hiện nhân vật người đàn bà hàng chài mang số phận xấu số, hằng ngày chịu thảm kịch của đấm đá bạo lực mái ấm gia đình. Một người đàn bà vô danh, xấu xí nhưng bao dung, vị tha và hiểu lẽ đời thâm thúy. Một người đàn bà nổi bật nổi bật cho vẻ đẹp khuất lấp của phụ nữ miền biển nói riêng và phụ nữ Việt Nam nói chung.
Người đàn bà ấy ngoài 40, tên gọi cũng không tồn tại, khi tác giả gọi là “mụ”, khi gọi là “chị ta”. Người đàn bà ấy có một ông xã chỉ biết say xỉn, chửi bới và đánh đập. Nhưng bằng tình thương yêu con cháu, chị vẫn nỗ lực bám lấy biển, giữ lấy nhà, đùm bọc con cháu.
Chị nhẫn nhịn chịu đánh, “3 ngày trận nhẹ, 5 ngày trận nặng” bởi chị hiểu rằng con thuyền giữa biển khơi cần một người đàn ông chèo chống. Tấm ảnh về chiếc thuyền thì rất đẹp, nhưng môi trường sống đời thường đích thực của mái ấm gia đình dân chài trên chiếc thuyền ấy chẳng có gì là đẹp. Sự nghịch lí ấy đưa ra yếu tố so với những người nghệ sĩ về quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và môi trường sống đời thường.
Tác giả còn xây dựng chân dung nhân vật Phùng. Phùng là người nghệ sĩ tài năng, say mê vẻ đẹp và trách nhiệm với nghề. Phùng có tấm lòng nhân hậu, thương người khi tận mắt tận mắt chứng kiến và sẵn sàng giúp sức người đàn bà xa lạ chịu bất công. Tuy khước từ cái xấu nhưng Phùng lại chưa đủ thâm thúy lẽ đời. Phùng từng là người lính chiến đấu giải phóng miền Nam khỏi quân xâm lược nhưng lại không thể nào giải phóng được số phận của người đàn bà xấu số.
Làm thế nào để đem lại cái phần thiện trong người đàn ông ấy (chồng người đàn bà hàng chài). Trong một mái ấm gia đình như mái ấm gia đình vợ chồng làng chài, những đứa trẻ như chị Phác, cậu bé Phác lớn lên và sẽ thành người ra làm thế nào? Những người nghệ sĩ như Phùng, những nhà quản lí xã hội như Đẩu sẽ làm gì để môi trường sống đời thường bớt đi những mảnh đời như vậy? Qua mẩu chuyện của người đàn bà, Phùng càng thấm thía: không thể đơn thuần và giản dị trong cái nhìn về đời sống và con người.
Chiếc thuyền ngoài xa, với việc xây dựng trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau, mới lạ, mang ý nghĩa mày mò, và cách trao ngòi bút cho nhân vật kể chuyện (nhân vật Phùng) đã để lại ấn tượng sâu đậm. Tác phẩm đã đem lại cho những người dân đọc những chiêm nghiệm thú vị về đời sống, con người và cả nghệ thuật và thẩm mỹ.
Nguyễn Minh Châu: “Là một trong số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn học”. Trước cách mạng sáng tác của ông thiên về khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn, sau cách mạng bằng sự tìm tòi, thay đổi, ngòi bút của ông hướng hẳn vào những yếu tố thế sự, đời tư, đi sâu vào môi trường sống đời thường của con người. Chiếc thuyền ngoài xa khai thác thâm thúy số phận thành viên và thân phận con người trong môi trường sống đời thường muôn mặt đời thường. Tác phẩm mang đặc trưng phong thái sáng tác của ông sau cách mạng.
Mở đầu tác phẩm là một khung cảnh tuyệt mĩ, là cảnh đắt trời cho với chiếc thuyền mơ mộng, thanh thản trong khung cảnh khung trời sương lãng đãng, lại pha chút hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Cùng với đó là vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im như tượng trên chiếc mui khum khum đang hướng mặt vào bờ. Quả thực đấy là bức họa đồ kì diệu, mĩ lệ mà tạo hóa đã ban tặng cho con người. Khung cảnh này là khung cảnh mà bất kể người nghệ sĩ nào thì cũng mong ước phát hiện một lần trong đời làm nghệ thuật và thẩm mỹ của tớ. Trước khung cảnh ấy, sao người nghệ sĩ trọn vẹn có thể không rung động, Phùng cảm thấy tâm hồn mình được thanh lọc, gột rửa và một niềm sung sướng trào dâng trong tâm. Phùng vừa hoàn thành xong trách nhiệm mà cấp trên giao cho, nhưng hơn hết là Phùng đã tìm thấy tuyệt tác nghệ thuật và thẩm mỹ.
Nhưng đằng sau bức tranh tuyệt đẹp đó là yếu tố thật đau lòng đến đáng kinh ngạc. Hiện thực trần trụi mở ra trước mắt Phùng, người đàn bà xấu xí, mặt rỗ, đi sau là người đàn ông to lớn, dữ dằn, tấm sống lưng rộng và cong như sống lưng của một chiếc thuyền… Thì ra đằng sau vẻ đẹp tuyệt mĩ mà Phùng vừa mới phát hiện lại là khung cảnh vô cùng tàn nhẫn, nơi mà đấm đá bạo lực mái ấm gia đình trình làng rất là kinh khủng. Người đàn bà cam chịu, nhẫn nhục lẳng lặng đi trước, còn người đàn ông đi phía sau, không nói một lời, nhưng tự nhiên trở nên hùng hổ, mặt mũi đỏ gay dùng ngay chiếc thắt sống lưng vụt tới tấp vào người vợ. Trước khung cảnh ấy người nghệ sĩ Phùng“kinh ngạc đến thẫn thờ”, “mấy phút đầu cứ đứng há mồm ra mà nhìn”, “chết lặng”… Khung cảnh ấy đã cho nghệ sĩ Phùng nhận thức khá đầy đủ và chân thực hơn về môi trường sống đời thường: môi trường sống đời thường vốn không đơn thuần và giản dị, xuôi chiều mà tiềm ẩn thật nhiều nghịch lí, trong môi trường sống đời thường luôn tồn tại cả xấu – tốt, đúng – sai, rồng phượng, rắn rết. Bởi vậy, khi nhìn nhận bất kể yếu tố nào thì cũng phải nhìn sâu, nhìn kĩ, đừng vội vã định hình và nhận định sự vật hiện tượng kỳ lạ qua vẻ hình thức bề ngoài của nó.
Nếu như đầu tác phẩm người đàn bà hàng chài mới chỉ hiện lên ở những nét vẽ rất là sơ xài, thì trong cuộc gặp gỡ ở tòa án huyện chân dung và số phận của chị đã được thể hiện rõ ràng hơn. Người đàn bà hàng chài xuất hiện tại tòa án huyện là vì anh đã vào can ngăn người chồng đánh lại chị. Tuy nhiên anh đã biết thành thương, sau lần đó, anh quyết định hành động nhờ đến việc can thiệp của Đẩu – người đại diện thay mặt thay mặt cho công lí, pháp lý để giúp sức người phụ nữ khốn khổ này.
Người đàn bà trạc ngoài bốn mươi tuổi, thân hình thô kệch, to lớn, khuôn mặt xấu xí, lại bị rỗ mặt do một trận ốm. Người đàn bà xuất hiện trong tư thế sợ sệt, lúng túng, vì vốn quen với môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sông nước, lạ lẫm khi xộc vào căn phòng toàn bàn và ghế, sách vở…. Chị ngồi thu mình ở mép ghế, lo ngại, sợ hãi. Chị sợ sự xuất hiện của tớ gây phiền hà, vướng víu cho những người dân khác. Trên khuôn mặt chị không biểu lộ bất kể điều gì, bình yên và yên bình, nếu ta không tồn tại tìm hiểu có lẽ rằng sẽ không còn lúc nào biết hết được về người đàn bà này.
Thật nhẹ nhàng và bình thản chị kể về mẩu chuyện đời sống mình. Chị vốn được sinh ra trong một mái ấm gia đình khá giả ở phố marketing những vật dụng phục vụ nghề chài lưới nhưng lại không được ưu tiên về nhan sắc, sau một trận đậu mùa mặt bị rỗ chằng chịt. Chị gặp gỡ và lấy được người chồng hiện tại. Cuộc sống mái ấm gia đình khởi đầu rơi vào thảm kịch khi họ sinh nhiều con, môi trường sống đời thường trên thuyền eo hẹp, bấp bênh, họ rơi vào cảnh cùng túng, quẫn bách. Anh chồng vốn hiền lành trở nên cục cằn, dữ dằn, thường lôi chị ra đánh. Chị đó là nạn nhân của đấm đá bạo lực mái ấm gia đình.
Nhưng đằng sau vẻ ngoài xấu xí ấy, còn là một một người dân có nội tâm thâm thúy, một tâm hồn đẹp, nhân hậu. Trước hết người đàn bà hàng chài là một người thấu hiểu thâm thúy lẽ đời. Chị không thích bỏ chồng vì thứ nhất chị làm nghệ hàng chài, trên một chiếc thuyền của mái ấm gia đình thì không thể thiếu vai trò của người đàn ông, nhất là lúc biển động. Thứ hai một mình chị không thể gồng hành gánh nặng mưu sinh cho chín mười người con. Đối với chị niềm hạnh phúc là lúc được nhìn chúng ăn no. Thứ ba, cũng luôn có thể có đôi lúc trên thuyền vợ chồng chị cùng con cháu quây quần, niềm hạnh phúc, dù rất ít nhưng nó cũng phần nào xoa dịu nỗi đau về thể xác sau mỗi lần bị chồng đánh.
Không chỉ vậy, chị còn là một người dân có tấm lòng nhân hậu, bao dung. Tất cả mọi người đều đề xuất kiến nghị giải pháp từ chối, tẩy chay gã đàn ông, riêng chị thì không. Chị sẵn sàng đứng im chịu trận, không chống trả, không bỏ chạy. Rất thấu hiểu chồng, thông cảm cho chồng. Và đẹp tươi nhất đó là đức hi sinh, tình yêu thương con thâm thúy. Chị sẵn sàng chịu những trận đòi ròn của chồng để đàn con được ăn no, ngủ yên. Lo thằng Phác sẽ đã có được những hành vi sai trái, chị gửi nó lên ở với ông ngoại, để nó không nhìn thấy bố đánh mẹ, để nó khỏi đau lòng và không tồn tại những hành vi trái với luân thường đạo lí. Đối với chị nụ cười, niềm sung sướng rất đơn thuần và giản dị, là lúc mái ấm gia đình hòa thuận, khi nhìn thấy lũ trẻ được ăn no. Chị yêu con, thương con, mong con khôn lớn nhưng không thể bảo vệ được tâm hồn của những con. Người đàn bà hàng chài hiện ra là hình ảnh đại diện thay mặt thay mặt cho những con người vô danh, nghèo khổ, lam lũ nhưng lại sở hữu vẻ như đẹp tâm hồn đáng quý khiến họ trở nên không nhỏ bé mà là hiện thân của những gì đẹp tươi nhất.
Bên cạnh người đàn bà hàng chài, ta cũng không thể không nhắc tới Phùng, một người nghệ sĩ tài hoa, nhạy cảm trước vẻ đẹp. Khi phát hiện ra cảnh đắt trời cho, trong tâm anh xúc cảm trào dâng: rung động, tâm hồn được thanh lọc, niềm hạnh phúc tràn ngập tâm hồn, lôi máy ảnh ra bấm liên thanh…
Không chỉ vậy anh còn là một người dân có trách nhiệm, có tấm lòng với đời sống và con người. Khi tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh bạo hành, anh sẵn sàng vứt chiếc máy ảnh xuống để giúp sức người phụ nữ tội nghiệp. Lần thứ hai can thiệp anh đã biết thành thương và vì vẫn còn đấy lo ngại cho những người dân phụ nữ kia anh đã nhờ đến việc giúp sức của chánh tòa án huyện. Ngoài ra, anh còn là một người nghệ sĩ luôn trăn trở với thiên chức nghề nghiệp của tớ. Anh phát hiện ra vẻ đẹp tuyệt mĩ, nhưng đằng sau vẻ đẹp lại là cái xấu, là hiện thực trần trụi. Chiếc thuyền ngoài xa đó là hình ảnh đời sống khi nhìn ở xa, khi quan sát với cái nhìn hời hợt. Bởi vậy, cần nhìn nhận con người, yếu tố thấu đáo, toàn vẹn. Cùng với đó là bức tranh xuất hiện cuối tác phẩm, đem lại cho những người dân nghệ sĩ Phùng một chiêm nghiệm khác đó là nghệ thuật và thẩm mỹ phải gắn sát với môi trường sống đời thường, không được xa rời môi trường sống đời thường và phải quay trở về để phục vụ môi trường sống đời thường.
Với sự tăng cấp cải tiến thay đổi trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật và thẩm mỹ Nguyễn Minh Châu đã tạo ra tác phẩm xuất sắc. Không lấy những người dân hùng làm nhân vật TT mà đi sâu tìm tòi, phát hiện vẻ đẹp ở những con người thường thì. Tác phẩm cũng là những đúc rút thấu đáo về nghệ thuật và thẩm mỹ và con người: về con người, phải nhìn nhận đa chiều, đa diện, tránh việc định hình và nhận định phiến diện, một chiều; về nghệ thuật và thẩm mỹ: nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính phải gắn sát với đời sống, xuất phát từ đời sống và quay trở lại phục vụ cho đời sống.
Nguyễn Minh Châu (1930-1989) là nhà văn quân đội. Ông là một trong những cây bút tiên phong của nền văn học Việt Nam thời kì thay đổi (cuối thế kỉ XX). Những tập truyện ngắn: “Người đàn bà trên chuyến tốc hành”, “Bến quê”, “Chiếc thuyền ngoài xa”, “Cỏ lau”,… đã thể hiện tài năng nghệ thuật và thẩm mỹ rực rỡ, in đậm phong thái tự sự – triết lí của Nguyễn Minh Châu.
Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” được tác giả viết vào năm 1983, xuất bản năm 1987. Nhà nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng, chánh án Đẩu, người đàn bà thuyền chài mặt rỗ và thằng bé Phác là những nhân vật được tác giả khắc hoạ khá tinh xảo, để lại cho những người dân đọc bao ấn tượng, bao ám ảnh về sắc tố lãng mạn của nghệ thuật và thẩm mỹ và thực sự trần trụi của đời thường.
Nghệ sĩ Phùng đã “vác” máy ảnh trở lại vùng biến nơi mặt trận cũ của anh thời đánh Mĩ. Cảnh biển buổi sáng có sương mù mà anh “phục kích” mấy buổi sáng vẫn chưa tìm ra. Anh háo hức muốn thu vào tờ lịch tháng bảy năm tiếp theo cảnh thuyền đánh cá thu lưới vào lúc bình minh thì sáng nay anh đã gặp “hên” một cảnh “trời cho”, có lẽ rằng suốt một đời cầm máy chưa lúc nào dám mơ tưởng đến. Đó là cảnh “thuyền in một nét mơ hồ loè nhoè vào bầu sương mù white color như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Và bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. Tất cả khung cảnh ấy nhìn qua qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm trong lòng hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi…”.
Trong ánh nhìn của người nghệ sĩ, Phùng cảm thấy trước mặt mình là “một bức tranh mực tàu của một danh hoạ thời cổ”. Bao mĩ cảm đã dâng lên dào dạt trong tâm, anh xúc động “bồn chồn”, và trái tim của anh “như có cái gì bóp thắt vào”. Đối diện với bức tranh “thật đẹp và toàn bích” ấy, nghệ sĩ Phùng cảm thấy vô cùng niềm hạnh phúc, anh mới thấm thía “bản thân trong vẻ đẹp đó là đạo đức” như ai đó lần đầu đã phát hiện ra; trong mức thời gian ngắn bồn chồn đó, anh ” vừa mày mò thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”. Cái đẹp và nghệ thuật và thẩm mỹ đã thanh lọc tâm hồn người, làm cho hồn người trở nên thánh thiện.
Và khi đã chạm tới gấu áo của vị thần nghệ thuật và thẩm mỹ, Phùng đã bấm “liên thanh” một hồi hết một phần tư cuộn phim, thu vào chiếc Pra-ti-ca. Cái khoảnh khắc ấy so với anh là vô cùng niềm hạnh phúc, và anh đã “ngộ” ra – “niềm hạnh phúc tràn ngập tâm hồn mình do vẻ đẹp tuyệt đỉnh công phu của ngoại cảnh vừa mang lại”.
Có một điều mà bạn đọc cần lưu ý, đó là nơi nhà nhiếp ảnh ngồi bấm máy. Chẳng phải Lầu Hoàng Hạc, chẳng phải là một chốn Bồng Lai mà chí là một bãi tắm biển còn đầy tàn tích cuộc chiến tranh với bao xác xe tăng, xe rà phá mìn của công binh Mỹ thua chạy bỏ lại. Phùng ngồi bấm máy phải “rúc vào bên bánh xích của một chiếc xe tăng để tránh mưa”. Chi tiết này rất quan trọng, nó đã cho toàn bộ chúng ta biết cảnh biển mù sương và con thuyền trong bình minh tuy có đẹp, nhưng vẻ đẹp ấy chưa trọn vẹn. Vết thương cuộc chiến tranh còn in hằn trên bãi tắm biển và trong tâm ngư dân. Chỉ vì Phùng, với tâm hồn lãng mạn của người nghệ sĩ, anh mới thi vị hóa, thần tiên hoá hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa, để rồi tiếp sau đó, anh sẽ bị hẫng.
Một trường hợp đầy thảm kịch đã xẩy ra. Một cảnh đời ngang trái, quá phũ phàng và vô cùng tàn nhẫn đã trình làng khi chiếc thuyền “đâm thẳng” vào bờ, vào ngay trước chỗ nhà nhiếp ảnh đứng. Phùng không riêng gì có nhìn thấy, được tận mắt tận mắt chứng kiến mà còn được tham gia vào những chuyện trớ trêu, đau lòng.
Còn đâu nữa cái white color, màu hồng của bức tranh “toàn bích” khi một người đàn ông và một người đàn bà rời thuyền lội qua một quãng bờ phá tăng trưởng bãi cát. Một tiếng nói chõ như quát cất lên: “Cứ ngồi nguyên đấy, động đậy tao giết cả mày hiện giờ”. Người đàn bà ngoài bốn mươi tuổi, to lớn, thô kệch, rỗ mặt, mệt mỏi, tái ngắt… Người đàn ông đi sau “sống lưng rộng và cong như sống lưng một chiếc thuyền; mái tóc tổ quạ, chân chữ bát, lông mày cháy nắng, rủ xuống”,… Lão đàn ông con mắt đầy vẻ độc dữ lúc nào thì cũng nhìn dán vào tấm sống lưng áo bạc phếch và rách nát rưới, nửa thân ướt sũng của người đàn bà”.
Những gì xẩy ra đã xẩy ra tiếp sau đó. Bãi cát, nơi xác chiếc xe rà phá mìn đang trở thành nơi hành tội. Khi người đàn bà “đứng lại, ngước mắt nhìn ra ngoài mặt phá chỗ chiếc thuyền đậu một thoáng” (trọn vẹn có thể người mẹ nhìn mấy người con) thì một yếu tố trình làng vô cùng kinh khủng! Lão đàn ông “trở nên hùng hổ, mặt đỏ gay”, hắn lồng lên như một con thú dữ. Lão rút trong người ra một chiếc thắt sống lưng của lính ngụy rất mất thời hạn rồi, cái vũ khí thường ngày của kẻ gần như thể mất hết cả nhân tính, “quật tới tấp vào sống lưng người đàn bà”. Hắn “vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két”. Lão “trút cơn giận như lửa cháy” vào người đàn bà tội nghiệp, đáng thương. Lão nguyền rủa bằng cái giọng rên rỉ đau đớn: “Mày chết đi cho ông nhờ, chúng mày chết đi cho ông nhờ!”. Mày và chúng mày mà lão nói tới việc là vợ con của lão.
Thật kì lạ là người đàn bà khổ nạn ấy không kêu một tiếng, không chống trả, không trốn chạy mà “cam chịu đầy nhẫn nhục”. Hình ảnh đau lòng này đã làm cho nhà nghệ sĩ nhiếp ảnh “kinh ngạc”, “đứng há mồm ra mà nhìn” trong mấy phút. Khi Phùng vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới thì có một thằng bé con rất khó chịu “như một viên đạn lao tới đích đã nhắm” lao thẳng vào cái lão đàn ông. Đứa bé với một sức mạnh ghê gớm đã giằng được chiếc thắt sống lưng, vung chiếc khoá sắt quật vào giữa ngực trần vạm vỡ cháy nắng có những đám lông đen loăn xoăn của lão đàn ông. Giằng không được cái dây thắt sống lưng da, lão ta dang thẳng cánh cho thằng bé hai tát khiến thằng bé ngã dúi xuống cát.
Tiếng gọi: “Phác, con ơi!” của người mẹ tội nghiệp cất lên. Hình ảnh người đàn bà “ôm chầm lấy thằng bé, rồi lại buông ra, chắp tay vái lấy vái để rồi ôm chầm lấy… Và hình ảnh thằng nhỏ “lặng lẽ đưa ngón tay khẽ sờ trên khuôn mặt người mẹ” lau đi những giọt nước mắt chứa đầy trong những nốt rỗ chằng chịt, toàn bộ đã làm cho nhà nhiếp ảnh Phùng, cho từng toàn bộ chúng ta tê tái bàng hoàng. Đứa con đến để cứu mẹ, để chặn bàn tay của con người thú.
Phùng “ngơ ngác nhìn” ra bờ phá khi người đàn bà buông người con ra, đi thật nhanh đuổi theo lão đàn ông vừa đánh mụ, rồi cả hai cùng đi về thuyền. Bãi cát hoang sơ mà mênh mông, tiếng sóng kêu ồ ồ cất lên, Bức ảnh thế sự ấy trình làng “như trong truyện cổ quái đản”, chiếc thuyền vó đã biến mất, chắc đã làm cho cách nghĩ, tầm nhìn và cảm quan nghệ thuật và thẩm mỹ của nghệ sĩ Phùng thay đổi? Bức ảnh thế sự trần trụi ấy đã được Nguyễn Minh Châu kí hoạ, đã được nhà nhiếp ảnh Phùng mục kích và bấm máy thật giàu ý nghĩa. Nghệ thuật khuynh hướng về vẻ đẹp, nhưng không thể là yếu tố lừa dối. Lãng mạn hoá đời sống, bối hồng tô son hiện thực đời sống là vô nghĩa khi đời sống còn nhiều mồ hôi và nước mắt!
Với Phùng trọn vẹn có thể coi đấy là một chuyến du ngoạn nhiều ý nghĩa: chiếc thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ thì ở ngoài xa, ẩn hiện trong sương mù, còn thực sự đời sống thì lại trần trụi, ờ rất gần ngay trước mắt. Qua đó, ta càng thấy rõ chân lí đời sống có những lúc, có nơi không phải là chân lí nghệ thuật và thẩm mỹ. Nguyễn Minh Châu qua “Chiếc thuyền ngoài xa” đã nêu lên bài học kinh nghiệm tay nghề về cái nhìn đa diện, cái nhìn mày mò trong sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ so với nhà nghệ sĩ chân chính giàu bản lĩnh.
Câu chuyện người đàn bà làng chài ở trụ sở toà án huyện đã lí giải cho Phùng và Đẩu, đã hỗ trợ toàn bộ chúng ta làm rõ thực sự trần trụi trước mọi thảm kịch bạo hành trong mái ấm gia đình, hiểu sâu hơn tấm lòng và tâm lí của người phụ nữ trong nỗi éo le đời sống.
Người đàn bà mặt rỗ lúc đầu chỉ dám ngồi ở góc cạnh tường, khi được Đẩu mời, mụ mới “rón rén” đến ngồi vào mép chiếc ghế và cố thu người lại. Khi nghe vị Chánh án nói, mụ ngước lên nhìn rồi lại “cúi mặt xuống”. Có lẽ lần đầu đến cơ quan nhà nước, mụ mới sợ như vậy. Mụ chắp tay vái lia lịa Đẩu và xưng là : “Con lạy quý tòa…”. Mụ nhấp nhổm xoay mình như bị kiến đốt! Nghe mụ van xin mà xót xa: “Quý tòa bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó…”. Sống với một kẻ vũ phu, “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” thế mà mụ vẫn van xin quý tòa “đừng bắt con bỏ nó”. Chánh án Đẩu làm thế nào hiểu được nỗi éo le đó. Nhà nhiếp ảnh Phùng thì cảm thấy “ngột ngạt quá!”.
Khi nghe vị chánh án gọi là bà, và nói rõ chủ trương của toà án là lôi kéo hoà thuận, chị ta “ngơ ngác” nhìn Đẩu, nhìn Phùng, chị ta thay đổi cách xưng hô, tự xưng là chị, gọi Đẩu và Phùng là chú rất khẩn thiết, rất chân thành.
Mụ kể về thời con gái của tớ, mụ tâm sự về chuyện lấy chồng của tớ: mặt rỗ, xấu gái, không tồn tại ai lấy, rồi có mang với anh con trai… “lão chồng tôi khi đó là một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm, không lúc nào đánh đập tôi”.
Mụ kể chuyện từ thời gian ngày cách mạng về đỡ khổ, chứ trước đày những lần động biển, vợ chồng con cháu toàn ăn xương rồng luộc chấm muối suốt hàng tháng trời. Chị ta than thở gia cảnh nghèo, thuyền quá nhỏ… Đàn bà ở thuyền đẻ nhiều quá; đàn ông ở thuyền hoặc uống rượu hoặc đánh vợ, bất kể lúc nào, hễ thấy khổ quá là xách vợ ra đánh. Chị ta cho biết thêm thêm nỗi vất vả của người đàn bà trên một chiếc thuyền không tồn tại đàn ông, nhất là những khi biển động sóng gió để chèo chống. “Ông trời sinh ra đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho tới khi khôn lớn, cho nên vì thế phải gánh lấy cái khổ. Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống và cống hiến cho con chứ không thể sống và cống hiến cho mình như ở đất được…”. Chị cho biết thêm thêm chồng chị ngày trước cũng trốn đi lính ngụy. Chị cũng luôn có thể có nụ cười là lúc vợ chồng con cháu “sống hoà thuận vui vẻ”, “vui nhất là ngồi nhìn đàn con được ăn no “,v.v…
Sự nhẫn nhục, đức hi sinh của người đàn bà mặt rỗ thật bát ngát. Chị ta cam chịu khi bị chồng đánh. Chị ta chỉ xin chồng đừng đánh minh trước mặt đàn con. Chị ta sợ người con trai tên là Phác làm điều gì dại khờ so với bố nó nên phải gửi nó lên rừng ở với ông ngoại. Chị ta đã khóc khi nghe đến Phùng nhắc tới tên thằng Phác.
Chỉ qua những lời giãi bày chân thực đó, ta mới trọn vẹn có thể hiểu được nỗi khổ, sự cam chịu nhẫn nhục, đức hi sinh thầm lặng, tình thương con mênh mông của người đàn bà làng chài đáng thương; ta mới thấu hiểu được cái căn nguyên sâu xa của tệ nạn đấm đá bạo lực trong những mái ấm gia đình nghèo cực. Nếu hiểu yếu tố một cách đơn thuần và giản dị, chỉ việc yêu cầu, chỉ kí quyết định hành động bắt người đàn bà mặt rỗ bỏ chồng là xong. Nhưng nếu nhìn chuyện đời một cách thấu suốt, rất nhân tinh, rất đời, thì ta sẽ thấy cách nghĩ, cách sống, cách xử sự của người vợ, người mẹ ở trong truyện là không thể khác được.
Biết được đáy vực nông, sâu là đã khó. Biết lấy được lòng người xấu, tốt, biết được nỗi lòng, nỗi đời, cảnh ngộ của con người đâu dễ! Qua mẩu chuyện người đàn bà ở toà án huyện, ta càng thấy rõ: không thể đơn thuần và giản dị, dễ dãi khi nhìn người, nhìn đời, khi định hình và nhận định hiện tượng kỳ lạ trong xã hội, trong môi trường sống đời thường. Không thể hấp tấp vội vàng vội vàng. Nếu thiên kiến, định kiến, duy ý chí là sai. Có lòng tốt, ý định tốt chưa đủ. Mà phải suy xét, Để ý đến vừa có tình vừa có lí, vừa mới được việc vừa mới được người.
Truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” có nhiều trường hợp rất bất thần mê hoặc. Mỗi một trường hợp xuất hiện, tính kịch của mẩu chuyện lại được nâng cao, được khắc sâu. Nhà nhiếp ảnh Phùng lúc đầu phát hiện ra hình ảnh chiếc thuyền chài hiện ra trong sương mù và đã bấm máy “liên thanh” hết một phần tư cuộn phim và ngây ngất trước vẻ đẹp của ngoại cảnh là một trường hợp thơ mộng. Chuyện người đàn ông chân chữ bát dùng dây thắt sống lưng lính ngụy đánh mụ vợ mặt rỗ và thằng Phác đánh lại bố hắn để bảo vệ người mẹ thương yêu là một trường hợp bất thần trình làng trước mắt Phùng làm cho tính thảm kịch đầy nước mắt. Chuyện lão thuyền chài lại đánh vợ, đánh bị thương Phùng – kẻ dám đến can ngăn; chuyện chị gái cướp lấy con dao mà thằng em trai định dùng làm vũ khí để bảo vệ người mẹ tội nghiệp, đều là trường hợp cực kỳ cay đắng, kinh hoàng. Câu chuyện của người đàn bà mặt rỗ kể ở cơ quan toà án huyện… là trường hợp nói về yếu tố éo le của đời sống, về thân phận tủi nhục đắng cay của người đàn bà nghèo, đông con ở làng chài.
Qua những trường hợp đó, nhà nghệ sĩ Phùng mới thấm thía rằng: nghệ thuật và thẩm mỹ không thể lãng mạn hoá, thi vị hoá đời sống khi đời sống còn đầy ngang trái. Chánh án Đẩu mới thấu hiểu toà án không riêng gì có để thực thi công lí, pháp lý mà con phải soi sáng lòng dân, tình dân. Và mỗi toàn bộ chúng ta mới hiểu: môi trường sống đời thường đã và đang trình làng là vô cùng phức tạp, không thể đơn thuần và giản dị hoặc chỉ nhìn một chiều, một phía, một cạnh.
Tính trường hợp đã làm cho truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” vừa chân thực, vừa mang giá trị nhân bản thâm thúy. Phải chăng đời sống lam lũ nghèo khổ, nheo nhóc, sự tối tăm ngu dốt… là một trong những nguyên nhân gây ra nạn đấm đá bạo lực so với phụ nữ và trẻ nhỏ trong một số trong những mái ấm gia đình Việt Nam lâu nay? Phải chăng Nguyễn Minh Châu đã kín kẽ nói về một căn nguyên đầy nước mắt mà thi hào Nguyễn Du đã viết trong “Văn chiêu hồn” hơn hai thế kỉ trước:
“Đau đớn thay phận đàn bà,
Kiếp sinh ra thế biết là tại đâu?”
Nhà văn Nguyễn Minh Châu sinh vào năm 1930, quê ở xã Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông tham gia bộ đội năm 1950, chiến đấu ở vùng địch hậu đồng bằng Bắc Bộ rồi vào mặt trận Quảng Trị, Thừa Thiên. Nguyễn Minh Châu là nhà văn tiêu biểu vượt trội của văn học Việt Nam thời chống Mĩ, đồng thời cũng là người mở đường xuất sắc cho công cuộc thay đổi văn học từ sau năm 1975. Ở quá trình trước, ông là ngòi bút có khuynh hướng lãng mạn, sử thi. Ở thời kì sau, ngòi bút của ông chuyển sang đề tài thế sự, quan tâm tới đời sống của con người trong đời thường với những yếu tố về đạo đức, về triết lí nhân sinh. Tập truyện ngắn Những vùng trời rất khác nhau (1970), tiểu thuyết Dấu chân người lính (1972) với hình tượng TT là những người dân lính đang chiến đấu chống quân xâm lược Mĩ, giải phóng miền Nam, thống nhất giang sơn đã xác lập tài năng và tên tuổi Nguyễn Minh Châu trong văn học tân tiến. Ông cũng là nhà văn đón đầu trong công cuộc thay đổi văn học với mối quan tâm đặc biệt quan trọng tới phẩm giá, đạo đức, ý niệm sống của một con người trong đời thường. Điều này được thể hiện qua những tác phẩm như tiểu thuyết Miền cháy (1977), Lửa từ những ngôi nhà (1977) và những truyện ngắn như Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Bến quế, Khách ở quê ra, Bức tranh. Năm 2000, Nguyễn Minh Châu được Nhà nước trao tặng Trao Giải Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật và thẩm mỹ.
Chiếc thuyền ngoài xa sáng tác năm 1983 là truyện ngắn xuất sắc nhất của ông ở thời kì sau; nội dung kể về chuyến du ngoạn thực tiễn của một nghệ sĩ nhiếp ảnh, thông qua đó thể hiện quan điểm của tác giả về hiện thực môi trường sống đời thường, một chiếc nhìn thấu hiểu và thấm đẫm tình thương cùng với việc do dự, day dứt về thân phận con người. Tác giả cùng gửi gắm trong truyện ngắn này những chiêm nghiệm thâm thúy của tớ về nghệ thuật và thẩm mỹ. Nghệ thuật chân chính phải luôn luôn gắn bó với đời sống. Người nghệ sĩ không thể nhìn đời một cách hời hợt, giản đơn mà nên phải nhìn nhận môi trường sống đời thường và con người bằng cái nhìn tỉnh táo, sáng suốt của lí trí kết thích phù hợp với rung động chân thành của trái tim nhân ái.
Tác giả đã thể hiện phẩm chất tốt đẹp của con người lao động trong cuộc mưu sinh nhọc nhằn và hành trình dài kiếm tìm niềm hạnh phúc. Những “hạt ngọc tâm hồn” không hiện ra trong lửa đạn cuộc chiến tranh, mà lẩn khuất giữa đời thường đầy sóng gió.
Nói đến nghệ thuật và thẩm mỹ viết truyện ngắn, người ta thường nhắc tới ba yếu tố: Nhân vật, giọng điệu trần thuật và trường hợp truyện. Trong số đó, việc sáng tạo nên một trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau đóng vai trò then chốt, quyết định hành động thành công xuất sắc của tác phẩm. Có ba loại trường hợp phổ cập trong truyện ngắn: trường hợp hành vi, trường hợp tâm trạng và trường hợp nhận thức. Nếu trường hợp hành vi đa phần nhằm mục tiêu tới hành vi có tính bước ngoặt của nhân vật, trường hợp tâm trạng đa phần mày mò diễn biến tình cảm, cảm xúc của nhân vật thì trường hợp nhận thức đa phần cắt nghĩa khoảng chừng thời gian ngắn “giác ngộ” chân lí của nhân vật. Chiếc thuyền ngoài xa sở dĩ được định hình và nhận định là tác phẩm xuất sắc bởi tác giả đã xây dựng được một trường hợp truyện rất là độc lạ và rất khác nhau. Đó là trường hợp nhận thức và mày mò về môi trường sống đời thường và nghệ thuật và thẩm mỹ của hai nhân vật Đẩu và Phùng.
Tình huống bất thần trong truyện đã làm thay đổi nhận thức của hai người trước những nghịch lí của môi trường sống đời thường. Trong khi vạn vật thiên nhiên có vẻ như đẹp toàn bích thì cảnh đời lại u ám, đáng buồn. Người có thiện chí giúp sức nạn nhân lại bị nạn nhân từ chối quyết liệt. Người vợ bị chồng hành hạ, ngược đãi, thế nhưng vẫn cam chịu, quyết không bỏ chồng và lại còn bênh vực. Người chồng vẫn đang còn trách nhiệm với mái ấm gia đình nhưng ngày nào thì cũng hành hạ vợ.
Phùng là một nghệ sĩ nhiếp ảnh được trưởng phòng giao trách nhiệm đi chụp một cảnh biển sớm mai để bổ trợ update vào bộ ảnh lịch. Anh về lại vùng ven bờ biển miền Trung, nơi trước đó đã từng tham gia chiến đấu chống Mĩ. Phùng hội ngộ Đẩu, người bạn chiến đấu năm xưa giờ là chánh án tòa án huyện và được Đẩu tận tình giúp sức. May mắn thay, sau mấy buổi sáng kiên trì “mai phục”, Phùng đã phát hiện khoảnh khắc kì diệu của Cái Đẹp nghệ thuật và thẩm mỹ: Có lẽ suốt một đời cầm máy ảnh chưa lúc nào tôi được thấy một cảnh “đất” trời cho như vậy: trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù white color như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hưởng mặt vào bờ. Tất cả khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm trong lòng hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi, toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hòa giải và hợp lý và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn thuần và giản dị và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bồn chồn, trong trái tim như có gì bóp thắt vào.
Đoạn văn trên đẹp như một bài thơ. Nguyễn Minh Châu đã sử dụng ngôn từ rất tài tình để vẽ lên bức tranh cảnh biển buổi sáng mờ sương có đủ đường nét, ánh sáng, sắc màu và cả hình ảnh của con người. Trong màn sương sớm trắng như sữa, phớt chút ánh hồng ấm cúng của ban mai, hình ảnh chiếc thuyền từ ngoài xa đang hướng mũi vào bờ đẹp như mơ. Trên mui thuyền, những dáng người ngồi im re đầy chất tạo hình. Cận cảnh là tấm lưới vó, viễn cảnh là chiếc thuyền thấp thoáng trong sương. Khung cảnh hòa giải và hợp lý đến độ toàn bích khiến trái tim người nghệ sĩ nhiếp ảnh như thắt lại vì cảm hứng sung sướng và niềm hạnh phúc. Đó đó là niềm sung sướng của sự việc mày mò và sáng tạo, của sự việc cảm nhận trước Cái Đẹp tuyệt diệu.
Hình như khi nhìn thấy hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa bồng bềnh giữa trời biển mờ sương, Phùng cảm thấy tâm hồn mình như được thanh lọc, trở nên trong trẻo, tinh khôi bởi vẻ đẹp lung linh của vạn vật thiên nhiên. Chẳng phải lựa chọn, xê dịch gì, anh nhanh nhẹn gác máy lên bánh xích của chiếc xe tăng hồng, bấm máy liên tục, thu vào một trong những phần tư cuộn phim niềm sung sướng tột đỉnh của sự việc mày mò, sáng tạo ấy.
Khi cái cảm hứng ngất ngây, thỏa mãn thị hiếu do cảnh đẹp tuyệt vời vừa mang lại cho mình còn chưa kịp tan đi thì ngay tiếp sau đó, Phùng vô tình tận mắt tận mắt chứng kiến một cảnh tượng đau lòng xẩy ra ngay trước mắt: Ngay lúc ấy, chiếc thuyền đâm thẳng vào trước chỗ tôi đứng. Một người đàn ông và một người đàn bà rời chiếc thuyền. Họ phải lội qua một quãng bờ phả nước ngập đến quá đầu gối. Bất giác tôi nghe người đàn ông nói chõ lên thuyền như quát: “Cứ ngồi nguyên đấy. Động đậy tao giết cả mày đi hiện giờ”.
Họ hiện ra ở một khoảng chừng cách rất gần, đủ để Phùng nhận ra từng nét rõ trên khuôn mặt của người đàn bà và vẻ mặt gian ác đáng sợ của người đàn ông: Người đàn bà trạc ngoài bốn mươi, một thân hình quen thuộc của đàn bà vùng biển, to lớn với những đường nét thô kệch. Mụ rõ mặt Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt và dường như đang buồn ngủ. Người đàn ông đi sau. Tấm sống lưng rộng và cong như sống lưng một chiếc thuyền. Mái tóc tổ quạ. Lão đi chân chữ bát, bước từng bước chứng minh và khẳng định, hàng lông mày cháy nắng rủ xuống hai con mắt đầy vẻ độc dữ lúc nào thì cũng nhìn dán vào tấm sống lưng áo bạc phếch và rách nát rưới, nửa thân dưới ướt sũng của người đàn bà… Hai người trải qua trước mặt tôi. Họ đi đến bên chiếc xe rà phá mìn. Người đàn bà đứng lại, ngước mắt nhìn ra ngoài mặt phá nước chỗ chiếc thuyền đậu một thoáng, rồi đưa một cánh tay lên có lẽ rằng định gãi hay sửa lại mái tóc nhưng rồi lại buông thõng xuống, đưa cặp mắt nhìn xuống chân.
Những gì xẩy ra trước mắt khiến Phùng không thể tưởng tượng nổi. Bãi cát, nơi có xác chiếc xe rà phá mìn bị hỏng đang trở thành nơi hành tội: Khi người đàn bà đứng lại, ngước mắt nhìn ra ngoài mặt phá chỗ chiếc thuyền đậu một thoáng thì: Lão đàn ông lập tức trở nên hùng hổ, mặt đỏ gay, lão rút trong người ra một chiếc thắt sống lưng của lính ngụy rất mất thời hạn rồi,… quật tới tấp vào sống lưng người đàn bà, lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két, cứ mỗi nhát quất xuống lão lại nguyền rủa bằng cái giọng rên rỉ đau đớn: “Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”.
Thật kì lạ là người đàn bà khốn khổ ấy không hề kêu rên một tiếng, không chống trả, không trốn chạy mà nhẫn nhục cam chịu. Cảnh tượng này đã làm cho Phùng kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu… cứ đứng há mồm ra mà nhìn. Khi anh vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới thì một thằng bé con rất khó chịu như một viên đạn lao tới đích đã nhắm thẳng vào lão đàn ông. Đứa bé với sức mạnh ghê gớm đã giằng được chiếc thắt sống lưng, liền rướn thẳng người vung chiếc khóa sắt quật vào giữa khuôn ngực trần vạm vỡ cháy nắng… của lão. Giằng không được cái thắt sống lưng da, lão ta liền dang thẳng cánh cho thằng bé hai tát khiến thằng nhỏ lảo hòn đảo ngã dúi xuống cát… Đứa con đã liều lĩnh lao đến cứu mẹ, để chặn bàn tay tàn bạo của người cha đang trong cơn rất khó chịu điên cuồng.
Khi biết có người lạ tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh bạo hành vừa xẩy ra, người đàn bà dường như thời gian lúc bấy giờ mới cảm thấy đau đớn – vừa đau đớn vừa vô cùng xấu hổ, nhục nhã. Tiếng gọi: Phác, con ơi! của người đàn bà tội nghiệp cất lên đầy tủi nhục và cay đắng. Hình ảnh người đàn bà ngồi xẹp xuống trước mặt thằng bé, ôm chầm lấy nó rồi lại buông ra, chắp tay vái lấy vái để, rồi lại ôm chầm lấy… thật khác thường và cũng thật xúc động. Chị ta lạy người con mình vì sợ nó thương mẹ, bênh mẹ mà đánh bố là phạm vào tội bất hiếu. Và hình ảnh thằng nhỏ lặng lẽ đưa mấy ngón tay khẽ sờ lên khuôn mặt người mẹ như muốn lau đi những giọt nước mắt chứa đầy trong những nốt rỗ chằng chịt đã để lại ấn tượng khó quên trong tâm trí Phùng.
Cảnh tượng trình làng và kết thúc quá nhanh khiến Phùng ngơ ngác nhìn ra bờ phải khi người đàn bà buông đứa trẻ ra, đi thật nhanh… đuổi theo lão đàn ông. Cả hai người lại trở về chiếc thuyền. Điều kì lạ là: Như trong mẩu chuyện cổ đầy quái đản, chiếc thuyền lưới vó đã biến mất khiến Phùng bàng hoàng, sững sờ không hiểu biết vì sao!
Nguyễn Minh Châu đã phản ánh một nghịch lí của môi trường sống đời thường: khung cảnh vạn vật thiên nhiên thì toàn bích nhưng cảnh tượng đời thường thì tăm tối, đáng buồn.
Lần thứ hai tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh bạo hành, Phùng chạy tới bênh vực người đàn bà. Lão đàn ông đánh anh bị thương. Anh được đưa về trạm y tế của tòa án huyện và vô tình anh đã được nghe người đàn bà xấu số kể về gia cảnh của tớ. Phùng và Đẩu lắng nghe với việc cảm thông và thương xót thật sự.
Sau khi thấy những giải pháp giáo dục, răn đe người chồng không tồn tại kết quả, Đẩu với tư cách là chánh án đã mời người đàn bà đến tòa án để trao đổi về yếu tố này. Tuy đấy là lần thứ hai được mời đến tòa, nhưng người đàn bà vẫn đang còn vẻ như sợ sệt, lúng túng. Lúc đầu, chị ta chỉ dám ngồi ở góc cạnh tường, Đẩu mời lần nữa mới rón rén đến ngồi ghé vào mép chiếc ghế và cố thu người lại. Khi nghe vị chánh án hòi: Thế nào, chị đã nghĩ kĩ chưa? thì người đàn bà ngước lên nhìn rồi lại cúi mặt xuống đáp nhò: Thưa …
Chánh án Đẩu tưởng người đàn bà hiểu được ý mình nên có thái độ thân thiện và chân thành hơn: Đẩu gật đầu. Anh đứng lên. Tự nhiên anh rời chiếc bàn đến đứng vịn vào sống lưng ghế người đàn bà đang ngồi, giọng trở nên đầy rất khó chịu, khác hoàn toàn với giọng một vị chánh án: – Ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng. Cả nước không tồn tại một người chồng nào như hắn. Tôi chưa hỏi tội của hắn mà tôi chỉ muốn bảo ngay với chị: Chị sống không nổi với cái lão đàn ông vũ phu ấy đâu! Chị nghĩ thế nào?
Đẩu khuyên chị ta nên li hôn để khỏi bị lão chồng hành hạ, ngược đãi. Có lẽ Đẩu tin rằng giải pháp mình đưa ra là đúng, nhưng sau buổi rỉ tai thì mọi lí lẽ của anh ta đều bị người đàn bà khốn khổ ấy bác bỏ.
Vị chánh án vừa dứt lời thì người đàn bà sợ hãi ngước lên nhìn rồi lại cúi mặt xuống. Chị ta chắp tay vái lia lịa và xưng con với Đẩu: Con lạy quý tòa… Quý tòa bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó… Đẩu ngạc nhiên bật hỏi: Sao, sao? tỏ vẻ không hiểu biết được sự éo le đó. Còn Phùng, sau câu nói của người đàn bà, anh cảm thấy gian phòng ngủ lồng lộng gió biển của Đẩu tự nhiên bị hút hết không khí, trở nên ngột ngạt quá.
Khi nghe vị chánh án đang gọi mình bằng chị bỗng chuyển sang gọi là bà và nói rõ chủ trương lôi kéo hòa thuận – nghĩa là đồng ý với việc cầu xin của tớ thì người đàn bà ngơ ngác hết nhìn Đẩu lại nhìn Phùng. Đến lúc hiểu ra, chị ta liền thay đổi cách xưng hô, tự xưng là chị, gọi Đẩu, Phùng là những chủ bằng giọng điệu thân thiện, chân tình: Chị cám ơn những chú!… Đây là chị nói thành thực, chị cảm ơn những chú. Lòng những chú tốt, nhưng những chủ đâu liệu có phải là người làm ăn… cho nên vì thế những chủ đâu có hiểu được cái việc của những người dân làm ăn lam lũ, khó nhọc…
Rồi chị ta tâm sự về chuyện lấy chồng của tớ. Thời trẻ, vì xấu gái nên chị không được ai để mắt tới. Rồi chị có mang với chàng trai làm nghề đánh cá cục tính nhưng hiền lành lắm,… tức là lão chồng hung dữ hiện giờ.
Chị ta than thở về gia cảnh nghèo nàn, chiếc thuyền lưới vó thì quá nhỏ hẹp. Chị lại đẻ nhiều quá, nuôi không xuể. Vì thế mà ra nông nỗi: …bất kể lúc nào thấy khổ quá là lão xách tôi ra đánh, cũng như đàn ông thuyền khác uống rượu… Giá mà lão uống rượu… thì tôi còn đỡ khổ… Sau này con cháu lớn lên, tôi mới xin được với lão… đưa tôi lên bờ mà đánh…
Đẩu và Phùng đã lắng nghe chị ta nói về nỗi vất vả của người đàn bà trên một chiếc thuyền đánh cá không tồn tại đàn ông, nhất là những khi biển động. Giọng nói của chị ta như giãi bầy, mong được sự san sẻ của người nghe: Mong những chú cách mạng thông cảm cho, đám đàn bà hàng chài ở thuyền chúng tôi nên phải có người đàn ông đổ chèo chống khi phong ba, đó cùng làm ăn nuôi nấng đặng một sắp con nhà nào thì cũng xấp xỉ chục đứa. Ông trời sinh ra người đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho tới khi khôn lớn cho nên vì thế phải gánh lấy cái khổ. Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống và cống hiến cho con chứ không thể sống và cống hiến cho mình như ở trên đất được! Mong những chú lượng tình cho cái sự lỗi thời. Các chú đừng bắt tôi bỏ nó Ị
Vẻ mặt của người đàn bà bớt sầu não phần nào khi kể rằng trong môi trường sống đời thường lam lũ, cực nhọc, đôi lúc vẫn đang còn nụ cười. Ấy là lúc vợ chồng con cháu sống hòa thuận vui vẻ, vui nhất là lúc nhìn đàn con được ăn no.
Chứng kiến cảnh người chồng vũ phu đánh đập người vợ một cách tàn nhẫn và nghe lời kể của nạn nhân, Phùng và Đẩu chợt nhận ra nghịch lí thứ hai của trường hợp: Người vợ thường xuyên bị chồng đánh đập, ngược đãi; nhưng vẫn nhẫn nhục cam chịu, quyết không bỏ chồng và lại còn bênh vực lão. Người chồng vẫn đang còn trách nhiệm với mái ấm gia đình nhưng ngày ngày cứ quen thói hành hạ vợ.
Tất cả những điều trên tác động đến Đẩu và Phùng, khiến họ có sự thay đổi trong nhận thức, tâm lý và riêng Phùng đã có những phát hiện bất thần về quan hệ giữa hiện thực đời sống và nghệ thuật và thẩm mỹ.
Trong Chiếc thuyền – ngoài xa, trường hợp truyện tựa như một vòng tròn đồng tâm mà nghệ sĩ Phùng cũng như chánh án Đẩu đều phải quay theo để rồi đã có được khoảng chừng thời gian ngắn giác ngộ về thực ra của môi trường sống đời thường và vỡ lẽ ra nhiều điều mà trước kia họ chỉ tâm lý một chiều hoặc chưa lúc nào nghĩ tới. Chẳng hạn như đằng sau cái vô lí lại là cái có lí. Chuyện người đàn bà lam lũ bị chồng hành hạ tàn nhẫn thường xuyên là vô lí, nhưng người đàn bà ấy không thích bỏ chồng lại rất có lí. Vấn đề tưởng chừng đơn thuần và giản dị hóa ra lại chất chứa nhiều điều phức tạp.
Phùng và Đẩu có nghề nghiệp rất khác nhau: một là nghệ sĩ, một là chánh án, nhưng sự thay đổi nhận thức của mình lại giống nhau và đều xuất phát từ tấm lòng nhân hậu, từ mục tiêu tốt đẹp. Sau khi nghe đến mẩu chuyện của người đàn bà hàng chài, cả hai đều ngạc nhiên, ngỡ ngàng, rồi vỡ ra nhiều điều mới mẻ: Cuộc đời này đầy rẫy trường hợp trái ngang mà sách vở chưa nói tới; còn tồn tại nhiều góc khuất trong tâm hồn con người mà nghệ thuật và thẩm mỹ chưa đề cập đến.
Là một chánh án, Đẩu vừa làm phận sự là người đại diện thay mặt thay mặt cho pháp lý vừa tiến hành mệnh lệnh của trái tim. Anh muốn giải thoát người đàn bà khỏi những trận đòn tàn bạo của lão chồng bằng lời khuyên li hôn. Anh tin lời khuyên của tớ là đúng nhưng anh đã lầm. Ban đầu, Đẩu tưởng li hôn là cách xử lý và xử lý dứt điểm được sự bạo hành, là cứu vớt được người đàn bà xấu số, nhưng nghe chị ta tâm sự thì anh thấy quan hệ vợ chồng của mình phức tạp hơn nhiều. Từ đó, anh hiểu ra rằng: Muốn xử lý và xử lý những yếu tố phức tạp của môi trường sống đời thường, không riêng gì có nhờ vào thiện chí, vào pháp lý hoặc lí thuyết sách vở, mà phải thấu hiểu và nên phải có giải pháp thiết thực. Hóa ra lòng tốt của anh là lòng tốt phi thực tiễn. Kiến thức sách vở mà anh đã được học trở thành vô nghĩa trước những lí lẽ mộc mạc nhưng thâm thúy của người đàn bà thất học. Sự yên ấm của mái ấm gia đình và tương lai của những người con buộc chị ta phải câm lặng và chịu đựng toàn bộ. Chị ta chỉ có một nguồn an ủi duy nhất là môi trường sống đời thường của tớ đâu phải chỉ toàn là những trận đòn tàn bạo của chồng, mà còn tồn tại những khoảng chừng thời gian ngắn niềm hạnh phúc như khi vợ chồng hòa thuận hoặc khi nhìn đàn con được ăn no.
Là người tính xuất ngũ về làm chánh án tòa án huyện vùng biển, Đẩu vẫn không thay đổi chất lính thẳng thắn, nhiệt tình chống lại điều ác, cái xấu. Phẫn nộ trước yếu tố ngược đãi của người chồng, xót thương người vợ bị bạo hành ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng nên anh đã đi ngược với phương châm lấy hòa giải làm đầu trong lúc xử lý và xử lý những vụ án li hôn mà bảo thẳng với những người đàn bà: Chị không sống nổi với lão đàn ông vũ phu ấy đâu! Anh thực thi luật pháp bằng lí thuyết sách vở và những nguyên tắc đạo đức. Chính vì vậy mà anh đã phán quyết có phần đơn thuần và giản dị trước cảnh ngộ đặc biệt quan trọng của người đàn bà hàng chài. Đáp lại lòng tốt của anh, người đàn bà đã tế sống anh và năn nỉ xin tòa đừng bắt con bỏ nó. Người đàn bà dân chài thất học nhưng bằng sự từng trải thâm thúy đã khiến một chiếc gì vừa mới vỡ ra trong đầu vị Bao Công phố huyện. Có thể Đẩu khởi đầu hiểu ra rằng muốn giúp con người thoát khỏi cảnh sống đau khổ, tăm tối thì nên phải có những giải pháp thiết thực chứ không phải chỉ là thiện chí hoặc những lí thuyết đẹp tươi mà xa rời thực tiễn. Câu chuyện của người đàn bà giúp toàn bộ chúng ta làm rõ thực sự về nguyên nhân thảm kịch bạo hành trong mái ấm gia đình, đó là cảnh đói nghèo, bế tắc trong môi trường sống đời thường. Đồng thời, toàn bộ chúng ta cũng hiểu sâu hơn về đức hi sinh cùng tâm lí của người phụ nữ lao động trong mọi nghịch cảnh của đời sống.
Sau khi tận mắt tận mắt chứng kiến cuộc rỉ tai giữa người đàn bà hàng chài và chánh án Đẩu, Phùng bất chợt nhận ra nhiều điều. Cái đẹp của ngoại cảnh có khi che khuất cái xấu của đời sống. Ban đầu, Phùng ngây ngất trước vồ đẹp thơ mộng, huyền ảo của chiếc thuyền ngoài xa. Về sau, anh nhận ra rằng cái vẻ đẹp bên phía ngoài này đã che giấu thực tiễn nhức nhối bên trong. trái lại, cái xấu cũng trọn vẹn có thể lấn át vẻ đẹp. Tìm hiểu sâu về cảnh người đàn bà hàng chài, Phùng lại thấy thực tiễn nhức nhối đã làm cho những nét tươi tắn của con người bị lu mờ. Từ quan hệ phức tạp ấy, Phùng suy ngẫm và rút ra nhận xét: Để hiểu được thực ra của đời sống thì người nghệ sĩ không thể nhìn nhận một cách hời hợt, đơn thuần và giản dị, mà phải có cái nhìn đa chiều, tỉnh táo và thâm thúy. Phùng đã phát hiện ra những vẻ đẹp khác tiềm ẩn đằng sau những tấm hình và anh đã để nhiều công sức của con người mới chụp được. Nó không toàn bích như tấm ảnh chiếc thuyền ngoài xa mà phản ánh vẻ đẹp của đời thường đa đoan, đa sự. Người nghệ sĩ đừng lúc nào dùng cái nhìn đơn điệu, một chiều trước môi trường sống đời thường vốn phức tạp và bí hiểm. Nghịch lí đời sống vẫn luôn là yếu tố thử thách so với mỗi toàn bộ chúng ta nên đừng vì khao khát Cái Đẹp nghệ thuật và thẩm mỹ mà quên đi hiện thực, bởi nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính được khơi nguồn từ đời sống và được sáng tạo ra vì đời sống. Trước khi là người nghệ sĩ biết rung động trước Cái Đẹp thì nên là con người biết yêu, ghét, vui, buồn trước mọi lẽ thường tình, biết hành vi vì những điều tốt đẹp của môi trường sống đời thường.
Sự thật trần trụi tiềm ẩn bên trong Chiếc thuyền ngoài xa chứng minh và khẳng định đã làm cho quan điểm, cách nghĩ và cảm quan nghệ thuật và thẩm mỹ của Phùng thay đổi. Bức ảnh thế sự đã được Nguyễn Minh Châu phác họa, được nhà nhiếp ảnh tận mắt tận mắt chứng kiến và bấm máy thật giàu ý nghĩa. Nghệ thuật khuynh hướng về Cái Đẹp nhưng không thể là yếu tố lừa dối. Lãng mạn hóa đời sống, bôi hồng tô son hiện thực đời sống là giả dối và vô nghĩa trong lúc hiện thực đời sống còn nhiều mồ hôi và nước mắt.
Phùng bàng hoàng nhận ra sau cảnh đẹp như mơ của chiếc thuyền ngoài xa là bao nhiêu điều ngang trái, xót xa. Tình huống truyện được tạo ra bởi sự tương phản giữa vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa với việc éo le trong mái ấm gia đình hàng chài. Chính gánh nặng mưu sinh chồng chất trên vai đã biến người chồng thành kẻ vũ phu và khiến người vợ vì thương con, vì sự nghiệt ngã của nghề đi biển, vì tình hình sống thiếu thốn trên thuyền và nhất là vì sự thấu hiểu người chồng hiền lành nhưng cục tính nên đã nhẫn nhục chịu đựng những hành vi tàn bạo của chồng. Nhưng người mẹ ấy không biết là tôi đã làm tổn thương tâm hồn những người con. Thằng Phác vì thương mẹ, bênh vực mẹ mà thành ra chán ghét chính cha đẻ của tớ.
Phùng cay đắng nhận ra thảm kịch và điều ác lộng hành trong mái ấm gia đình thuyền chài kia như thứ thuốc rửa quái đản, làm cho những thước phim huyền diệu mà anh dày công chụp được bỗng hiện hình kinh khủng, ghê sợ. Giống như chiếc thuyền ngoài xa có vẻ như đẹp huyền ảo trong sương sớm, khi thoát khỏi khoảng chừng cách xa xôi, huyền ảo hoặc phơi mình dưới ánh mặt trời thì sẽ trở nên xấu xí, tầm thường.
Sau khi gặp và nghe người đàn bà xấu số nói về chính mình ở tòa án huyện thì Phùng mới vỡ lẽ ra nhiều điều về con người và môi trường sống đời thường xung quanh. Anh đã hiểu vì sao người đàn bà ấy cam chịu đến nhẫn nhục, cắn răng chung sống với những người đàn ông coi việc đánh vợ như phương thức duy nhất để giải tỏa khổ đau, uất ức. Thì ra, trên thuyền rất nên phải có một người đàn ông bởi nhiều khi biển động, sóng to gió cả. Vả lại, ông trời sinh ra người đàn bà để đẻ con và nuôi con khôn lớn. Người vợ nên phải có một người chồng để cùng làm lụng nuôi con. Chị ta hiểu rất đúng rằng chỉ vì đói nghèo, túng quẫn mà chồng mình hóa ra hung bạo. Tình thương con và lòng vị tha khiến chị quên đi nỗi đau triền miên như sóng biển, còn niềm sung sướng không nhiều nếu không thích nói là rất ít như châu ngọc thì chị giữ lấy làm nguồn an ủi: Trên thuyền cũng luôn có thể có những lúc vợ chồng con cháu hòa hợp vui vẻ,… Chị nói thật lòng: Vui nhất là lúc ngồi nhìn đàn con được ăn no.
Câu chuyện khép lại bằng kết quả chuyến du ngoạn thực tiễn của Phùng. Bức ảnh Chiếc thuyền ngoài xa được đưa vào bộ lịch phong cảnh biển và được định hình và nhận định rất cao:
Những tấm ảnh tôi mang về, đã được chọn lấy một tấm… Không những trong bộ lịch năm ấy mà mãi mãi về sau, tấm ảnh chụp của tôi vẫn còn đấy được treo ở nhiều nơi, nhất là trong những mái ấm gia đình sành nghệ thuật và thẩm mỹ. Quái lạ, tuy là ảnh đen trắng nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai lúc bấy giờ tôi nhìn thấy từ bãi xe tăng hỏng, và nếu nhìn lâu hơn, lúc nào tôi cũng thấy người đàn bà ấy đang bước thoát khỏi tấm ảnh, đó là một người đàn bà vùng biển to lớn với những đường nét thô kệch, tấm sống lưng áo bạc phếch có miếng vá, nửa thân dưới ướt sũng, khuôn mặt rỗ đã nhợt trắng vì kéo lưới suốt đêm. Mụ bước những bước chậm rãi, bàn chân giậm trên mặt đất chứng minh và khẳng định, hòa lẫn trong đêm đông…
Với Phùng, trọn vẹn có thể coi đấy là một chuyến du ngoạn có ý nghĩa phát hiện và thức tỉnh: chiếc thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ thì ở ngoài xa, ẩn hiện trong sương mù, còn thực sự đời sống thì lại trần trụi và ở ngay trước mắt. Qua đó, toàn bộ chúng ta thấy chân lí đời sống có những lúc, có nơi không phải là chân lí nghệ thuật và thẩm mỹ. Điều đó thể hiện ở rõ ràng mọi khi Phùng nhìn ngắm và thưởng thức vẻ đẹp của tấm hình, anh đều thấy người đàn bà ấy đang bước thoát khỏi tấm ảnh.
Qua truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, Nguyễn Minh Châu đã nêu lên bài học kinh nghiệm tay nghề về cái nhìn đa diện, cái nhìn mày mò trong sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ so với những nghệ sĩ chân chính. Từ trường hợp truyện có ý nghĩa mày mò, phát hiện về thực sự đời sống và qua sự thay đổi nhận thức của Phùng, của Đẩu, tác giả đã xác lập quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và hiện thực. Theo ông, bổn phận của người nghệ sĩ là phải phát hiện ra thực ra của đời sống. Cái Đẹp, cái Thiện trước hết phải là yếu tố chân thực, Cuộc sống vốn phức tạp, toàn bộ chúng ta không thể đơn thuần và giản dị, sơ lược khi nhìn nhận con người và môi trường sống đời thường mà nên phải có cái nhìn tỉnh táo, thâm thúy cùng với việc tìm tòi, phát hiện để hiểu đúng thực ra của nó.
Một trong những tên gọi nổi tiếng của làng văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi đó là Nguyễn Minh Châu. Ông sẽ là người “mở đường tinh anh và tài năng nhất”. Trước năm 1975, ông là một cây bút sử thi lãng mạn, viết nhiều về đề tài người lính. Tuy nhiên, sau năm 1980, sáng tác của ông đi sâu vào cảm hứng đời tư thế sự với yếu tố đạo đức, và triết lý chân thực. Một trong những tác phẩm tiêu biểu vượt trội cho phong thái ấy là ‘Chiếc thuyền ngoài xa’.
Truyện ngắn được Ra đời năm 1983, đến năm 1987 được in trong tập truyện ngắn cùng tên. Năm 1983 là thời kỳ độc lập của giang sơn ta. Cuộc sống thời bình với muôn mặt của đời sống, đưa ra nhu yếu nhận thức lại về hiện thực và môi trường sống đời thường con người. Là một tác phẩm phục vụ nhu yếu được nhu yếu ấy, ‘Chiếc thuyền ngoài xa’ đang trở thành một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của Nguyễn Minh Châu và tiêu biểu vượt trội cho cảm hứng đời tư thế sự, Xu thế chung của văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi.
Truyện ngắn được phân thành ba phần. Phần một: từ trên đầu cho tới “lưới vó biến mất”. Ở phần này, tác giả đi sâu vào kể và phân tích hai phát hiện của nhân vật Phùng. Phần hai: tiếp theo đến “giữa phá”. Câu chuyện của người đàn bà hàng chài được kể tại đây. Phần ba còn sót lại. Tác giả nói về tấm hình được chọn vào bộ lịch năm ấy.
Trước tiên, truyện ngắn này còn có một trường hợp truyện rất là độc lạ và rất khác nhau. Ai cũng biết, trường hợp là yếu tố then chốt so với truyện ngắn. Nhà văn tìm kiếm được trường hợp độc lạ và rất khác nhau sẽ làm bạn đọc mê hoặc theo mẩu chuyện. Tình huống đó là tình thế xẩy ra mẩu chuyện, khi nhân vật ở trong tình thế ấy sẽ thể hiện rõ ràng nhất thực ra, tính cách, phẩm chất của con người. Tình thế cũng trọn vẹn có thể là bước ngoặt làm thay đổi số phận, nhận thức hoặc có khi thể hiện ra những cốt lõi sâu thẳm tiềm ẩn trong truyện. Tình huống truyện của ‘Chiếc thuyền ngoài xa’ là trường hợp nhận thức. Đây là một trường hợp bất thần và đầy nghịch lý. Tình huống của truyện được thể hiện qua hai phát hiện của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng. Tình huống đã hỗ trợ Phùng nhận ra được nhiều điều về môi trường sống đời thường, con người và nghệ thuật và thẩm mỹ. Cuộc đời vốn chứa được nhiều xích míc, bất thần và đầy nghịch lý. Cần đến gần môi trường sống đời thường để mày mò sự thực bên trong và chiều sâu thực ra. Cần có cái nhìn đa diện nhiều chiều để làm rõ bên trong số phận và tâm hồn con người. Nghệ thuật phải luôn gắn sát với môi trường sống đời thường thì mới có thể có ý nghĩa.
Đi vào phần một của truyện là một cảnh sắc vạn vật thiên nhiên đẹp thơ mộng. Phùng đã chụp được một “cảnh đất trời cho”: một chiếc thuyền lòe nhòe trong sương sớm với ánh mặt trời ban mai hồng hồng. Một bức tranh mực tàu của danh họa thời cổ. Đứng trước cảnh đẹp ấy, người nghệ sĩ thấy tim mình như có gì đó “bóp thắt vào”. Người nghệ sĩ cảm thấy tràn ngập niềm sung sướng, anh thấy được cảm xúc trong ngần của tâm hồn, cảm nhận được chân- thiện -mĩ của đời sống. Anh cảm thấy tâm hồn mình được thanh lọc trở nên trong trẻo và thanh khiết. Thông qua cảm xúc của nhân vật Phùng, tác giả đưa ra ý niệm về vẻ đẹp. Cái đẹp phải có tác dụng thanh lọc tâm hồn, hướng con người đến cái chân-thiện-mĩ, vẻ đẹp là đạo đức. Nhưng để hoàn thiện cho ý niệm về nghệ thuật và thẩm mỹ của tớ, Nguyễn Minh Châu đã để nhân vật của tớ tận mắt tận mắt chứng kiến mẩu chuyện về đời sống của người đàn bà hàng chài. Đó là một con người hiện thân cho việc lam lũ đói khổ. Từ trong chiếc thuyền đẹp như mơ kia bước ra một cặp vợ chồng. Người vợ “trạc ngoài 40”, “mặt rỗ”, “thân hình to lớn thô kệch”, “sống lưng áo bạc phếch”, “khuôn mặt lộ rõ sự mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới”. Người đàn ông “có tấm sống lưng rộng”, khuôn mặt “độc, dữ”. Cả hai người đều là hiện thân của sự việc nhọc nhằn, nghèo khó của người dân hàng chài. Điểm đánh để ý đó là cảnh bạo hành của hai con người này. Người chồng thì đánh đập người vợ dã man, người vợ thì cam chịu trận đòn. Một cảnh tượng nghiệt ngã trái chiều với cái cảnh đẹp như ngư phủ của con thuyền. Chính từ cảnh tượng tàn bạo ấy, tác giả đã trọn vẹn có thể gửi gắm thông điệp của tớ. Đó là môi trường sống đời thường có nhiều nghịch lý xích míc, nếu chỉ quan sát bên phía ngoài hoặc ở xa thì không thể phát hiện được thực sự bên trong nó. Cái đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ qua ống kính của người nghệ sĩ chưa thể được sức mạnh để làm ra đạo đức con người trong môi trường sống đời thường.
Nếu truyện ngắn chỉ tạm ngưng ở đây chứng minh và khẳng định sẽ không còn đủ sức hút trọn vẹn có thể để lại dư âm trong tâm người đọc. Chính vì thế mà những tâm sự của người đàn bà hàng chài tại tòa án huyện được viết ra. Sau khi tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh bạo hành dã man bên chiếc xe tăng hỏng, Phùng đã nói với chánh án Đẩu từng là chiến hữu của anh để nhờ giúp sức. Người đàn bà hàng chài đã được chánh án Đẩu mời đến để khuyên chị li hôn với chồng. Nhưng rồi những lời tâm sự của chị đã khiến không riêng gì có hai chàng trai mà khắp khung hình đọc cũng phải ngỡ ngàng. Vẻ đẹp tâm hồn ẩn sâu bởi cái vẻ ngoài xấu xí của người phụ nữ ấy đã khiến chánh án Đẩu và nhân vật Phùng nhận ra được nhiều điều. Mặc dù bị đánh đập dã man “ba ngày một trận nặng, năm ngày một trận nhẹ” nhưng người phụ nữ vẫn quyết không bỏ chồng. Vì chị thương con, muốn đàn con được ăn no. Vì thương chồng vất vả mà không tương hỗ gì được nên chịu đòn mong trọn vẹn có thể san sẻ được với chồng. Rồi chị tự nhận lỗi về phần mình, chị biết ơn chồng mình. Chị chắt chiu những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi “trên thuyền cũng luôn có thể có những lúc sống vui vẻ niềm hạnh phúc”. Vẻ đẹp của người đàn bà hàng chài đã đem lại cho những người dân đọc một thông điệp, một triết lý. Đó là phải nhìn mọi việc một cách toàn vẹn. Nghệ thuật bắt nguồn từ môi trường sống đời thường thì cũng phải gắn sát với môi trường sống đời thường.
Kết thúc câu truyện, tác giả nhắc lại về tấm hình chụp của nghệ sĩ Phùng nhằm mục tiêu nhấn mạnh vấn đề sức tác động của nó. Câu chuyện của người đàn bà hàng chài đã đi sâu vào tiềm thức của Phùng như một trải nghiệm mà mọi khi nhìn vào tấm hình anh lại nhớ đến nó.
Với cách xây dựng trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau, mới lạ, mang ý nghĩa mày mò, phát hiện về đời sống, và cách trao ngòi bút cho nhân vật kể chuyện( nhân vật Phùng), “Chiếc thuyền ngoài xa” đã để lại ấn tượng sâu đậm. Thành công của Nguyễn Minh Châu đã đem lại cho những người dân đọc một tác phẩm đầy tính triết lý và chiêm nghiệm về đời sống, con người và cả nghệ thuật và thẩm mỹ. Những triết lý luôn đúng với mọi thời đại.
Nguyễn Minh Châu (1930 – 1989) quê tỉnh Nghệ An. Bắt đầu viết văn từ thời gian năm 1960 Nguyễn Minh Châu đã có những góp phần đáng kể cho văn học kháng chiến chống Mĩ. Sau 1975, đặc biệt quan trọng từ 1980 của thế kỉ XX, Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Khải là hai cây bút tiên phong trong trào lưu thay đổi văn học. Chiếc thuyền ngoài xa là tác phẩm xuất sắc của ông trong quá trình này.
Trước 1975, những sáng tác của quá trình này mang cảm hứng sử thi với giọng điệu ngợi ca trang trọng. Nhân vật TT là những người dân anh hùng, những người dân lính. Ngôn ngữ trong trang viết của Nguyễn Minh Châu đậm màu trữ tình, lãng mạn
Từ sau 1975, từ cảm hứng sử thi, Nguyễn Minh Châu chuyển dần sang cảm hứng triết luận về những giá trị nhân bản đời thường. Nhân vật TT là những con người trong cuộc mưu sinh trong hành trình dài nhọc nhằn kiếm tìm niềm hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách. Ngôn ngữ trong trang viết của Nguyễn Minh Châu trở về với đời thường, giàu tính chính luận, triết luận
Nguyễn Minh Châu viết Chiếc thuyền ngoài xa năm 1983, in lần đầu trong tập Bến quê. Sau được in riêng thành tập Chiếc thuyền ngoài xa năm 1988. Tác phẩm tiêu biểu vượt trội cho hướng tiếp cận đời sống ở góc cạnh nhìn đời tư – thế sự của nhà văn ở quá trình sáng tác sau 1975.
Tác phẩm chia thành hai phần khá rõ rệt. Phần đầu là hai phát hiện mới mẻ của người nghệ sĩ nhiếp ảnh đang tìm kiếm vẻ đẹp ở trên đời. Phân hai là mẩu chuyện của người đàn bà làng chài tại toà án huyện.
Câu chuyện xoay quanh những gì nhìn thấy và nhận thức của nghệ sĩ Phùng về thực sự ở đời qua môi trường sống đời thường của một mái ấm gia đình làng chài. Nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng đến một vùng ven bờ biển miền Trung để sở hữu thể chụp một tấm ảnh cho cuốn lịch năm tiếp theo theo yêu cầu của trưởng phòng. Tại đây, anh đã tìm thấy và chụp được một tấm hình về chiếc thuyền ẩn hiện ngoài xa như mình mong ước đồng thời cũng tận mắt tận mắt chứng kiến môi trường sống đời thường vô cùng quyết liệt và khổ đau của mái ấm gia đình sống trên chiếc thuyền ấy. Phùng nhận ra phía sau vẻ đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ là nỗi đau khổ của con người và đằng sau nỗi đau khổ ấy, tình người vẫn mãi lặng lẽ nồng ấm.
Hai phát hiện mới mẻ của người nghệ sĩ nhiếp ảnh
Phát hiện thứ nhất: hình ảnh chiếc thuyền trên biển khơi – “một cảnh đắt trời cho”
Sau bao ngày phục kích trên bờ biển ở nhiều thời gian, ở đầu cuối Phùng cũng bắt được một cảnh tượng tuyệt đẹp. Một “bức hoạ” diệu kì mà vạn vật thiên nhiên, môi trường sống đời thường đã ban tặng cho con người. Sở dĩ trọn vẹn có thể định hình và nhận định như vậy là vì nó là một “thành phầm” quý và hiếm của hoá công mà trong đời người nghệ sĩ không phải lúc nào thì cũng chộp được.
Mặt khác, như cảm nhận của nghệ sĩ Phùng, cái cảnh tượng ấy tựa như “một bức tranh mực tàu của một danh hoạ thời cổ”. Toàn bộ khung cảnh “Từ đường nét đến ánh sáng đều hài hoà và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn thuần và giản dị và toàn bích”. Đó khoảnh khắc hiếm có và hiếm gặp ở trên đời. Chỉ khoảnh khắc đó, đất trời mới quy tụ đủ những yếu tố để làm ra một tấm hình nghệ thuật và thẩm mỹ tuyệt vời. Thiếu một yếu tố nào là xem như hỏng cả bức tranh. Đời người nghệ sĩ, hiếm khi bắt được khoảnh khắc trời cho ấy.
Đứng trước một thành phầm nghệ thuật và thẩm mỹ tuyệt tác của hoá công, người nghệ sĩ trở nên thực sự “bồn chồn” và “trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào”. Phải chăng, đó là niềm hạnh phúc, là niềm xúc động mãnh liệt, có cả sự vội vã, niềm lo ngại nó sẽ biến mất và phải bắt chộp ngay. Tâm hồn người nghệ sĩ rung động thật sự và một cảm xúc thẩm mĩ hùng vĩ đang bùng nổ trong tâm anh.
Người nghệ sĩ còn “mày mò cái chân lí của sự việc toàn thiện, mày mò thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn mình”. Trong lúc đó, anh nhận định rằng: “bản thân vẻ đẹp đó là đạo đức”
Nói cách khác, trong một khoảnh khắc tuyệt đẹp của môi trường sống đời thường, nghệ sĩ Phùng đã cảm nhận được cái Chân, cái Thiện của đời sống. Anh cảm thấy tâm hồn mình như được gột rửa, trở nên thật trong trẻo, tinh khôi vô cùng. Điều này tức là vẻ đẹp đã có tác dụng thanh lọc tâm hồn con người. Với tác dụng ấy, vẻ đẹp chẳng phải là “đạo đức” hay sao!
Văn chương thực sự trọn vẹn có thể thanh lọc tâm hồn tốt hơn bất kì một sự thanh lọc nào khác. Nói như Thạch Lam: “Văn chương không phải là cách đem lại cho những người dân đọc sự thoát li hay sự quên, trái lại, văn chương là một thứ khí giới thanh cao mà đắc lực mà toàn bộ chúng ta vừa có để tố cáo, thay đổi toàn thế giới giả dối, tàn ác vừa làm cho lòng người thêm trong sáng và phong phú hơn”
Hay trong Chữ người tử tù, Nguyễn Tuân đã và đang tâm niệm rằng nghệ thuật và thẩm mỹ trọn vẹn có thể cải hóa và làm sạch mọi tội lỗi của con người qua sự thức tỉnh của Viên quản ngục trước nét chữ của Huấn Cao. Nó có sức mạnh hoàn lương so với những kẻ lầm lỗi và đưa họ về với đạo đức hùng vĩ.
Tuy nhiên, ngay lúc tâm hồn đang bay bổng trong những cảm xúc thẩm mĩ, đang tận thưởng cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn thì người nghệ sĩ nhiếp ảnh đã kinh ngạc phát hiện ra một thực sự trần trụi sau vẻ đẹp ấy khi người phụ nữ từ trên thuyền bước ra.
Phát hiện thứ hai: hiện thực môi trường sống đời thường khắc nghiệt bước ra từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như mơ là:
Bước ra từ con thuyền là một người đàn bà xấu xí, khuôn mặt mệt mỏi, tái ngắt, thân hình to lớn, tấm sống lưng áo bạc phếch, rách nát rưới. Hình ảnh ấy làm cho Phùng không khỏi ngạc nhiên. Cái đẹp của cảnh vật dường như bị tàn phá bởi cái trần trụi đến thô kệch của môi trường sống đời thường. Người đàn bà đó là hiện thân của sự việc nghèo khổ, vất vả và cam chịu đến cùng cực.
Tiếp đến là hình ảnh một gã đàn ông to lớn với tấm sống lưng rộng và cong như một chiếc thuyền. Mái tóc của gã hình tổ quạ, rối bời bởi gió biển. Hai chân đi chữ bát, bước từng bước chứng minh và khẳng định. Khuôn mặt dữ tợn với hàng lông mày cháy nắng, hai con mắt độc dữ. Gã xuất hiện và phá vỡ cái dịu dàng êm ả, đầy mơ mộng mà vừa mới gần đây thôi làm cho Phùng vô cùng xúc động. Cuộc sống nghèo đói, lam lũ đã hằn lên dáng vóc khắc khổ của người đàn ông.
Sau đó là một cảnh tượng tàn nhẫn mà có lẽ rằng Phùng cũng không thích phải tận mắt tận mắt chứng kiến. Gã chồng đã lôi vợ lên bờ và đánh đập người vợ một cách thô bạo. Nhưng chị vẫn chịu đựng “không hề kêu một tiếng, không chống trả, không tìm cách chạy trốn”… Đứa con vì thương mẹ đã đánh lại cha để rồi nhận lấy hai cái bạt tai của bố ngã dúi xuống cát,…
Chứng kiến cảnh tượng đó, nghệ sỹ Phùng kinh ngạc đến thẫn thờ. “Tất cả mọi việc xảy đến khiến tôi kinh ngạc đến mức trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há mồm ra mà nhìn”. Người nghệ sỹ như “chết lặng”, không tin vào những gì đang trình làng trước mắt. “Chết lặng” là chính vì vẻ đẹp vừa mới bị cướp mất đi trong tâm hồn anh. Anh cũng “chết lặng” bởi hành vi khó hiểu của người đàn bà kia.
Nghệ sỹ Phùng không thể ngờ rằng đằng sau cái vẻ đẹp kỳ diệu của tạo hoá kia lại sở hữu điều ác, cái xấu đến không thể tin được. Vừa mới lúc trước, anh còn cảm thấy “bản thân vẻ đẹp đó là đạo đức”. Anh vừa thấy “chân lý của sự việc toàn thiện”. Thế mà, chỉ ngay tiếp sau đó chẳng còn cái gì là “đạo đức”, là cái “toàn thiện” của đời sống nữa. Anh nhận ra, đời sống không đơn thuần và giản dị, xuôi chiều mà chứa được nhiều nghịch lí, luôn tồn tại những mặt trái chiều, những xích míc: đẹp – xấu; thiện – ác,…
Giả sử có ai đó muốn can thiệp vào tác phẩm của nhà văn bằng phương pháp hòn đảo vị trí hai phát hiện này. Tức là làm cho những người dân nghệ sĩ Phùng tận mắt tận mắt chứng kiến thảm kịch của mái ấm gia đình làng chài ngày hôm trước, rồi sáng sau mới phát hiện vẻ đẹp của cảnh biển mờ sương thì nghệ sĩ Phùng liệu có còn nhận lấy được vẻ đẹp hay là không. Tất nhiên là không thể. Nhà văn đã có dụng ý để khi cảnh tượng “trời cho” hiện ra trước như thể vỏ bọc bên phía ngoài hòng che dấu cái thực ra thực của đời sống thực ở bên trong. Người nghệ sĩ phải nhìn thấy vẻ đẹp trước để ca tụng nó, tôn thờ nó. Sau đó mới nhận thấy thực ra thực của nó. Nhà văn xác lập: đừng nhầm lẫn giữa hiện tượng kỳ lạ với thực ra, giữa hình thức bên phía ngoài và nội dung bên trong. Không phải lúc nào chúng cũng thống nhất. Đừng vội định hình và nhận định con người, sự vật ở dáng vóc bên phía ngoài mà phải đi sau và phát hiện ra thực ra thực sau vẻ ngoài đẹp tươi của hiện tượng kỳ lạ.
Câu chuyện cảm động của người đàn bà ở toà án huyện
Người đàn bà đến toà án theo lời mời của chánh án Đẩu- người dân có ý định khuyên bảo. Thậm chí đề xuất kiến nghị người đàn bà nghèo khổ ấy từ bỏ lão chồng vũ phu. Đó là chị tuân theo lời đề xuất kiến nghị của chánh án Đẩu, người bảo vệ công lí, chứ thực tình chị cũng không hề muốn đến. Chị đến để kỳ vọng rằng mọi người sẽ không còn làm phiền đến chị nữa.
Mọi người muốn chị bỏ người chồng tàn ác kia. Nhưng đó là yếu tố chị không hề muốn. Chị đau đớn đánh đổi bằng mọi thủ đoạn đựng không phải bỏ lão chồng vũ phu: “Quý toà bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó”. Khị đã kể về mẩu chuyện của đời sống mình trong nước mắt. Chị bị chồng thường xuyên hành hạ, đánh đập khốn khổ “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng”. Thế nhưng, chị cam tâm đồng ý điều này trong môi trường sống đời thường của tớ. Chị từ chối cả lời đề xuất kiến nghị và sự giúp sức của chánh án Đẩu và nghệ sĩ Phùng một cách khẩn thiết.
Chị lý giải bằng: “Các chú đâu liệu có phải là người làm ăn… cho nên vì thế những chú đâu có hiểu được cái việc của những người dân làm ăn lam lũ, khó nhọc…”. Rồi chị đưa ra những lí do để minh chứng cho quyết định hành động của tớ. Lúc này, người đàn bà đã mất hết cái vẻ ngoài khúm núm, sợ sệt. Điệu bộ và ngôn từ cũng khác hoàn toàn lúc mới xộc vào. Chị thể hiện một sự tinh xảo đến nỗi chánh án Đẩu và nghệ sĩ cũng phải kinh ngạc.
Thứ nhất: gã chồng ấy là nơi dựa quan trọng trong đời sống của những người dân đàn bà hàng chài như chị. Nhất là những khi biển động, phong ba, không tồn tại người đàn ông, phận đàn bà như chị chẳng biết làm thế nào.
Thứ hai: Chị cần hắn vì còn phải nuôi những người con nhỏ. Chị đâu trọn vẹn có thể chỉ sống và cống hiến cho riêng mình. Chị còn phải sống vì chúng nữa.
Thứ ba: Trên thuyền cũng luôn có thể có những lúc vợ chồng sống hoà thuận, vui vẻ. Sự rất khó chịu và tàn bạo của gã chồng chỉ là để xử lý và xử lý những ức chế tức bực bởi cảnh sống nghèo khó, túng thiếu mà thôi.
Nghe tới đây, chánh án Đẩu – “vị bao công của cái phố huyện vùng biển” có “một chiếc gì mới vừa vỡ ra”. Lúc này trông Đẩu rất nghiêm nghị và đầy tâm lý.
Sự thật, người đàn ông ấy vốn là “một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm”. Trước đây, anh không lúc nào đánh đập vợ. Chỉ vì “nghèo khổ, túng quẫn đi vì trốn lính”, vì quá nhiều con mà anh ta trở nên độc dữ. Trong con mắt của người đàn bà, người chồng vũ phu kia chỉ là nạn nhân của tình hình sống khắc nghiệt. Một phần nguyên nhan gây ra điều này là có lỗi của chị như chị đã giãi bày: bởi sinh nhiều con quá. Đó là thái độ thấu hiểu, cảm thông, san sẻ đáng trân trọng của người đàn bà mà những người dân đứng bên phía ngoài như chánh án Đẩu hay nghệ sĩ Phùng sẽ không còn thể thấu hiểu được.
Nhận thức mới của chánh án Đẩu và nghệ sĩ Phùng qua mẩu chuyện đời sống của người đàn bà:
Cuộc đời của người đàn bà ấy không hề giản đơn. Trong tình hình này, cách hành xử của chị ta dường như thể không thể khác. Có lẽ giải pháp “bỏ chồng” mà Đẩu đang vận dụng cho trường hợp người đàn bà này là không ổn.
Cũng tựa như Đẩu, nghệ sĩ Phùng đã lặng im sau mẩu chuyện của người đàn bà. Có lẽ người nghệ sĩ cũng đang trầm ngâm, tâm lý sau những gì vừa trình làng. Câu chuyện này đã hỗ trợ Phùng làm rõ hơn về những nhân vật.
Phùng hiểu ra, người đàn bà không hề cam chịu một cách vô lí. Chị không hề nông nổi một cách ngờ nghệch như Phùng đã nghĩ lúc đầu. Thực ra, chị ta là người rất thâm thúy, thấu hiểu lẽ đời. Người phụ nữ này còn có một đời sống nhọc nhằn, lam lũ nhưng biết chắt chiu niềm hạnh phúc đời thường. Chị sống cam chịu, kín kẽ luôn sẵn lòng hi sinh. Một người phụ nữ xấu xí, thô kệch nhưng tâm hồn đẹp tươi. Ở chị thấp thoáng bóng hình của những người dân phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu đức hi sinh và lòng vị tha
Phùng cũng nhận ra ở người bạn của tớ – chánh án Đẩu. Chánh án Đẩu là người dân có lòng tốt, sẵn sàng bảo vệ công lí nhưng anh chưa thực sự đi sâu vào đời sống nhân dân. Lòng tốt là đáng quý nhưng chưa đủ. Luật pháp là thiết yếu nhưng nên phải đi vào đời sống. Cả lòng tốt và luật pháp đều phải được đặt vào những tình hình rõ ràng, không thể vận dụng chung cho mọi đối tượng người tiêu dùng
Phùng đã và đang thức tỉnh khi nhìn nhận đời sống và con người. Cuộc đời không đơn thuần và giản dị như Phùng thường trông thấy. Cuộc đời không phải lúc nào thì cũng đẹp trong như nghệ thuật và thẩm mỹ. Và trước biển hiện thô kệch của đời sống, đừng vội vô vọng hay miệt thị nó.
Từ đó, tác phẩm muốn gửi đến người đọc một thông điệp thâm thúy. Đừng nhìn nhận đời sống và con người dễ dãi, xuôi chiều. Cần phải nhìn mọi yếu tố, hiện tượng kỳ lạ trong tình hình rõ ràng của nó và trong quan hệ với nhiều yếu tố khác nữa. Không thể nhìn đời một cách đơn thuần và giản dị mà nên phải nhìn nhận môi trường sống đời thường và con người một cách đa diện, nhiều chiều.
Mỗi khi nhìn thấy tấm hình, tác giả đều thấy: “hiện lên cái màu hồng của ánh sương mai”. Nhìn lâu hơn lúc nào thì cũng thấy “người đàn bà ấy đang bước thoát khỏi tấm ảnh…”. Cái màu hồng của ánh sương mai là chất thơ của môi trường sống đời thường, là vẻ đẹp lãng mạn của đời sống, là hình tượng của nghệ thuật và thẩm mỹ. Còn hình ảnh “người đàn bà ấy bước thoát khỏi bức tranh” là hiện thân của những lam lũ, khốn khó của đời thường. Nó là yếu tố thật đời sống đằng sau bức tranh. Nghệ thuật chân chính không lúc nào rời xa đời sống. Nghệ thuật là chính đời sống và phải luôn luôn vì đời sống
Chiếc thuyền ngoài xa là hình tượng của bức tranh vạn vật thiên nhiên về biển và cũng là hình tượng về môi trường sống đời thường sinh hoạt của người dân hàng chài. Nó còn là một một hình ảnh quyến rũ, có sức ám ảnh về yếu tố bấp bênh, dập dềnh của những thân phận, những đời sống trôi nổi trên sông nước
Chiếc thuyền ngoài xa là hình tượng cho quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và đời sống. Cái hồn của bức tranh nghệ thuật và thẩm mỹ ấy đó là vẻ đẹp rất đỗi bình dị của những con người lam lũ, vất vả trong môi trường sống đời thường thường nhật.
Chiếc thuyền ngoài xa trước hết là hình tượng của nghệ thuật và thẩm mỹ, đó là thứ nghệ thuật và thẩm mỹ đạt tới sự toàn mĩ và thánh thiện đến mức mà chiêm ngưỡng và thưởng thức và ngắm nhìn và thưởng thức nó, người nghệ sĩ thấy tâm hồn mình được thanh lọc.
Độc đáo trong cách xây dựng diễn biến: tức là tạo nên trường hợp truyện mang ý nghĩa mày mò và phát hiện về đời sống.
Hình thức kể chuyện: Nhà văn đã nhập vai vào nhân vật Phùng để kể. Nhờ vậy mà mẩu chuyện trở nên thân thiện, khách quan, chân thực hơn và cũng luôn có thể có sức thuyết phục hơn, trọn vẹn có thể nhìn đời sống và con người ở những góc nhìn rất khác nhau, cự li rất khác nhau.
Ngôn ngữ giản dị đằm thắm mà đầy dư vị. Giọng điệu chiêm nghiệm, suy tư phù thích phù hợp với nhận thức.
Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu thể hiện thâm thúy những thay đổi cơ bản của văn học Việt Nam sau 1975. Văn học đã trở về với những yếu tố của đời sống nhân sinh, quan tâm nhiều hơn thế nữa đến những đề tài đạo đức – thế sự (như mẩu chuyện của người đàn bà hàng chài trong truyện ngắn này). Khác với quá trình trước- đa phần khắc hoạ con người, ở quá trình này, văn học đi sâu vào mày mò toàn thế giới nội tâm phức tạp và đầy xích míc của con người trong môi trường sống đời thường thường nhật (đời sống tâm hồn của người đàn bà vùng biển).
Nghệ thuật và hiện thực luôn có quan hệ gắn bó mật thiết với nhau, một tác phẩm chân chính muốn toả sáng phải có sự hòa quyện với vẻ đẹp của môi trường sống đời thường chân thực. Nhà văn Nam Cao từng nói: “Nghệ thuật không cần thiết phải là ánh trăng lừa dối, tránh việc là ánh trăng lừa dối! Nghệ thuật chỉ trọn vẹn có thể là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than…”. Nghệ thuật là nghành của sự việc sáng tạo mới mẻ nhưng phải gắn với con người thì mới có thể không thay đổi giá tốt trị chuẩn mực vốn có. Chiếc thuyền ngoài xa của nhà văn Nguyễn Minh Châu là một bức tranh hiện thực đầy sắc tố, ẩn tiếp sau đó tiềm ẩn cả mẩu chuyện về số phận, đời sống con người. Tác giả đã nhìn môi trường sống đời thường bằng hai con mắt đa diện, nhiều chiều, phản ánh đúng thực ra thật sau vẻ đẹp hoà nhoáng bên phía ngoài của hiện tượng kỳ lạ.
Nguyễn Minh Châu quê ở xã Quỳnh Hải (nay là Sơn Hải), huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Năm hai mươi tuổi ông gia nhập quân đội cho tới năm 1962 thì chuyển sang con phố sáng tác văn học. Trước thập kỷ 80 ngòi bút của ông thiên về tính chất sử thi hào hùng, lãng mạn với những tác phẩm tiêu biểu vượt trội: Cửa sông (tiểu thuyết, 1967), Những vùng trời rất khác nhau (tập truyện ngắn, 1970), Dấu chân người lính (tiểu thuyết, 1972),… Cho đến trong năm 80 đổ về sau, Nguyễn Minh Châu triệu tập nghiên cứu và phân tích về môi trường sống đời thường nhân dân, những tác phẩm của ông đều lấy cảm hứng từ những yếu tố đạo đức và triết lý nhân sinh, rực rỡ với những truyện ngắn: Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983), Bến quê (1985), Cỏ lau (1989),… Chiếc thuyền ngoài xa được ông sáng tác năm 1987, kể về chuyến du ngoạn công tác làm việc của người thợ chụp hình và những chiêm nghiệm thâm thúy của ông về vẻ đẹp và đời sống. Có thể nói Nguyễn Minh Châu là một trong những cây bút xuất sắc, là nhà “mở đường tinh anh” cho nền văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi.
Chiếc thuyền ngoài xa là tác phẩm văn học có trường hợp truyện rất là độc lạ và rất khác nhau, mê hoặc người đọc ngay từ những câu văn thứ nhất. Có thể nói trường hợp truyện đó là chiếc chìa khoá để vận hành cả diễn biến, là yếu tố tựa để người đọc mày mò trọn vẹn một tác phẩm văn xuôi. Tình huống truyện đó là những sự kiện éo le, bất thần, mới lạ,… Là điểm nổi trội then chốt mê hoặc người đọc, nhà văn Nguyễn Minh Châu nhận định rằng trường hợp truyện là “tình thế của mẩu chuyện, là khoảnh khắc mà trong số đó sự sống hiện ra rất đậm đặc”, sự kiện nổi trội ấy trọn vẹn có thể là bước ngoặt thay đổi nhận thức,số phận của tất cả một đời người. Tình huống truyện cũng là khoảnh khắc mà ở đó nhận vật thể hiện rõ tính cách, thực ra của tớ từ đó chủ đề tư tưởng của truyện được thắp sáng. Bằng tài năng và phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ của tớ, Nguyễn Minh Châu đã xây dựng trường hợp truyện nhận thức đầy bất thần và tiềm ẩn những nghịch lý đời sống, đó đó là hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng.
Vào một buổi sáng tinh mơ, trời đầy sương mù, những hạt mưa nhỏ lác đác rơi, Phùng vẫn tiếp tục việc làm “phục kích” để tìm cho ra một tấm hình chiếc thuyền đánh cá thu lưới khi bình minh. Người nghệ sĩ đã chi ra nhiều công sức của con người nhưng chưa tồn tại một tấm hình nào thật rực rỡ, mới lạ để in trong lịch tết năm tiếp theo. Trong lúc đang lúi húi thay phim, lúc ngẩng lên anh đã tận mắt tận mắt chứng kiến một chuyện hơi lạ, một cảnh vẻ đẹp ngỡ ngàng làm cho trái tim người nghệ sĩ dường như rung động mãnh liệt đó là “một chiếc thuyền lưới vó” đang trèo thẳng đến trước mặt anh. Cả một đời sống làm nghệ thuật và thẩm mỹ có lẽ rằng chưa lúc nào Phùng được trông thấy một cảnh “đắt” trời cho như vậy, một cảnh sắc được tác giả miêu tả “đẹp như một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”. Mũi thuyền ẩn hiện, loè nhoè trong bầu sương mù trắng xoá có pha “ đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào”, trên thuyền là những bóng người ngồi im phăng phắc như tượng sáp. Tất cả khung cảnh ấy đang tiến đến ngày một gần như thể “cánh của con dơi”, bức tranh hài hoà từ đường nét đến ánh sáng và mang một vẻ đẹp “thực đơn thuần và giản dị và toàn bích”. Là một người nghệ sĩ với tâm hồn nhạy cảm, đứng trước cảnh sắc tuyệt mỹ ấy Phùng bỗng thấy bồn chồn, trong trái tim anh “như có cái gì bóp thắt lại”. Hình như cảm xúc niềm hạnh phúc đang dâng trào mãnh liệt, trong khoảnh khắc trong ngần ấy người nghệ sĩ đã nhận được ra cái chân – thiện – mỹ của đời sống ngay trước mắt mình. Cái đẹp phải chăng là đạo đức ? Chẳng cần lựa chọn hay xê dịch gì nữa, Phùng đưa mắt ảnh bấm “liên thanh” như sợ cảnh sắc tuyệt mỹ kia sẽ tan biến trong phút giây.
Nghịch lý đời sống khởi đầu từ đây, khi chiếc thuyền tiến gần vào bờ, hình ảnh một cặp vợ chồng đang rời thuyền, họ lội qua một quãng bờ phá, nước ngập tới tận đầu gối. Trong giây lát tiếng người đàn ông cất lên văng vẳng quát tháo những người con đang ở trên thuyền. Hình ảnh cặp vợ chồng lam lũ bước ra từ chiếc thuyền đẹp như thiên đường, người chồng cao to, thô lỗ, vẻ mặt dữ tợn, còn người đàn bà khuôn mặt thô kệch toát lên đầy sự mệt mỏi. Chỉ bằng một vài câu văn miêu tả ngoại hình tác giả phần nào đã làm cho những người dân đọc vỡ mộng, đằng sau vẻ hào nhoáng kia của chiếc thuyền thì con người lại hiện ra chân thực, chẳng hề mang vẻ đẹp hoa mỹ nào. Nhưng nghiệt ngã hơn đó là cảnh bạo hành vợ của gã đàn ông thô bạo kia, hắn rút ra “một chiếc thắt sống lưng của lính ngụy rất mất thời hạn rồi”, chẳng ai nói với nhau lời nào, hắn trút cơn giận như lửa cháy dùng rất là lực quật tới tất vào sống lưng người đàn bà, vừa đánh vừa thở hồng hộc, răng nghiến ken két. Mỗi một nhát quất xuống hắn lại cất lên những câu chửi nguyền rủa bằng cái giọng “rên rỉ, đau đớn”: “Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!” Người đàn bà vẫn ngồi im “cam chịu, nhẫn nhục” không một lời van xin hay oán trách, chẳng chống trả cũng không hề chạy trốn. Sự việc xảy đến quá nhanh, quá bất thần đến nỗi nghệ sĩ Phùng không thể tin vào chuyện gì đang trình làng trước mắt. Anh bàng hoàng, sửng sốt trong mấy phút đầu chỉ biết “đứng há mồm ra mà nhìn”. Thằng Phác từ đâu lao đến nhanh hơn hết mũi tên, giật lấy chiếc dây sống lưng quất vào “tấm ngực trần vạm vỡ cháy nắng” của cha nó. Cảnh tượng người chồng đánh đập vợ dã man, người vợ cam chịu, người con đánh lại cha trái ngược trọn vẹn với vẻ đẹp của con thuyền ngư phủ. Tác giả đã vẽ nên bức tranh hiện thực môi trường sống đời thường ẩn sau vẻ đẹp hào nhoáng bằng một hiện thực nghiệt ngã, nếu chỉ nhìn sự vật ở bên phía ngoài toàn bộ chúng ta sẽ không còn thể nhìn thấu hết thực ra của nó, không thể định hình và nhận định một cách toàn vẹn hiện tượng kỳ lạ. Vẻ đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ chưa đủ sức mạnh để làm ra phẩm chất đạo đức, nhân cách của một con người.
“Ngọc lành có vết, việc đời đa đoan” hiện thực không đơn thuần và giản dị, một chiều mà luôn tồn tại với nhiều mảng màu trái chiều chẳng thể giải đáp. Nghịch lý không tạm ngưng ở này mà tiếp tục được tác giả đi sâu vào khai thác trong nhân vật người đàn bà hàng chài. Người phụ nữ đã trạc ngoài bốn mươi, dáng người đặc trưng của miền biển, to lớn với những “đường nét thô kệch”. Vẻ ngoài xấu xí, mặt chằng chịt rỗ sau một bận lên đậu mùa, sắc mặt tái bệch đi sau một đêm dài thức trắng. Xuất thân trong một mái ấm gia đình khá giả, nhưng vì xấu nên không tồn tại ai lấy. Lúc đầu khi được chánh án Đẩu mời lên toà án, người đàn bà lúng túng, sợ sệt, tìm tới một chỗ để ngồi. Khi được chánh án khuyên bỏ chồng, bà ta lo ngại, sợ hãi vô cùng van xin toà: “Quý toà bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt con bỏ nó”. Thật là kỳ lạ, một gã chồng vũ phu suốt ngày đánh đập “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” thì có gì đáng để bà ta phải lưu luyến mà không bỏ quách đi. Một người chồng một khi dám xuống tay đánh vợ và chửi rủa như vậy, thì còn thiết tha niềm hạnh phúc gì nữa, vậy mà người đàn bà nhất định không chịu bỏ đi. Nếu chỉ nhìn vào những gì đang thấy trước mắt, thì người phụ nữ này quả thật là rất đáng để trách, trách vì đã để bản thân mình chịu nỗi đau thể xác lẫn tinh thần, trách vì sự kém cỏi hèn nhát của mình mình.
Thế nhưng không, đời sống vốn dĩ chẳng phô bày ra trước mắt ta những uẩn khúc nghiệt ngã. Đằng sau vẻ nhút nhát của người đàn bà làng chài là cả một sự quyết tử cao cả vì đàn con, vì mái ấm gia đình yên ấm, bà thấu hiểu được nỗi khổ của người chồng. Qua lời kể của bà, người chồng lúc còn trẻ tuy cục tính nhưng hiền lành, bà mang ơn ông vì đã cứu lấy danh dự mình, vẫn cưới dù biết bà có mang với những người đàn ông khác. Hoàn cảnh đã nghèo khó, lại thêm đông con, gánh nặng cơm áo như đè nén hết lên vai người chồng. Những khi trời đổ giông bão cả nhà chỉ ăn “cây xương rồng luộc chấm muối”, người đàn bà chép miệng như đang “nhìn suốt cả đời mình”, bà nhận hết lỗi về phần mình “giá tôi đẻ ít đi”. Quả là một người phụ nữ đáng trân trọng dù bản thân có chịu đựng bao khổ nhục cũng trước đó chưa từng oán thán, bà luôn nhìn thấy nỗi khổ của người khác để thấu hiểu, bao dung cho lỗi lầm của mình. Quanh năm lênh đênh trên biển khơi – nguồn sống duy nhất của tất cả mái ấm gia đình từng ấy miệng ăn, người đàn bà nhẫn nhục vì thương con, chúng còn thơ dại nếu không tồn tại bàn tay chăm sóc của người mẹ sẽ ra sao? Liệu người đàn ông khô khan, thô bạo kia có dạy dỗ, quan tâm, bảo ban được chúng? Phụ nữ làng chài nên phải có người đàn ông chèo lái con thuyền mọi khi trời đổ phong ba, họ sức yếu vai mềm chẳng thể một mình chống đỡ lại với bão táp ngoài biển khơi, “ông trời sinh ra người đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho tới khi khôn lớn cho nên vì thế phải gánh lấy cái khổ” cho nên vì thế họ “phải sống và cống hiến cho con chứ không thể sống và cống hiến cho mình”. Niềm niềm hạnh phúc nhỏ nhoi duy nhất của người phụ nữ là lúc nhìn đàn con “chúng nó được ăn no”, trong cả khi vui sướng hay niềm hạnh phúc thì cũng là vì nghĩ cho con chưa một lần nào nghĩ cho bản thân mình mình. Vẻ mặt người đàn bà bừng sáng lên như một nụ cười khi nghĩ đến những lúc vợ chồng con cháu sống vui vẻ, hòa thuận. Hình như tình thương con cũng như nỗi đau, sự thấu hiểu về những thăng trầm của lẽ đời “mụ” chẳng lúc nào thể hiện ra ngoài mà giấu kín trong trái tim mình. Vẻ đẹp của đàn bà hàng chài đã gợi cho ta bao tâm lý về đời sống, không thể nhìn yếu tố một cách phiến diện, một chiều mà phải để nó trong một khía cạnh toàn vẹn để định hình và nhận định, suy xét. Nghệ thuật phải là một tấm gương phản chiếu hiện thực đấy mới là nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính.
Nguyễn Minh Châu đã xây dựng được trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau, hình ảnh biểu trưng “chiếc thuyền ngoài xa” là nghệ thuật và thẩm mỹ ẩn dụ cho kiếp người đơn độc, lênh đênh trên biển khơi lớn đời sống. Nghệ thuật tự sự độc lạ và rất khác nhau, người trần thuật là Phùng một nghệ sĩ dày dặn kinh nghiệm tay nghề, từng trải trên mặt trận. Ngôn ngữ truyện chân thực, giàu hình ảnh sáng tạo, mê hoặc người đọc.
Chiếc thuyền ngoài xa là một tác phẩm văn học xuất sắc của Nguyễn Minh Châu, để lại cho toàn bộ chúng ta những bài học kinh nghiệm tay nghề quý giá về triết lý nhân sinh của đời sống, biết đồng cảm, sẻ chia với những mảnh đời khốn khó. Từ trường hợp truyện có ý nghĩa như một nút thắt để người đọc mày mò về thực sự đời sống, từ những thay đổi trong nhận thức con người, tác giả đã chỉ rõ mối liên hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và hiện thực. Nhà văn cũng như thư ký của thời đại, phải có trách nhiệm tái hiện môi trường sống đời thường trong ngòi bút nghệ thuật và thẩm mỹ của tớ.
Nguyễn Minh Châu sinh vào năm 1930, tại Quỳnh Lưu, Nghệ An, một vùng quê có truyền thống cuội nguồn hiếu học lâu lăm. Ông là một nhà văn rất có trách nhiệm với đời sống, luôn khát khao đi tìm những hạt ngọc ẩn giấu bên trong những con người. Những tác phẩm của ông thường nhẹ nhàng mà thấm đẫm những triết lý thâm thúy, này cũng là nét nổi trội làm ra phong thái văn học của Nguyễn Minh Châu. Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” là một tác phẩm thành công xuất sắc và gây nhiều ấn tượng trong tâm đọc giả của ông.
Tác phẩm được Ra đời vào năm 1983, đó là khoảng chừng thời hạn sau ngày dân tộc bản địa thống nhất, cuộc kháng chiến chống Mỹ thắng lợi. Hai miền Năm Bắc sum họp, toàn nước đoàn kết cùng nhau đứng lên dựng xây đời mới để sở hữu một môi trường sống đời thường tốt đẹp hơn. Song, đó cũng là thời gian mà những hậu quả do cuộc chiến tranh để lại vẫn còn đấy rất rộng, nhiều thử thách đưa ra trong đời sống của nhân dân, nhất là cái nghèo, cái đói.
Mở đầu tác phẩm là hình ảnh một người nghệ sĩ Phùng phát hiện được cảnh “đắt trời cho” vào một trong những buổi sớm mai. Từ xa xa, trong từng làn sương mờ ảo, huyền diệu, bóng một con thuyền thấp thoáng tiến vào bờ, trong khoảnh khắc ấy, ánh mặt trời bình minh mang màu hồng nhạt đang chiếu vào con thuyền tạo ra vẻ toàn bích. Trong con mắt của người nghệ sĩ khát khao đi tìm kiếm vẻ đẹp lúc ấy thật niềm hạnh phúc khi được ngắm nhìn và thưởng thức một vẻ đẹp “xưa nay trước đó chưa từng có”. Cảnh sắc vạn vật thiên nhiên hữu tình, hài hoà trong vẻ đẹp lao động của người ngư phủ, cả sắc màu, ánh sáng, đường nét đều hoàn mỹ. Trước bức tranh tuyệt đẹp ấy, người nghệ sĩ đã vô cùng rung động, vô cùng cảm xúc và vẫn không quên trách nhiệm của tớ, bấm máy ảnh liên tục ghi lại khoảnh khắc ấy. Đây là một bức tranh đẹp mà tạo hóa đã ban tặng, những không phải lúc nào thì cũng trọn vẹn có thể phát hiện được, một người nghệ sĩ như Phùng phải mải miết mà tìm kiếm, phải đi nhiều nơi, đến nhiều chỗ, phải lao động trang trọng trên hành trình dài đi tìm vẻ đẹp ấy mới trọn vẹn có thể gặp gỡ và tạo ra thành phầm đáng tự hào.
Niềm vui không được bao lâu thì Phùng lại đón nhận một thực sự sững sờ đằng sau tấm hình ấy. Trước mắt người nghệ sĩ xuất hiện một người đàn bà không mấy xinh đẹp, da mặt thì bị rỗ, khuôn mặt cúi xuống, bước từng bước tiến trong vẻ cam chịu. Đi theo sau là một người đàn ông cao to, vẻ mặt tức giận, rất hùng hổ, mũi đỏ gay. Người đàn ông ấy dáng những trận đòn tới tấp bằng chiếc thắt sống lưng trên tay ông ta vào người đàn bà. Lúc ấy, người đàn bà kia vẫn không nói một lời, lẳng lặng chịu đòn roi. Phùng bàng hoàng, há hốc mồm nhìn trong kinh ngạc, trái tim lúc ấy như ” chết lặng”. Phùng thời gian lúc bấy giờ mới nhận ra rằng hiện thực tàn nhẫn hơn ta tưởng, đằng sau vẻ đẹp mà mới mấy phút trước đó Phùng còn không ngớt lời ngợi khen là cả một mẩu chuyện thương tâm về đấm đá bạo lực mái ấm gia đình. Cuộc sống vốn chẳng hề hoàn mỹ như ai này vẫn tưởng, trong cái tốt còn cả những cái xấu, đúng – sai chẳng thể rạch ròi. Bởi thế, đừng vội vã nhìn vẻ hình thức bề ngoài mà định hình và nhận định, hãy đi sâu, hiểu kỹ để thấy được những mảng màu rất khác nhau trong đời sống.
Không thể cầm lòng trước hành vi tàn nhẫn và sai trái ấy, Phùng đã vội chạy tới cần ngăn. Bất bình trước cảnh đấm đá bạo lực tàn nhẫn, mong ước được giúp sức người đàn bà giải thoát khỏi môi trường sống đời thường như địa ngục, vì vậy dù đã hoàn thành xong xong trách nhiệm được giao, Phùng vẫn quyết định hành động ở lại để cùng Đẩu giúp sức người đàn bà.
Tại tòa án huyện, người đàn bà khốn khổ trạc vào tuổi bốn mươi kia xuất hiện trong vẻ lúng túng và sợ hãi. Chị ta ngồi nơi mép ghế, lạ lẫm với mọi thứ vì vốn người đàn bà ấy chỉ quen với cảnh sông nước, thuyền chài. Người đàn bà ấy lặng lẽ, vẻ mặt đầy bình yên như chưa hề có chuyện gì xẩy ra trước đó, có lẽ rằng, nêu không tồn tại cuộc gặp gỡ này, chẳng ai trọn vẹn có thể biết hết vẻ đẹp trong con người ấy.
Chị vốn là con của một mái ấm gia đình có Đk ở phố, rất mất thời hạn rồi vì một trận đậu mùa mà để lại trên khuôn mặt chị những vết rỗ xấu xí. Từ khi lấy người đàn ông hàng chài, môi trường sống đời thường nghèo khổ cứ mãi đeo bám. Trên con thuyền eo hẹp của sông nước, hai vợ chồng và chín mười người con bám víu lấy nhau trong khổ cực, túng quẫn. Chồng chị vốn là một người hiền lành ít nói nhưng cũng vì sự túng thiếu mà đâm ra cộc cằn, đổi nết. Khi nghe chánh án Đẩu khuyên chị bỏ người chồng tàn nhẫn đi. Chị không hề đồng ý. Điều nghịch lý là tại sao sống với một người đàn ông đấm đá bạo lực như vậy nhưng chị lại không chịu bỏ chồng? Còn nguyên nhân gì sâu xa khác?
Khi nghe người đàn bà ấy nói về chồng, về những lý giải thấu tình ta mới thấy hết được những nghĩ suy đầy tốt đẹp nơi chị. Chị là người hiểu môi trường sống đời thường của tớ, hiểu lẽ đời và tâm lý đầy chín chắn, thâm thúy. Với chị, việc bỏ chồng là yếu tố không thể, bởi môi trường sống đời thường trên thuyền, ngày thường thì thì còn gắng được nhưng những ngày mưa gió, bão giông nào thể thiếu bàn tay người đàn ông chèo chống. Thứ hai, mình chị không thể nào đủ sức để nuôi chín mười người con thơ dại, cho chúng có ái ăn cái mặc. Chị trọn vẹn có thể thiếu chồng nhưng con cháu làm thế nào trọn vẹn có thể vắng đi sự chăm sóc, lắng lo của người cha. Và thứ ba, chị luôn nhớ đến những phút giây niềm hạnh phúc bên mái ấm gia đình nhỏ, quây quần bên bữa cơm, dù rất ít nhưng đó là những khoảnh khắc mà chị trân trọng, giữ gìn, nó xoa dịu hết tất thảy những khổ đau, xót xa mà chị phải gánh chịu. Người đàn bà tội nghiệp ấy đâu có nghĩ gì đến cho mình, chị chỉ việc thấy con niềm hạnh phúc, ấm êm, chị chỉ mong sao ước những phút giây bình an giản đơn như vậy.
Chị là người phụ nữ yêu con và cũng rất mực thương chồng. Dù ai đó nói gì về chồng chị thì chị vẫn thấy được những ưu điểm nơi chồng. Chị sẵn sàng bao dung và thứ tha cho lỗi lầm của người đàn ông ấy. Sâu thẳm nơi đáy lòng của người đàn bà ấy là tình thương con bát ngát, chị quyết tử cả bản thân mình để đánh đổi cho con một mái ấm gia đình trọn vẹn, chị sợ những trận đòn roi tàn nhẫn từ bố sẽ làm vấy bẩn tâm hồn non nớt của những con nên chị đã cầu xin người chồng mang mình lên bờ để đánh, gửi Phát về sống với ông ngoại. Chị là người đại diện thay mặt thay mặt đẹp tươi của những người dân phụ nữ Việt Nam, yêu thương, nhân hậu và bản lĩnh, dù nhỏ bé, dù nghèo khổ, lam lũ những ánh lên những vẻ đẹp của tâm hồn đầy đáng quý, đáng được ngợi ca.
Sâu phiên xử ấy, Phùng đã vỡ lẽ ra hơn nhiều điều trong môi trường sống đời thường và trong nghệ thuật và thẩm mỹ. Đối với môi trường sống đời thường nên phải có cái nhìn đa chiều hơn, thâm thúy hơn. Đối với nghệ thuật và thẩm mỹ muốn đạt đến việc chân chính phải phục vụ con người, phải gắn với hiện thực đời sống.
Bằng nghệ thuật và thẩm mỹ xây dựng trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau, lối kể chuyện đầy bất thần, mê hoặc cùng hành văn chiêm nghiệm thâm thúy Nguyễn Minh Châu đã mang lại cho những người dân thưởng thức những cảm xúc đầy mới mẻ mà ta trước đó chưa từng đã có được.
Nhà văn Nguyễn Minh Châu là một trong những tác giả nổi tiếng của làng văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi. Ông sẽ là người “mở đường tài năng và tinh anh nhất”. Trước năm 1975, ông là một cây bút sử thi lãng mạn, viết nhiều về đề tài người lính.
Tuy nhiên, sau năm 1980, sáng tác của ông đi sâu vào cảm hứng đời tư thế sự với yếu tố đạo đức, và triết lý nhân sinh. Ông mày mò con người trong đời sống mưu sinh, trong hành trình dài nhọc nhằn kiếm tìm niềm hạnh phúc, mày mò hạt ngọc ẩn dấu, khuất lấp trong những con người. Tiêu biểu cho những kiếm tìm đề tài và trách nhiệm của người nghệ sĩ là tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa, in trong tập truyện cùng tên năm 1987.
Truyện ngắn được Ra đời tháng 8/1983 được in trong tập truyện ngắn cùng tên, khi trận cuộc chiến tranh vệ quốc của dân tộc bản địa qua đi. Đất nước tiến vào thời kì mới, thời kỳ độc lập thống nhất. Cuộc sống thời bình với muôn mặt của đời sống, đưa ra nhu yếu nhận thức lại về hiện thực và môi trường sống đời thường con người trước đó do tình hình của cuộc chiến tranh không được đưa ra
Là một tác phẩm phục vụ nhu yếu được nhu yếu ấy, ”Chiếc thuyền ngoài xa” đang trở thành một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của Nguyễn Minh Châu và tiêu biểu vượt trội cho cảm hứng đời tư thế sự, Xu thế chung của văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi.
Truyện ngắn được phân thành ba phần. Phần một: từ trên đầu cho tới “lưới vó biến mất”. Ở phần này, tác giả đi sâu vào kể về hai phát hiện của nhân vật Phùng. Phần hai: tiếp theo đến “giữa phá” là mẩu chuyện của người đàn bà hàng chài ở toà án huyện. Và phần ba còn sót lại – tác giả nói về tấm hình được chọn vào bộ lịch năm ấy.
Tác phẩm mở đầu bằng một bức tranh tuyệt đẹp được người nghệ sĩ Phùng ghi lại vào một trong những buổi sáng mờ sương ở một phà nước miền Trung. Phùng là nghệ sĩ nhiếp ảnh, được cấp trên giao cho chụp một tấm hình chủ đề thuyền và biển để đăng trong bộ lịch năm ấy.
Anh đã đi thực tiễn tại tại vùng biển miền Trung nơi trước kia đã từng chiến đấu và có người bạn ở đó. Khi đến đây anh phát hiện một bức tranh tuyệt đẹp đó là hình ảnh của thuyền và biển trong sương sớm. Đây cũng đó là trường hợp độc lạ và rất khác nhau của truyện thông qua đó ta thấy được nhiều điều trong môi trường sống đời thường này. Nhưng sau bức tranh ấy Phùng lại sở hữu phát hiện mới.
Trước tiên, truyện ngắn này còn có một trường hợp truyện rất là độc lạ và rất khác nhau. Tình huống là yếu tố then chốt so với truyện ngắn. Nhà văn tìm kiếm được trường hợp độc lạ và rất khác nhau sẽ làm bạn đọc mê hoặc theo mẩu chuyện. Tình huống đó là tình thế xẩy ra câu truyện, khi nhân vật ở trong tình thế ấy sẽ thể hiện rõ ràng nhất thực ra, tính cách, phẩm chất của con người. Tình thế cũng trọn vẹn có thể là bước ngoặt làm thay đổi số phận, nhận thức hoặc có khi thể hiện ra những cốt lõi sâu thẳm tiềm ẩn trong truyện.
Tình huống truyện của ‘Chiếc thuyền ngoài xa’ là trường hợp nhận thức, mày mò. Đây là một trường hợp bất thần và đầy nghịch lý. Tình huống của truyện được thể hiện qua hai phát hiện của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng. Tình huống đã hỗ trợ Phùng nhận ra được nhiều điều về môi trường sống đời thường, con người và nghệ thuật và thẩm mỹ. Cuộc đời vốn chứa được nhiều xích míc, bất thần và đầy nghịch lý. Cần đến gần môi trường sống đời thường để mày mò sự thực bên trong và chiều sâu thực ra. Cần có cái nhìn đa diện nhiều chiều để làm rõ bên trong số phận và tâm hồn con người.
Nghệ thuật phải luôn gắn sát với môi trường sống đời thường thì mới có thể có ý nghĩa. Phát hiện thứ nhất của nghệ sĩ Phùng là khung cảnh vạn vật thiên nhiên hoàn mĩ, đẹp thơ mộng. Người nghệ sĩ phát hiện ra một vẻ đẹp trên mặt biển mờ sương. Đó là cảnh một chiếc thuyền trong buổi sớm mai đang dần tiến vào bờ Cảnh tượng làm cho những người dân nghệ sĩ cảm thấy như ý và niềm hạnh phúc khi được tận mắt tận mắt chứng kiến một bức tranh tuyệt vời đến như vậy. Nó tựa như “một bức tranh mực tàu của một họa sỹ thời cổ”. “Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe …chiếu vào”. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con đang dần tiến vào bờ.
Toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến sắc tố ánh sáng đều hòa giải và hợp lý với nhau làm ra một vẻ đẹp toàn bích. Tác giả gọi đó là cảnh “đắt” trời cho, vẻ đẹp mà trong đời sống diễm phúc lắm may ra phát hiện được một lần. Nghệ sĩ Phùng tự nhận ra rằng vẻ đẹp đó là đạo đức. Trước bức tranh mực tàu ấy Phùng cảm thấy bồn chồn trong tim anh như có cái gì đang bóp chặt lấy. Đó là khoảnh khắc trong ngần của đời sống.
Người nghệ sĩ cảm thấy tràn ngập niềm sung sướng, anh thấy được cảm xúc trong ngần của tâm hồn, cảm nhận được chân- thiện -mĩ của đời sống. Anh cảm thấy tâm hồn mình được thanh lọc trở nên trong trẻo và thanh khiết. Thông qua cảm xúc của nhân vật Phùng, tác giả đưa ra ý niệm về vẻ đẹp. Cái đẹp phải có tác dụng thanh lọc tâm hồn, hướng con người đến cái chân-thiện-mĩ, vẻ đẹp là đạo đức.
Thế nhưng cảnh càng đẹp bao nhiêu thì thực tiễn môi trường sống đời thường lại đen tối bấy nhiêu. Đó đó là phát hiện thứ hai của Phùng trước khung cảnh tuyệt vời ấy. Hiện thực nghiệt ngã của con người với số phận xấu số của những con người nơi đây nhất là người đàn bà hàng chài hiện lên. Bước ra từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như mơ ấy là người phụ nữ xấu xí và người đàn ông hung dữ, cặp vợ chồng hiện thân cho việc lam lũ đói khổ.
Chính khuôn mặt nét người của tôi đã nói lên phần nào cái môi trường sống đời thường khổ cực mà người ta phải chịu. Người vợ “trạc ngoài 40”, “mặt rỗ”, “thân hình to lớn thô kệch”, “sống lưng áo bạc phếch”, “khuôn mặt lộ rõ sự mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới” … dường như bao nhiêu sương gió nắng mưa của đất trời đã chiếu trực diện vào người đàn bà ấy vậy. Còn người đàn ông thì cũng chẳng hơn gì: “có tấm sống lưng rộng”, đi chân chữ bát khuôn mặt “độc, dữ”. Cả hai người đều là hiện thân của sự việc nhọc nhằn, nghèo khó của người dân hàng chài.
Một cảnh tượng trình làng làm cho nghệ sĩ Phùng không thể nào tin vào mắt mình và cái cảnh đẹp kia bỗng chốc trở thành một hình ảnh vô cùng thậm tệ. Hai con người khổ sở ấy đi vào phía bãi xe tăng hỏng và thật bất thần trước cảnh tượng ấy: “Lão đàn ông lập tức trở nên hùng hổ,mặt đỏ gay,lão rút trong người ra một chiếc thắt sống lưng … lão trút cơn giận như lửa cháy bằng phương pháp dùng chiếc thắt sống lưng quật tới tấp vào người đàn bà,lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két..”.
Trong “chiếc thuyền ngoài xa”, một thực sự còn trớ trêu,cay đắng nữa: Cha con lão làng chài coi nhau như quân địch “Thằng bé chạy một mạch,sự rất khó chịu căng thẳng mệt mỏi…lập tức nhảy xổ vào cái lão đàn ông… liền rướn thẳng người vung chiếc khóa sắt quật vào giữa khuôn ngực lão đàn ông”. Người nghệ sĩ Phùng như cay đắng nhận thấy những cái ngang trái, thảm kịch trong mái ấm gia đình thuyền chài kia đã là thứ thuốc rửa quái đản làm những thước phim huyền diệu của chiếc máy ảnh mà anh dày công sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ bổng hiện hình một thực sự môi trường sống đời thường xót xa.
Tấm ảnh về chiếc thuyền thì rất đẹp, nhưng môi trường sống đời thường đích thực của mái ấm gia đình dân chài trên chiếc thuyền ấy chẳng có gì là đẹp. Sự nghịch lí ấy đưa ra yếu tố so với những người nghệ sĩ về quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và môi trường sống đời thường. “Nghệ thuật tránh việc là ánh trăng lừa dối” (Nam Cao). Những giọt nước mắt của người đàn bà hàng chài nhỏ xuống lấp đầy những vết rỗ chằng chịt kia. Một cảnh tượng nghiệt ngã trái chiều với cái cảnh đẹp như ngư phủ của con thuyền.
Với hai phát hiện ấy Phùng chợt nhận ra rằng đời sống không đơn thuần và giản dị một chiều mà chứa nhiều nghịch lý ngang trái, xích míc. Cuộc sống luôn tồn tại những mặt trái chiều, đẹp và xấu thiện và ác. Ở đây nhà văn xác lập đừng nhầm lẫn hiện tượng kỳ lạ với thực ra, hình thức bên phía ngoài với nội dung bên trong. Khi nhìn nhận định hình và nhận định đời sống thì phải có cái nhìn đa chiều nhiều phía.
Nếu truyện ngắn chỉ tạm ngưng ở đây chứng minh và khẳng định sẽ không còn đủ sức hút trọn vẹn có thể để lại dư âm trong tâm người đọc. Chính vì thế mà những tâm sự của người đàn bà hàng chài tại tòa án huyện được viết ra. Sau khi tận mắt tận mắt chứng kiến cảnh bạo hành dã man bên chiếc xe tăng hỏng, Phùng đã nói với chánh án Đẩu từng là chiến hữu của anh để nhờ giúp sức.Phùng và Đẩu đều phải có ý tốt mong cho những người dân phụ nữ ấy thoát khỏi người chồng vũ phu.
Chính vì vậy người đàn bà hàng chài đã được chánh án Đẩu mời đến tòa án huyện và giải pháp được đưa ra là li hôn với chồng. Người đàn bà hàng chài đến tòa án huyện ban sơ chị tỏ ra rất sợ hãi khép nép sau khoản thời hạn nghe những phân tích và sự giúp sức của Đẩu thì chị bỗng bình tĩnh và thay đổi cách xưng hô không hề khép nép nữa mà nói ra những tâm sự những tâm lý của mình mình mình. Những lời tâm sự của chị đã khiến người đọc cũng phải ngỡ ngàng. Vẻ đẹp tâm hồn ẩn sâu bởi cái vẻ ngoài xấu xí, của người phụ nữ ấy đã khiến chánh án Đẩu và nhân vật Phùng nhận ra được nhiều điều.
Người đàn bà kể lại đời sống mình rằng: Trước kia bà cũng là một người con nhà khá giả, nhưng sau một trận thủy đậu làm cho bà dỗ hết mặt không tồn tại ai thèm lấy bà. Khi ấy ông xã của bà lại là người làm vườn. Bố mẹ mất đi người đàn ông ấy đã cứu vớt đời sống của bà chính vì thế mà bà bị đánh đập nhưng cũng không nỡ bỏ người chồng đồng thời cũng là ân nhân của tớ. Hiện nay môi trường sống đời thường của bà khổ về cả vật chất lẫn tinh thần.
Gia đình bà sống cùng nhau trên một con thuyền nhỏ. Con thuyền ấy vừa là phương tiện đi lại kiếm sống lại cũng là ngôi nhà che nắng che mưa. Bà thường xuyên bị đánh đập, ba ngày một trận nhẹ năm ngày một trận nặng. Thế nhưng bà không hề chống lại chồng mình, cam chịu, nhẫn nhục, bà coi một việc bị đánh là một chuyện đương nhiên, thậm chí còn sợ những con nhìn thấy bà xin chồng đánh khi vào bờ.
Khi nghe những lời khuyên của Đẩu và Phùng, biết lòng tốt của mình nhưng bà nhất quyết không bỏ chồng vì người chồng là nơi dựa tinh thần lớn số 1 của mái ấm gia đình nhất là lúc phong ba bão táp. Người đàn bà cần chồng vì còn phải nuôi những người con kia. Và hơn thế nữa trên thuyền cũng luôn có thể có những lúc mái ấm gia đình niềm hạnh phúc vui vẻ. Người đàn bà chắt chiu những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi đời thường khi nhìn thấy những con được ăn no.
Thị nhận lỗi, nhận định rằng đẻ nhiều con là cái tội của tớ. Trong tâm lý của Phùng, Đẩu và thằng Phác người đàn ông kia là người thô lỗ, gian ác, dã man đáng lên án. Nhưng với những người vợ thấu hiểu và cảm thông, người đàn ông ấy cũng chỉ là nạn nhân, hắn trước kia hiền lành lắm, cũng vì môi trường sống đời thường nghèo khổ quá nên mới như vậy. Từ này đã cho toàn bộ chúng ta biết người đàn bà hàng chài tuy là một người phụ nữ không học tập, xấu xí nhưng lại sở hữu một trái tim nhân hậu tiêu biểu vượt trội cho nét tươi tắn tâm hồn của người phụ nữ Việt nam. Thị là người đồng ý hi sinh để sống và cống hiến cho những con, một người vị tha và thâm thúy lẽ đời.
Trước những lẽ ấy thoạt đầu Đẩu và Phùng nghiêm nghị thấy bất bình nhưng về sau thì như vỡ lẽ ra nhiều điều.Phùng từng là người lính chiến đấu giải phóng miền Nam khỏi nanh vuốt quân xâm lược nhưng lại không thể nào giải phóng được số phận của người đàn bà xấu số. Qua mẩu chuyện của người đàn bà, Phùng càng thấm thía: không thể đơn thuần và giản dị trong cái nhìn về đời sống và con người.
Cuộc sống này sẽ không riêng gì có sống và cống hiến cho riêng mình hay nó vốn là cái mình nhìn thấy trên bề nổi mà nó là phần chìm bên trong mẩu chuyện kia. Vẻ đẹp của người đàn bà hàng chài đã đem lại cho những người dân đọc một thông điệp, một triết lý. Đó là phải nhìn mọi việc một cách toàn vẹn. Đó mới là cái giá trị đích thực của môi trường sống đời thường này. Từ một người đàn bà nhút nhát sợ hãi người đàn bà trở nên thâm thúy làm cho hai người đành phải để người phụ nữ ấy về với mái ấm gia đình mình.
Câu chuyện kết thúc khi tấm hình tuyệt bích được chọn in trong tấm lịch năm ấy và bức tranh còn được treo mãi trong những mái ấm gia đình sành nghệ thuật và thẩm mỹ. Điều này xác lập giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ của bức tranh. Câu chuyện của người đàn bà hàng chài đã đi sâu vào tiềm thức của Phùng như một trải nghiệm mà mọi khi nhìn vào tấm hình anh lại nhớ đến nó. Với anh, khi đứng trước tấm hình đen trắng lại thấy một màu hồng trong buổi sớm ban mai và nhìn kĩ hơn thế nữa lại thấy bước ra từ trong tranh là người đàn bà hàng chài lam lũ.
Như vậy nếu hiểu bức tranh thuyền và biển kia là hình ảnh của nghệ thuật và thẩm mỹ và người đàn bà hàng chài bước ra từ trong tranh là hình ảnh của đời sống thì Nghệ thuật và đời sống phải gắn sát với nhau. Nghệ thuật bắt nguồn từ môi trường sống đời thường thì cũng phải gắn sát với môi trường sống đời thường. Nghệ thuật phải luôn gắn sát với môi trường sống đời thường thì mới có thể có ý nghĩa.
Với cách xây dựng trường hợp truyện độc lạ và rất khác nhau, mới lạ, mang ý nghĩa mày mò, phát hiện về đời sống, và cách trao ngòi bút cho nhân vật kể chuyện (nhân vật Phùng), “Chiếc thuyền ngoài xa” đã để lại ấn tượng sâu đậm. Thành công của Nguyễn Minh Châu là đã đem lại cho những người dân đọc một tác phẩm đầy tính triết lý và chiêm nghiệm về đời sống, con người và cả nghệ thuật và thẩm mỹ. Những triết lý luôn đúng với mọi thời đại.
Nguyễn Minh Châu là một trong số những nhà văn thứ nhất của thời kì thay đổi đã đi sâu mày mò thực sự đời sống, dũng mãnh thể hiện những góc khuất của đời sống ngay trong quyết sách xã hội tốt đẹp của toàn bộ chúng ta. Đúng như lời của nhà văn Nguyễn Minh Châu đã nói: “Nhà văn không tồn tại quyền nhìn sự vật một cách đơn thuần và giản dị, và nhà văn cần phấn đấu để đào xới thực ra con người vào những tầng sâu lịch sử dân tộc bản địa”.
Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” thể hiện một bài học kinh nghiệm tay nghề đúng đắn về kiểu quan điểm nhận môi trường sống đời thường và con người: Mỗi người trong cõi đời,nhất là người nghệ sĩ,không thể đơn thuần và giản dị,sơ lược khi nhìn nhận môi trường sống đời thường và con người. Cần một quan điểm phong phú chủng loại nhiều chiều, phát hiện ra thực ra thật sau vẻ đẹp bên phía ngoài của hiện tượng kỳ lạ. Đồng thời tác phẩm in đậm phong thái tự sự – triết lí của nhà văn Nguyễn Minh Châu.
Nguyễn Minh Châu là một nhà văn lớn trong nền văn học tân tiến Việt Nam. Hành trình sáng tác của ông được chia ra làm hai quá trình rõ rệt. Trước thập kỉ 1980, ông là ngòi bút sử thi có khuynh hướng trữ tình lãng mạn. Từ đầu thập kỉ 1980 cho tới khi mất, cảm hứng thế sự với những yếu tố đạo đức và triết lí nhân sinh đang trở thành mạch nguồn văn chương dồi dào trong ông.
Và “Chiếc thuyền ngoài xa” đó là một tác phẩm văn học nổi tiếng thuộc quá trình thứ hai, là người đại diện thay mặt thay mặt tiêu biểu vượt trội cho hành trình dài sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ lấy với tâm điểm là con người trong công cuộc mưu sinh, trong quy trình nhọc nhằn đi tìm niềm hạnh phúc.
“Chiếc thuyền ngoài xa” kể về trường hợp của nghệ sĩ Phùng khi anh đi tìm kiếm ngoại cảnh để sở hữu thể chụp những tấm hình đẹp ở một bãi tắm biển miền Trung. Ở đây anh đã phát hiện một cảnh “đắt” trời cho mà có lẽ rằng suốt một đời cầm máy ảnh chưa lúc nào thấy. Nhưng đằng sau tấm hình vạn vật thiên nhiên lãng mạn được phủ bởi lớp sương mù trắng có pha màu hồng là một thực sự nghiệt ngã về môi trường sống đời thường của một mái ấm gia đình hàng chài.
Cảnh đói nghèo và bạo hành mái ấm gia đình trình làng ngay trước mắt. Hóa ra, vẻ đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ không hề trùng khít với vẻ đẹp của môi trường sống đời thường. Trong buổi tòa ở huyện, nhiếp ảnh Phùng đã tận mắt tận mắt chứng kiến mẩu chuyện đầy cảm động của người đàn bà hàng chài ngày hôm trước và cũng trải qua người đàn bà này, anh khởi đầu ngộ và vỡ lẽ ra nhiều điều trong môi trường sống đời thường.
Tác phẩm được mở ra bằng hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng. Phát hiện thứ nhất là về nghệ thuật và thẩm mỹ, sau một tuần “phục kích” ở bãi tắm biển, Phùng đã và đang tìm kiếm được cho mình một cảnh “đắt” trời cho. Bức tranh vạn vật thiên nhiên tuyệt đẹp và khoáng đãng hiện ra trước mắt, thu trọn cả tâm hồn anh “trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”, “toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hòa giải và hợp lý và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn thuần và giản dị và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bồn chồn, trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào”…
Phùng đang không ngại ngần gì nữa mà bấm “liên thanh” như muốn đem toàn bộ những vẻ đẹp kia đặt trọn vào ống kính của tớ. Cái đẹp bên phía ngoài của sự việc vật đã làm cho những người dân nghệ sĩ kia ngẩn ngơ tức thì. Phát hiện thứ hai là về đời sống, ẩn giấu đằng sau vẻ đẹp nghệ thuật và thẩm mỹ là yếu tố thật đầy nghịch lí, xót xa. Phía sau bức tranh vạn vật thiên nhiên tươi đẹp là bức tranh hiện thực đầy khắc nghiệt, lem lấm những bước đường mưu sinh của con người.
Đó là người vợ xấu xí, thô kệch, mệt mỏi và cam chịu. Đó là người chồng bạo hành, xem việc trút xuống vợ mình những cơn rất khó chịu bằng chiếc thắt sống lưng quật tới tấp xuống sống lưng là niềm giải tỏa “Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”. Ẩn đằng sau vẻ đẹp toàn bích lại là yếu tố tàn nhẫn khôn cùng. Tất cả hiện thực môi trường sống đời thường trình diện trước mắt Phùng vô cùng bất thần, trớ trêu, quái ác.
Nguyễn Minh Châu ngay từ trên đầu đã và đang khôn khéo đan cài điều này vào nhan đề “Chiếc thuyền ngoài xa” – tên gọi dễ liên tưởng đến một chiếc tên khác: “ngoài xa” – “vào gần”. Ngoài xa, chiếc thuyền là một hình tượng của vẻ đẹp, của sự việc toàn bích, của khát khao thu trọn từng khoảnh khắc lãng mạn, nên thơ ấy bằng sự xúc động của một nghệ sĩ nhiếp ảnh.
Vào gần, đó là bức tranh môi trường sống đời thường vô cùng khắc nghiệt, gai góc và phức tạp khôn cùng, nó đã được bao trùm bởi lớp sương hồng mờ ảo mà nếu không chịu khó vén mở, toàn bộ đều bị đánh lừa. Phùng kinh ngạc trước tình hình đó, ban sơ “cứ đứng há hộc mồm ra mà nhìn”, tiếp sau này đã “vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới”.
Hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng đã mang tới ý nghĩa thâm thúy cho tác phẩm, có ý nghĩa mày mò, phát hiện đời sống. Trước hết, đó quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ với đời sống. Đánh giá sự vật nếu chỉ tạm ngưng ở vẻ đẹp, vẻ mê hoặc bên phía ngoài tức là bỏ qua chiều kích, ý nghĩa của bề sâu, là thoát li thực tại. Ta thấy, tiếp cận hiện thực ở khoảng chừng cách “ngoài xa” khó lòng thấm nhuần được những mẩu chuyện đằng sau bức tranh phong cảnh khi “vào gần”. Cũng cùng là một đối tượng người tiêu dùng, nhưng cách tiếp cận, thái độ tiếp cận rất khác nhau sẽ dẫn những muôn hình vạn trạng môi trường sống đời thường.
Câu chuyện người đàn bà ở tòa án huyện cũng là một nội dung quan trọng để mở ra những bài học kinh nghiệm tay nghề thâm thúy cho những người dân đọc. Số phận con người từ từ được thể hiện qua lời thoại của những nhân vật, từ đó mở ra chiều sâu triết lí cho tác phẩm. Qua lời kể của người đàn bà, Phùng dần có sự vỡ lẽ trong nhận thức, dần nhận ra sự đa chiều, phức tạp trong những con người, mỗi tình hình.
Được tòa mời lên xử lý và xử lý việc mái ấm gia đình, người đàn bà đã xuất hiện nơi tòa án, nơi thao tác của Đẩu – bạn tri kỷ của Phùng. Ban đầu, người đàn bà có vẻ như lúng túng, đầy sợ sệt, xưng là “con” và gọi Đẩu là “quý tòa”. Sau đó, chị đột ngột đổi sang xưng “chị”, gọi Phùng và Đẩu là “những chú”. Sự xưng hô ấy có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng, từ một người đàn bà nhỏ bé, cam chịu đang trở thành một người thầy, một vị quan tòa chỉ dạy Phùng và Đẩu quan điểm đời, nhìn môi trường sống đời thường.
Ta thấy, dù chịu cảnh “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng”, từ trên đầu đến cuối, người đàn bà vẫn khước từ từ bỏ chồng, mặc dầu Phùng và Đẩu có tốn bao nhiêu lời khuyên răn. Cuộc đời của chị là trải dài của những xấu số, chị không riêng gì có sống và cống hiến cho riêng mình, mà còn vì chồng, vì con. Chị tự trách cảnh nghèo đói kia là vì mình đẻ nhiều quá và cảm thông, thấu hiểu cho những người dân chồng “lão chồng tôi khi đó là một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm, không lúc nào đánh đập tôi”.
Chị hi sinh cả đời mình để sống và cống hiến cho con “đàn bà chúng tôi phải sống và cống hiến cho con chú không thể sống và cống hiến cho mình như ở trên đất được”. Chị trân trọng, chắt chiu từng niềm hạnh phúc nhỏ nhoi “vui nhất là nhìn đàn con tôi chúng nó được ăn no”. Từ đó, ta thấy, hình ảnh người đàn bà không thể chỉ nhìn ngắm đơn thuần và giản dị bên phía ngoài, không phải chỉ là người phụ nữ cam chịu, là nạn nhân của bạo hành, là người sinh ra với những đau thương như số mệnh an bài mà còn là một người đại diện thay mặt thay mặt cho việc nhẫn nhục của người mẹ, người vợ; là người đại diện thay mặt thay mặt cho tình thương và trách nhiệm với con, với chồng, với mái ấm gia đình.
Bức ảnh của nhiếp ảnh Phùng đó là kết tinh của một quy trình thăm dò, mày mò hiện thực môi trường sống đời thường một cách phong phú chủng loại, nhiều chiều “tuy là ảnh đen trắng nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai lúc bấy giờ nhìn thấy từ bãi xe tăng hỏng, và nếu nhìn lâu hơn, lúc nào tôi cũng thấy người đàn bà bước thoát khỏi ảnh”. Vẫn là hình ảnh “tấm sống lưng bạc phếch có miếng vá”, hình ảnh người đàn bà trong tấm hình của Phùng đã để lại những dư ba trong tâm người đọc mãi về sau.
Về nghệ thuật và thẩm mỹ, trước nhất Nguyễn Minh Châu đã thành công xuất sắc trong việc xây dựng diễn biến. Đó là cách tạo trường hợp mang tính chất chất chất mày mò, phát hiện về đời sống, nhất là trải qua hình ảnh người nghệ sĩ Phùng. Ban đầu, Phùng nhìn đời bằng con mắt của người nghệ sĩ. Sau đó, qua những biến cố, những sự kiện, nhận thức và quan điểm nhận đã có sự biến chuyển, từ thơ mộng sang hiện thực, hiểu sâu hơn về người đàn bà, về chị em thằng Phác…
Bên cạnh đó, cách gọi tên phiếm định “người đàn bà hàng chài” như một cách gọi chung, nêu lên một số trong những phận chung của những con người nhọc nhằn trong công cuộc mưu sinh. Cách miêu tả, xây dựng khối mạng lưới hệ thống ngôn từ phù thích phù hợp với những điểm lưu ý tính của nhân vật. Lão đàn ông hiện lên với dáng hình thô bỉ, tàn nhẫn qua ngôn từ hung bạo, tục tĩu. Người đàn bà thô kệch, xấu xí, xấu số kia được dựng lên bằng sự dịu dàng êm ả, yêu thương con và sự thấu hiểu lẽ đời…
Qua tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”, toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể hiểu vì sao Nguyễn Minh Châu được định hình và nhận định là “thuộc trong số những nhà văn mở đường cho tinh anh và tài năng nhất của văn học ta lúc bấy giờ”. Thông qua những nhân vật trong truyện, nhà văn đã cho ta thấy hành trình dài mày mò thực sự đời sống ở bình diện đạo đức thế sự với việc đặt con người, quan điểm con người lên làm TT của sáng tạo văn chương, nghệ thuật và thẩm mỹ.
Tác phẩm của Nguyễn Minh Châu được định hình và nhận định mang tính chất chất chất tự sự và triết lí. Mỗi tác phẩm ông viết lên luôn nhằm mục tiêu mày mò, phát hiện ra muôn vàn vẻ đẹp của môi trường sống đời thường. Chiếc thuyền ngoài xa là một trong những tác phẩm xuất sắc của mình, được viết năm 1983, khắc họa cái lãng mạn của nghệ thuật và thẩm mỹ và sự trần trụi của hiện thực đời thường.
Nhận được yêu cầu của thủ trường, Phùng đã mang máy ảnh về vùng mặt trận cũ, chụp một bức tranh siêu phẩm để hoàn thành xong bộ lịch trong năm này. Và trong lần ấy người nghệ sĩ đã chiêm nghiệm được biết bao chuyện, biết bao điều trong môi trường sống đời thường đầy những lo toan, vất vả này.
Sau những ngày chật vật, quả thực hôm đó người nghệ sĩ Phùng đã gặp vận may hiếm có, cảnh đẹp trời cho hiện ngay trước mặt Phùng. Anh không chần chừ, vội vàng lôi máy ra tác nghiệp, khung tiền cảnh mắt hiện ra vô cùng diệu kì: “thuyền in một nét mơ hồn lòe nhòe vào bầu sương mù white color như sữa có pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Và bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. toàn bộ khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm trong lòng hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi…”. Đây quả là bức tranh mực tàu của danh họa thời cổ. Trái tim anh dường như bị bóp nghẹn, bồn chồn không nói thành lời trước vẻ đẹp của vạn vật thiên nhiên, tạo hóa. Lúc bấy giờ anh mới cảm thấm được “vẻ đẹp đó là đạo đức”. Cái đẹp và nghệ thuật và thẩm mỹ đã thanh lọc tâm hồn con người, giúp tâm hồn con người ta trở nên thánh thiện hơn. Nhưng toàn bộ chúng ta cũng cần được để ý đến một rõ ràng, đó là vị trí khi Phùng chụp hình vẫn còn đấy ngổn ngang những tàn dư của cuộc chiến tranh để lại. Có phải chỉ vì hai con mắt thi vị hóa lãng mạn hóa của một người nghệ sĩ mới khiến Phùng cảm nhận được khung cảnh “trời ban kia”. Đồng thời, cũng chính thế cho nên, sau này khi phát hiện ra thực sự Phùng đã hụt hẫng biết nhường nào.
Đằng sau bức tranh toàn bích kia lại là một hiện thức làm người ta nhói lòng. Trong cảnh thanh tĩnh là tiếng gầm ghè, đầy phẫn nộ “cứ ngồi nguyên đây, động đậy tao giết cả mày đi hiện giờ” rồi hình ảnh người đàn bà từ từ mở ra, to lớn, thô kệch đi sau người đàn ông hung tàn, độc dữ. Những gì xẩy ra tiếp sau đó làm cho Phùng quá đỗi bất thần và choáng váng. Người đàn ông rút chiếc thắt sống lưng, vừa quất tới tấp vào người đàn bà. Nhưng kì lạ thay người phụ nữ đó không hề than phiền lấy một tiếng, Điều đó làm Phùng “há mồm mà nhìn” vô cùng “kinh ngạc”. Sau nỗi kinh ngạc, Phùng vứt chiếc máy ảnh xuống vội vàng can ngăn. Thì chính thời gian lúc bấy giờ, một chiếc bóng nhỏ con lao vụt đến, nhắm thẳng vào người đàn ông.
Người mẹ tội nghiệp, gọi tên người con “ôm chầm lấy thằng bé, rồi lại buông ra, chắp tay vái lấy vái để rồi lại ôm chầm lấy…”, khiến người đọc không khỏi xót thương, xúc động. Tất cả những hình ảnh đó làm Phùng bàng hoàng, đau đớn. Rất nhanh mái ấm gia đình nọ rời đi, khung cảnh trở về cảnh thanh tĩnh như nó vốn có. Với Phùng đây có lẽ rằng là một chuyến du ngoạn nhiều ý nghĩa: “chiếc thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ thì ở ngoài xa, ẩn hiện trong sương mù, còn thực sự đời sống thì trần trụi, ở ngay trước mắt”. Phùng đau đớn vì trước nay cái nhìn của tớ quá giản đơn, xuôi chiều, mà hiện thực môi trường sống đời thường lại vô cùng đa đoan, phức tạp.
Lần tiếp theo Phùng và người đàn bà hàng chài hội ngộ nhau đó là ở trụ sở tòa án huyện. Và lần này cả Phùng và Đầu đều phải có những chiêm nghiệm riêng cho mình về con người và đời sống. Người đàn bà thời gian lúc bấy giờ ngồi sâu nơi góc tường, cố thu mình lại, dáng vóc vô cùng sợ sệt. Có lẽ đấy là lần thứ nhất người đàn bà này đến cơ quan công quyền của nhà nước. Mụ phủ phục, lạy lấy lạy để vô cùng đáng thương: “con lấy quý tòa” “quý tòa bắt tội con cũng rất được, phạt tù con cũng rất được, đừng bắt bỏ nó”. Vì sao vậy? Vì sao mụ lại xin tha cho một kẻ tà đạo ác, nhẫn tâm đánh ba ngày một trận nhẹ, bảy ngày một trận nặng. Nào Phùng và Đẩu trọn vẹn có thể hiểu được. Sau những kinh ngạc ban sơ, người đàn bà có vẻ như như đã quen hơn, chị tâm sự về đời sống mình, về việc không tồn tại ai lấy, tâm sự về người chồng hiện tại: “lão chồng tôi khi đó là một anh con trai cục tính nhưng hiền lành lắm, không lúc nào đánh đập tôi”. Rồi bà lí giải nguyên nhân vì sao chồng mình lại sinh ra tính như vậy. Bởi vì cảnh nghèo, chính vì khổ quá, nên đàn ông trên thuyền chỉ biết hoặc uống rượu, hoặc đánh vợ mọi khi cảm thấy khổ quá. Bởi, trên vai người đàn ông đó phải gánh vác biết bao trách nhiệm, nhất là những lúc biển động: “ông trời sinh ra người đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho tới khi khôn lớn, cho nên vì thế phải gánh lấy cái khổ. Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống và cống hiến cho con chứ không thể sống và cống hiến cho mình như ở trên đất được…”. Đó là lí do vì sao dù bị chồng đánh chị vẫn cam tâm tình nguyện, vẫn xin tha cho hắn. Bởi ngoài những lúc bị đánh đập qua, môi trường sống đời thường hòa thuận, nhìn đám con được ăn no chị cũng cảm thấy vô cùng vui long,…
Chỉ qua những lời san sẻ rất là ngắn gọn của chị ta trọn vẹn có thể thấu hiểu được nỗi thống khổ, sự cam chịu, nhẫn nhục trong người phụ nữ này. Tình mẫu tử thiêng liêng đã khiến chị sẵn sàng hi sinh mọi thứ để con được sống, được ăn no. Đồng thời cũng giúp ta thêm hiểu căn nguyên của tình trạng đấm đá bạo lực trong những mái ấm gia đình nghèo khổ.
Quả thực qua mẩu chuyện của người đàn bà hàng chài ta lại càng thấy rõ hơn không riêng gì có thể định hình và nhận định một con người, một yếu tố qua vẻ hình thức bề ngoài của nó. Sự việc, con người vốn nông sâu khôn lường, nếu không truy nguyên, không lắng lòng để nghe thì cả đời này toàn bộ chúng ta chỉ là những kẻ hời hợt, đi định hình và nhận định mọi chuyện bằng con mắt thờ ơ.
Tạo nên sức mê hoặc cho tác phẩm này phải kể tới nghệ thuật và thẩm mỹ tạo dựng trường hợp bất thần, mê hoặc. Nhà nhiếp ảnh phát hiện khoảnh khắc trời cho, nhưng đằng sau nó lại là cảnh đấm đá bạo lực tàn nhẫn. Cho người đàn bà đến để rỉ tai, để phân tích lí giải nhưng nào ngờ chính Phùng và Đẩu lại được người phụ nữ tưởng như thô kệch ấy làm cho “sáng mắt”. Giúp họ hiểu hơn những quanh co, uẩn khúc trong đời sống, từ đó có những nhận xét định hình và nhận định đứng đắn trước bất kể yếu tố, hiện tượng kỳ lạ nào.
Với trường hợp truyện rực rỡ, chân thực Chiếc thuyền ngoài xa mang giá trị nhân đạo và nhân bản thâm thúy. Cuộc đời này gồm cả rồng phượng, gồm cả đúng sai, tốt xấu. Bởi vậy khi định hình và nhận định bất kể điều gì rồi cũng tránh việc hời hợt. Cuộc sống này vô cùng phức tạp, để hiểu nó nên phải soi ngắm từ nhiều phía, nhiều góc cạnh. Bài học cho Phùng và Đầu cũng đó là những gì Nguyễn Minh Châu muốn gửi gắm đến những thế hệ bạn đọc.
Với Nguyễn Minh Châu nhà văn tồn tại ở đời là để nâng giấc cho những con người cùng đường, tuyệt lộ, những người dân bị điều ác và sự xui rủi dồn đến chân tường vô vọng, để bênh vực cho những con người không tồn tại ai bênh vực. Niềm khát khao bênh vực, bảo vệ những con người bị chà đạp, đày đọa hắt hủi như vậy cùng với tấm lòng thiết tha truy tìm những vẻ đẹp tiềm ẩn sâu tận đáy tâm hồn của mỗi con người, đang trở thành nguồn sáng giúp Nguyễn Minh Châu viết nên tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa, một trong những tác phẩm siêu phẩm của nền văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi. Tác phẩm tiềm ẩn những giá trị nhân văn, những triết lý thâm thúy về đời người bằng ánh nhìn đa diện nhiều chiều của tác giả, về mối tương quan chỉ cách nhau một ranh giới thật mỏng dính manh là hiện thực đời sống và nghệ thuật và thẩm mỹ.
Nguyễn Minh Châu nổi tiếng với nhiều tác phẩm như Bến quê, Chiếc thuyền ngoài xa, Cỏ lau,… nhà văn Nguyễn Trung Thành từng ca tụng “Nguyễn Minh Châu thuộc vào trong số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng” nhất của văn học Việt Nam thời kỳ thay đổi. Suốt đời sống cầm bút, ông luôn trăn trở, tìm tòi cái hạt ngọc quý vẫn ẩn giấu trong tâm hồn của mỗi con người thường thì nhất. Chiếc thuyền ngoài xa Ra đời tháng 8/1983, in trong tập Bến quê (1985), sau trở thành nhan đề chung cho tập Chiếc thuyền ngoài xa. Tác phẩm là mẩu chuyện về chuyến công tác làm việc xa của một nhiếp ảnh tên Phùng, sau chuyến công tác làm việc ấy anh đã nhận được ra những ý niệm mới mẻ về nghệ thuật và thẩm mỹ, về vẻ đẹp và về đời người đầy những vết nham nhở, sần sùi.
Chiếc thuyền ngoài xa khởi đầu bằng một diễn biến độc lạ và rất khác nhau và bất thần, nếu nói mạch cảm xúc và cấu tứ là cái để người ta vịn vào tìm hiểu nội dung của một văn bản thơ, thì trường hợp truyện đó là một khởi điểm chứng minh và khẳng định để khai thác, tìm tòi những cái rực rỡ của một tác phẩm văn xuôi. Đó là những sự kiện éo le, bất thần, khác lạ để mở ra một mẩu chuyện dài ở phía sau, mà theo như ý của Nguyễn Minh Châu thì trường hợp truyện là “cái tình thế mà ở đó sự sống hiện ra một cách đậm đặc, cái khoảnh khắc tiềm ẩn cả một đời người”. Từ trường hợp truyện tính cách, số phận của nhân vật được gợi mở, cũng từ trường hợp truyện mà chủ đề cũng như những giá trị mà tác giả xây dựng được hé lộ một cách tinh xảo và độc lạ và rất khác nhau.
Trong chuyến công tác làm việc dài ngày, sau nhiều buổi sáng “phục kích” tại bãi tắm biển thì ở đầu cuối như ý đã và đang đi đến với thợ chụp hình là Phùng, một “cảnh đắt trời cho” đã xuất hiện ngay trước mắt mà có lẽ rằng suốt cả đời sống cầm máy ảnh anh trước đó chưa từng được thấy lúc nào, đó là một cảnh được ví như thể “bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”. Phùng sướng điên người, đến mức giơ máy ảnh lên bấm “liên thanh” hết cả một phần tư cuốn phim. Cảnh chiếc thuyền lưới vó cập bờ, dưới cái tia nắng “hồng hồng” tờ mờ hơi sương quả thực là tuyệt mỹ, khiến người ta lặng người, tim thắt chặt lại bởi cái sự “đơn thuần và giản dị và toàn bích”. Như vậy phát hiện thứ nhất của Phùng đó là “mày mò ra cái chân lý của sự việc toàn thiện, mày mò thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”, rằng vẻ đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ là đạo đức.
Nhưng những tưởng một cảnh đẹp ấy sẽ là mãi mãi không tồn tại một tỳ vết thì phát hiện thứ hai của Phùng lại dường như lật ngược lại vẻ toàn mỹ, phá vỡ đi cái sự toàn bích, toàn thiện, phá vỡ đi cái “im phăng phắc” của một buổi sớm mai đẹp tươi bình yên. Một người đàn bà thô kệch, lam lũ lững thững bước ra từ “bức tranh mực tàu”, một người đàn ông thô lỗ, cục súc bước theo sau kèm theo tiếng quát dọa “giết” thật đáng sợ. Cảnh đấm đá bạo lực mái ấm gia đình trình làng ngay trước mắt Phùng người đàn ông thẳng tay quất chiếc thắt sống lưng vào sống lưng người đàn bà, hắn ta vừa đánh điên cuồng vừa thốt những lời nguyền rủa độc địa “Mày chết đi cho ông nhờ! Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”. Không có một sự chống trả, người đàn bà lặng im chịu đựng trận đòn roi, không chạy trốn, dường như đã chai sạn, chán chường và nhẫn nhục.
Phùng chết sững bởi mới chỉ trước đó thôi những con người ấy còn đóng một vai trong cái cảnh toàn bích, hoàn mỹ, mà trước mắt hiện giờ lại là hiện thực tàn nhẫn, điều này như giáng một chiếc tát đau điếng vào tâm hồn của người nghệ sĩ yêu vẻ đẹp. Với tâm hồn lương thiện và đạo đức của một con người Phùng quăng ngay máy ảnh, định nhảy vào can ngăn cái cảnh khốn nạn kia, thế nhưng bất thần hơn khi người con trai của tôi đã nhảy vào giằng lấy thắt sống lưng của người bố đánh trả để bảo vệ mẹ, lão đàn ông cho nó một chiếc tát như trời giáng, rồi bỏ đi. Ôi! Chuyện gì đang trình làng giữa một buổi sáng thế này, Phùng bàng hoàng, Phùng sốc trước cảnh chồng đánh vợ, con đánh bố, rồi bố đánh con, thật hỗn loạn, phá nát hết cái vẻ đẹp tuyệt mĩ mà anh vừa mới nhận ra. Lúc này đây anh mới vỡ lẽ hóa ra ranh giới giữa cái vẻ đẹp toàn mỹ, toàn bích và thực sự nghiệt ngã xấu xa của môi trường sống đời thường chỉ cách nhau một bức màn mỏng dính manh, chúng chẳng thể chịu được sự tàn phá của hiện thực đời sống đầy xấu xí.
Hiện thực và nghịch lý môi trường sống đời thường hầu như thể hiện một cách rõ ràng trên hình ảnh người đàn bà hàng chài, chị là hiện thân cho nỗi khốn khổ, nhọc nhằn của những người dân phụ nữ miền biển của việt nam sau ngày giang sơn giải phóng không lâu. Cuộc đời người phụ nữ nào phải nói là quá xấu số khi phải gánh trên sống lưng ba nỗi khổ lớn, thứ nhất là ngoại hình xấu xí, dáng dấp to lớn, “đường nét thô kệch”, khuôn mặt lại chằng chịt những nốt rỗ sau một trận đậu mùa thời nhỏ, nét mặt thì nhợt nhạt vì thức đêm nhiều, lại phải lao động vất vả cả đêm. Bà vốn xuất thân khá giả nhưng khốn nỗi vì quá xấu nên không tồn tại ai lấy, thế cho nên nên việc xấu xí đã là một xấu số to lớn trong đời sống người phụ nữ. Sau khi lấy chồng, sinh con thì chị lại tiếp tục mang trên vai nỗi khổ nghèo túng, nhà đông con thuyền thì nhỏ, môi trường sống đời thường quá đỗi vất vả, nhọc nhằn, đến nỗi có những ngày đằng đẵng phải ăn cả xương rồng luộc chấm muối.
Cái nghèo đã hành hạ thể xác, còn hành hạ cả về tâm hồn của người phụ nữ này khi phải lo toan bộn bề môi trường sống đời thường. Sống vốn đã vất vả chị còn tồn tại nhiều con, mang nặng đẻ đau tới xấp xỉ mười người con toàn bộ, càng đẻ, môi trường sống đời thường càng trở ngại càng đè nén trên đôi vai của chị, môi trường sống đời thường càng thêm túng quẫn. Đó là một chiếc vòng luẩn quẩn không lối thoát. Nghèo đói, đông con đã gần như thể làm đôi vai người đàn bà ấy sụp xuống thế nhưng chị vẫn phải tiếp tục chịu đựng sự vũ phu với những cơn đòn “ban ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” từ người chồng. Điều ấy không những đem lại đau đớn vô hạn về thể xác mà còn gây tổn thương thâm thúy đến tâm hồn của người đàn bà làng chài, khi bị người đầu ấp tay gối hằng ngày đánh đập, chì chiết. Và hơn hết là nỗi lo ngại về yếu tố thiếu tin tưởng, về những sang chấn tư tưởng mà những người con nhỏ của chị phải gánh chịu, chị sợ chúng nó bị tổn thương ám ảnh về những kỷ niệm ấy thơ tàn nhẫn mà bố gây ra cho mẹ chúng nó.
Phùng tận mắt tận mắt chứng kiến cái cảnh khốn khổ của người phụ nữ xấu số, nhiều lần khuyên chị ly hôn để giải thoát khỏi cái gã chồng vũ phu, nhưng chị một hai khước từ. Bề ngoài chắc có nhiều người lắc đầu vì sự cố chấp của người đàn bà ấy, nhưng mấy ai trọn vẹn có thể hiểu vén lên cái bức màn nghiệt ngã, thì bao nhiêu uẩn khúc, bao nhiêu cái bất đắc dĩ mới dần lòi ra. Trong cái khốn khổ, xấu số của một người đàn bà xấu xí ta lại bất chợt nhận ra những vẻ đẹp tâm hồn thật đáng quý, chị không thích bỏ chồng, trước là vì đã từng chịu ơn hắn ta, lòng biết ơn chồng vì đã cứu rỗi đời sống chị, đã cho chị một mái ấm mái ấm gia đình tuy nhiên hiện giờ nó cũng sứt sẹo, chẳng mấy niềm hạnh phúc.
Nếu như những người dân như thằng Phác, Phùng, chánh án Đẩu đều thấy lão chồng là một kẻ đáng ghét, man rợ, đáng bỏ thì chị lại nhận định rằng chồng chị là một người đáng thương nên phải thông cảm, sẻ chia. Chị nhớ về những rất mất thời hạn rồi, nhớ về những điều tốt đẹp của người chồng “cục tính nhưng hiền lành không lúc nào đánh đập tôi”, vì trốn lính mà mái ấm gia đình đâm túng quẫn , chính cái nghèo đói đã khiến chồng chị trở thành một kẻ vũ phu, cục súc. Người đàn bà khốn khổ vơ hết lỗi về phần mình “giá mà tôi đẻ ít đi”, chị nhẫn nhục chịu đựng, lại sở hữu tấm lòng bao dung vô bờ bến, nhìn và thấu hiểu những nỗi khổ mà người khác gánh chịu để cảm thông, chỉ duy nhất chị không bao dung cho bản thân mình mình.
Người phụ nữ ấy quyết tử, nhẫn nhục cũng không riêng gì có vì lòng biết ơn, lòng thông cảm hay tình yêu với chồng mà trên toàn bộ là vì những người con thân yêu của tớ. Lòng người mẹ lúc nào thì cũng bát ngát mà rộng tự do đến thế, chị còn phải nuôi hơn chục người con thơ dại, chị cần “một người đàn ông chèo chống lúc phong ba”. Chị mặc định “ông trời sinh ra người đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho tới khi khôn lớn cho nên vì thế phải gánh lấy cái khổ” cho nên vì thế họ “phải sống và cống hiến cho con chứ không thể sống và cống hiến cho mình”, cả đời sống người đàn bà làng chài có lẽ rằng chỉ có quyết tử, với chị nhìn con được ăn no cũng là niềm hạnh phúc lắm rồi, rồi cũng luôn có thể có những lúc mái ấm gia đình chị “hòa thuận vui vẻ”.
Người đàn bà làng chài còn là một một người dân có tâm lý thâm trầm thâm thúy, hiểu lý lẽ, thấu tình đời, chị thuận tiện và đơn thuần và giản dị nhận ra môi trường sống đời thường trong hai con mắt của Phùng và chánh án Đẩu quá ngây thơ, quá giản đơn. Chị dùng những lý lẽ rất là thuyết phục, chị mở lòng nói về đời mình làm cho hai người họ hiểu được rằng tại sao chị không thể bỏ chồng, chị cũng biết khổ biết đau đớn chứ, nhưng đã vào trong cái khốn khổ ấy người ta mới phát hiện có những chuyện không thể nào làm khác.
Đó đó là nghịch lý của môi trường sống đời thường, phải thời gian lúc bấy giờ đây nhân vật Phùng mới thông suốt được, anh nhận ra rằng không thể giải phóng con người khỏi đói nghèo, khỏi đấm đá bạo lực mái ấm gia đình chỉ bằng lòng tốt và pháp lý . Cũng nhận thức được việc không thể chỉ dùng cái nhìn phiến diện một chiều để định hình và nhận định toàn thể yếu tố, mà phải dùng hai con mắt trực quan nhiều chiều để suy xét và tìm hiểu. Hơn cả là bài học kinh nghiệm tay nghề rút ra rằng nghệ thuật và thẩm mỹ phải gắn sát với đời sống, phải đi ra từ những hiện thực khốn khổ, phải đào sâu tìm kỹ, khai thác cho được cái hạt minh châu chôn giấu trong tâm hồn mỗi một số trong những phận con người, đó mới là làm nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính.
Nguyễn Minh Châu, Nam Cao và Nguyễn Huy Tưởng đều là những người dân có nhận thức rất thâm thúy và tinh xảo về quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và đời sống. Nam Cao từng thốt lên rằng “Chao ôi, nghệ thuật và thẩm mỹ không cần thiết phải là ánh trăng lừa dối, tránh việc là ánh trăng lừa dối; nghệ thuật và thẩm mỹ chỉ trọn vẹn có thể là tiếng kêu đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than…”, còn Nguyễn Huy Tưởng viết trong Vũ Như Tô rằng: “Nghệ thuật mà không gắn sát với đời sống thì đó nó chỉ là những bông hoa ác mà thôi”. Nguyễn Minh Châu cũng đồng những quan điểm vậy, ông thâm thúy nhận ra rằng “Ngọc lành có vết, việc đời đa đoan”, làm chi đâu có cảnh toàn bích, toàn mỹ, chẳng qua ấy chỉ là bề nổi, ẩn sâu tiếp sau đó là những hiện thực phũ phàng. Mà từ đó người nghệ sĩ phải dùng một hai con mắt đa diện, thấu hiểu để xem nhận những vẻ đẹp đạo đức và nhân văn, tránh việc đuổi theo những vẻ đẹp dẫu hào nhoáng mà trống rỗng, vô hồn.
………………..
Tải file về để click more 6 bài phân tích Chiếc thuyền ngoài xa khá đầy đủ nhất
Reply
9
0
Chia sẻ
– Một số Keyword tìm kiếm nhiều : ” đoạn Clip hướng dẫn Chài nút tiếng tỉnh tỉnh nghệ an là cái gì tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Download Chài nút tiếng tỉnh tỉnh nghệ an là cái gì “.
Bạn trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nha.
#Chài #nút #tiếng #nghệ #là #cái #gì Chài nút tiếng tỉnh tỉnh nghệ an là cái gì