Review Diễn viên Quang Trung tên thật là gì Chi tiết

Thủ Thuật Hướng dẫn Diễn viên Quang Trung tên thật là gì Chi Tiết

Cập Nhật: 2022-03-12 21:30:17,Bạn Cần tương hỗ về Diễn viên Quang Trung tên thật là gì. Bạn trọn vẹn có thể lại Báo lỗi ở phía dưới để Mình đc lý giải rõ ràng hơn.

Đối với những định nghĩa khác, xem Quang Trung (kim chỉ nan) và Nguyễn Huệ (kim chỉ nan).

Tóm lược đại ý quan trọng trong bài

• Tham gia khởi nghĩa
• Tái chiếm Phú Yên
• Tiến công Gia Định
• Tiến ra Thăng Long lần thứ nhất
• Xung đột với Nguyễn Nhạc
• Thần tốc bắc tiến, Đại phá quân Thanh (1789)
• Phát triển giáo dục
• Chỉnh đốn tôn giáo
• Phát triển sản xuất
• Phát triển ngoại thương
• Chính sách thuế khóa
• Quản lý nhân khẩu
• Quan hệ ngoại giao với Trung Quốc
• Kế hoạch Nam tiến dở dang
• Những giả thuyết về cái chết
• Lăng mộ bị phá
• Câu chuyện về “Ông Vò”
• Giai thoại về việc ra quân
• Tài năng quân sự chiến lược
• Tài năng chính trị
• Tài cai trị

Quang Trung Hoàng đế (1753 – 1792), miếu hiệu Tây Sơn Thái Tổ (西山太祖; được vốn để làm phân biệt với Nguyễn Thái Tổ nhà Nguyễn), tên tuổi khác là Bắc Bình Vương, tên khai sinh là Hồ Thơm, sau thay tên thành Nguyễn Huệ, Nguyễn Quang Bình,[1] là một nhà chính trị, nhà quân sự chiến lược người Việt Nam, vị nhà vua thứ hai của Nhà Tây Sơn, sau khoản thời hạn Thái Đức Hoàng đế Nguyễn Nhạc thoái vị và nhường ngôi cho ông.

Quang Trung Hoàng đế
光中皇帝Hoàng đế Việt Nam

Tượng đài Quang Trung tại Bảo tàng Quang Trung, thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định

Hoàng đế Đại ViệtTrị vì22 tháng 12 năm 1788 – 16 tháng 9 năm 1792Đăng quang22 tháng 12 năm 1788
Núi Bân, Phú XuânTiền nhiệmThái ĐứcKế nhiệmCảnh ThịnhThông tin chungSinh1753
Bình Định, Đàng Trong, Đại ViệtMất16 tháng 9, 1792(1792-09-16) (38–39 tuổi)
Phú Xuân, Đại ViệtThê thiếp

• Chính cung hoàng hậu Phạm Thị Liên
• Chính cung hoàng hậu Bùi Thị Nhạn
• Bắc cung hoàng hậu Lê Ngọc Hân
• Sở Nguyệt Thị (Tiệp dư)
• Nguyễn Thị Bích (Tiệp dư)

Hậu duệ
Hậu duệ

• Nguyễn Quang Toản
• Nguyễn Quang Bàn
• Nguyễn Quang Thiệu
• Nguyễn Quang Khanh
• Nguyễn Quang Đức
• Nguyễn Thị Ngọc Bảo
• Nguyễn Quang Thùy
• Nguyễn Quang Cương
• Nguyễn Quang Tự
• Nguyễn Quang Điện
• Nguyễn Quang Duy
  và một số trong những người dân khác.

Tên thậtHồ Thơm
Nguyễn Huệ (阮惠)
Nguyễn Văn Huệ (阮文惠)
Nguyễn Quang Bình (阮光平)Tên hiệuQuang Trung Hoàng ĐếNiên hiệuQuang Trung (光中)Thụy hiệu

Vũ Hoàng đế (武皇帝)

Miếu hiệuThái Tổ (太祖)Tước hiệu

• Uy quốc công
• Bắc Bình vương
• Hoàng đế

Triều đạiNhà Tây SơnThân phụHồ Phi Phúc

Nguyễn Huệ và 2 người bạn hữu của ông, được nghe biết với tên thường gọi Tây Sơn tam kiệt, là những lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn đã chấm hết cuộc nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh giữa hai tập đoàn lớn lớn phong kiến Trịnh ở phía bắc và Nguyễn ở phía nam, lật đổ hai tập đoàn lớn lớn này cùng Nhà Hậu Lê, chấm hết tình trạng phân biệt Đàng Trong – Đàng Ngoài kéo dãn suốt 2 thế kỷ. Ngoài ra, Quang Trung còn là một người vượt mặt những cuộc xâm lược Đại Việt của Xiêm La từ phía nam, của Đại Thanh từ phía bắc. Bản thân ông đã cầm quân chiến đấu từ thời gian năm 18 tuổi, trong 20 năm liền đã trải qua hàng trăm trận đánh lớn, và chưa thua một trận nào.

Nhà sử học Phan Huy Lê đã định hình và nhận định “Quang Trung không riêng gì có là một nhà quân sự chiến lược lỗi lạc mà còn là một một nhà chính trị có biệt tài”[2] Với nhãn quan tiến bộ, chỉ trong 3 năm, ông đã liên tục đưa ra nhiều kế hoạch cải cách tiến bộ trong kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, giáo dục, quân sự chiến lược,… nhằm mục tiêu xây dựng giang sơn và tiếp thu khoa học kỹ thuật tân tiến từ phương Tây.[3] Về nhân sự, ông đã xuống chiếu cầu hiền và trọng dụng nhiều nhân tài như Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thiệp, Nguyễn Huy Lượng,… Về quân sự chiến lược, ông cho xây dựng quân đội trang bị tân tiến. Về kinh tế tài chính, ông cải cách quyết sách đinh điền và ruộng đất, khuyến khích thủ công nghiệp, mở rộng ngoại thương với phương Tây. Về giáo dục, ông tăng cấp cải tiến thi tuyển theo phía thiết thực và phát hành quyết sách khuyến học, khuyến khích dùng chữ Nôm thuần Việt thay cho chữ Hán, sắp xếp lại chùa chiền dư thừa và diệt trừ mê tín dị đoan dị đoan. Giới sử học định hình và nhận định rất cao những cải cách này bởi chúng mang Xu thế rất tiến bộ và vượt trên những nước châu Á đương thời, trọn vẹn có thể đưa giang sơn thoát khỏi sự trì trệ đã nâng dãn trên 100 năm của quyết sách phong kiến thời Trịnh – Nguyễn. Đến tận mãi sau này (năm 1822), Hoa kiều từng sống ở Huế dưới thời Tây Sơn vẫn còn đấy hoài niệm về yếu tố cai trị của Nguyễn Huệ, họ nhận xét với thương gia người Anh nhận định rằng Quang Trung cai trị ôn hòa và công minh hơn những vua nhà Nguyễn (Gia Long và Minh Mạng)[4] (xem rõ ràng tại những cải cách tiến bộ của vua Quang Trung).

Cuộc đời hoạt động giải trí và sinh hoạt của Nguyễn Huệ được một số trong những sử gia định hình và nhận định là đã góp phần quyết định hành động vào sự nghiệp thống nhất giang sơn của triều đại Tây Sơn[5] Sau 20 năm liên tục chinh chiến và 3 năm trị nước, khi tình hình giang sơn khởi đầu có chuyển biến tốt thì Quang Trung đột ngột qua đời ở tuổi 39. Sau cái chết của ông, Nhà Tây Sơn suy yếu nhanh gọn. Người kế vị ông là Quang Toản vẫn còn đấy quá nhỏ (9 tuổi) nên không đủ kĩ năng để lãnh đạo Đại Việt, triều đình lâm vào cảnh xích míc nội bộ và đã thất bại trong việc tiếp tục chống lại Nguyễn Ánh.

Ngày nay, Nguyễn Huệ sẽ là vị anh hùng dân tộc bản địa của Việt Nam, nhiều trường học và đường phố ở những địa phương được đặt những tên Quang Trung và Nguyễn Huệ, riêng ở Thành phố Hồ Chí Minh có một đường phố đồng thời là một đường hoa và cũng là phố đi dạo mang tên ông.

 

Nguồn gốc dòng Tây Sơn

Theo sách Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Đại Nam thực lục: Tổ tiên Nguyễn Huệ là người huyện Hưng Nguyên, xứ Nghệ An, khoảng chừng năm Thịnh Đức (niên hiệu Lê Thần Tông) (1653–1657) bị quân Chúa Nguyễn bắt được đem về, cho ở tại huyện Tuy Viễn thuộc phủ Hoài Nhơn, tiếp sau đó vài đời, đến Nguyễn Nhạc được giữ chức Biện lại ở tuần Vân Đồn. Sách Việt Nam sử lược viết thêm rằng: Thân sinh Nguyễn Huệ cùng bạn hữu là Hồ Phi Phúc, dời nhà sang ở ấp Kiên Thành, sinh được 3 người con: trưởng là Nhạc, thứ là Lữ, thứ ba là Huệ.[6][7]

Theo sách Lịch sử nội chiến Việt Nam từ 1771 đến 1802, tổ tiên Nhà Tây Sơn vốn là họ Hồ ở làng Hương Cái, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An, dòng dõi Hồ Quý Ly,[8] theo chân Chúa Nguyễn vào Nam lập nghiệp khi Chúa Nguyễn vượt Lũy Thầy đánh ra đất Lê – Trịnh tới Nghệ An (năm 1655). Ông cố (cụ nội) của Nguyễn Huệ tên là Hồ Phi Long (vào giúp việc cho nhà họ Đinh ở thôn Bằng Châu, huyện Tuy Viễn, tức An Nhơn) cưới vợ họ Đinh và sinh được một trai tên là Hồ Phi Tiễn. Hồ Phi Tiễn không theo việc nông mà bỏ đi buôn trầu ở ấp Tây Sơn, cưới vợ và định cư tại đó. Vợ của Hồ Phi Tiễn là Nguyễn Thị Đồng, con gái duy nhất của một phú thương đất Phú Lạc, do đó họ đổi họ của con cháu mình từ họ Hồ sang họ Nguyễn của mẹ.[9] Người con là Nguyễn Phi Phúc cũng chuyên nghề buôn trầu và làm ăn phát đạt. Cũng có tài năng liệu nhận định rằng họ Hồ đã đổi theo họ Chúa Nguyễn ngay từ khi mới vào Nam.[8][9][10] Ông Nguyễn Phi Phúc có 8 người con, trong số đó có 3 con trai: Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ.

Nguyễn Huệ sinh vào năm Quý Dậu năm con gà tức năm 1753 niên hiệu Cảnh Hưng thứ 13 dưới triều vua Lê Hiển Tông Nhà Hậu Lê. Ông còn mang tên là Quang Bình,[11] Văn Huệ[12] hay Hồ Thơm. Sau này, người dân địa phương thường gọi ông là Đức ông Bình[13] hoặc Đức ông Tám.[8] Theo Quang Trung anh hùng dân tộc bản địa thì “Nguyễn Huệ tóc quăn, da sần, mắt như chớp sáng, tiếng nói sang sảng như tiếng chuông, nhanh nhẹn, khỏe mạnh, can đảm và mạnh mẽ”. Sách Tây Sơn lược còn miêu tả hai con mắt Quang Trung “đêm hôm khi ngồi không tồn tại đèn thì ánh sáng từ hai con mắt soi sáng cả chiếu”.

Về thứ tự của Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ trong những bạn hữu, những nguồn tài liệu ghi không thống nhất: Các sách Đại Nam thực lục chính biên, Đại Nam chính biên liệt truyện, Tây Sơn thủy mạt khảo đều thống nhất ngôi thứ trong ba bạn hữu Tây Sơn đã xác lập rằng: “Con trưởng là Nhạc, kế là Lữ, kế nữa là Huệ”; Dân phủ Quy Nhơn xưa truyền lại rằng: Nguyễn Nhạc thuở đi buôn trầu nên gọi anh Hai Trầu, Nguyễn Huệ còn mang tên là Thơm nên gọi là chú Ba Thơm, Nguyễn Lữ gọi là thầy Tư Lữ.[a] Theo thư từ của những giáo sĩ phương Tây hoạt động giải trí và sinh hoạt ở Đại Việt khi đó như Labartette, Eyet và Varen thì Nguyễn Huệ là em của Nguyễn Lữ. Nguyễn Lữ được gọi là Đức Ông Bảy còn Nguyễn Huệ là Đức Ông Tám; Lê Trọng Hàm trong sách Minh đô sử lại nhận định rằng Hồ Phi Phúc sinh “Nhạc, Lữ đến hai cô con gái rồi đến Huệ”.

Lớn lên, ông và Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ được đưa tới thụ giáo cả văn lẫn võ với thầy Trương Văn Hiến. Trương Văn Hiến là môn khách của Trương Văn Hạnh, còn Trương Văn Hạnh là thầy dạy của Nguyễn Phúc Luân – cha của Nguyễn Ánh. Sau khi Trương Văn Hạnh bị quyền thần Trương Phúc Loan hãm hại, Trương Văn Hiến chạy vào Bình Định. Chính người thầy này đã phát hiện được kĩ năng của Nguyễn Huệ và khuyên bảo ba bạn hữu khởi nghĩa để xây dựng đại nghiệp. Tương truyền câu sấm “Tây khởi nghĩa, Bắc thu công” là của Trương Văn Hiến.[14] Tương truyền Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Lữ đều là những người dân rất giỏi võ nghệ và là những người dân khai sáng ra một số trong những võ phái Bình Định. Nguyễn Huệ khai sáng Yến phi quyền, Nguyễn Lữ sáng tạo Hùng kê quyền, và cả ba bạn hữu Tây Sơn sáng tạo Độc lư thương. Tây Sơn tam kiệt có vai trò rất rộng cho việc hình thành, tăng trưởng võ phái Tây Sơn Bình Định, là những đầu lĩnh sáng tạo, cải cách những bài quyền, bài binh khí để truyền dạy cho ba quân trong quá trình đầu khởi nghĩa.[15]

Vào thời bấy giờ, nước Việt chia thành hai, lấy sông Gianh làm giới tuyến; từ sông Gianh ra Bắc là đất của vua Lê-chúa Trịnh; phía Nam là bờ cõi do những Chúa Nguyễn cai trị, truyền từ đời này qua đời kia, việc chính trị, kinh tế tài chính sắp xếp như một nước tự chủ. Các Chúa Nguyễn làm chúa truyền đời Vũ vương Nguyễn Phúc Khoát, ông định đô ở Phú Xuân, phong cho những người dân con thứ 9 là Nguyễn Phúc Hiệu làm Thế tử. Năm 1765, Vũ vương mất, hiện giờ thế tử Nguyễn Phúc Hiệu đã chết trước, con của Thế tử còn nhỏ, mà người con trưởng của Vũ vương đã và đang mất. Vũ vương lập di chiếu lập người con thứ hai tên Nguyễn Phúc Luân lên nối nghiệp chúa, nhưng viên quan phụ chính, cậu ruột của Vũ vương là Trương Phúc Loan có ý chuyên quyền, bèn đổi tờ di chiếu mà lập người con thứ 16 mới 12 tuổi lên ngôi, tức Chúa Nguyễn thứ 9, Định vương Nguyễn Phúc Thuần. Trương Phúc Loan làm phụ chính, là người tham lam, cậy quyền làm nhiều điều tàn ác, người dân trong nước ai cũng oán giận.[16]

Tham gia khởi nghĩa

Xem thêm: Nguyễn Nhạc và Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn, 1771-1785

 

Tượng ba bạn hữu nhà họ Nguyễn: Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ

Theo những sách sử Đại Nam thực lục, Khâm định Việt sử Thông giám cương mục của Nhà Nguyễn: Gia đình bạn hữu Nguyễn Nhạc trú tại huyện Tuy Viễn thuộc phủ Hoài Nhơn, tiếp sau đó vài đời, đến Nguyễn Nhạc được giữ chức Biện lại ở tuần Vân Đồn. Theo những sách này thì do đánh bạc tiêu mất tiền thu thuế, Nguyễn Nhạc bèn trốn vào Tây Sơn làm trộm cướp, những người dân vô lại và người nghèo đói phần nhiều phụ theo, vì thế thủ hạ có đến vài ngàn người. Nhạc cùng em là Văn Huệ, Văn Lữ chia nhau quản lãnh, rồi đi đánh cướp đồn ấp, viên tướng giữ trấn không sao kiềm chế được.[17][18][b] Tuy nhiên, theo những nhà nghiên cứu và phân tích, tình tiết “Nguyễn Nhạc thua bạc nên đi trộm cướp” thực ra là chuyện thêu dệt của Nhà Nguyễn sau khoản thời hạn họ đã vượt mặt Tây Sơn nhằm mục tiêu hạ uy tín đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu[19]. Việc bạn hữu Nguyễn Nhạc khởi nghĩa chứng minh và khẳng định phải được mưu tính từ lâu, từ việc sẵn sàng địa thế căn cứ, lương thực cho tới thu hút lực lượng tham gia, không thể chỉ là hành vi tự phát do “thua bạc”.

Anh em Nguyễn Huệ làm học trò cho Giáo Hiến ở An Thái, người này đã diễn giải lời sấm Tây khởi nghĩa, Bắc thu công để khuyên Nguyễn Nhạc khởi binh. Nguyễn Nhạc cất binh khởi nghĩa năm 1771, xây dựng địa thế căn cứ chống cơ quan ban ngành Chúa Nguyễn tại Tây Sơn, với danh nghĩa diệt trừ quyền thần Trương Phúc Loan, tôn phò Hoàng tôn Dương (tức Nguyễn Phúc Dương, cháu của Võ vương Nguyễn Phúc Khoát).[20] Trong quá trình xây dựng thế lực, Nguyễn Huệ đã hỗ trợ Nguyễn Nhạc xây dựng kinh tế tài chính và huấn luyện quân sự chiến lược. Với sự ngầm trợ giúp về mặt tư tưởng của thầy giáo Hiến và bản lĩnh thành viên, Nguyễn Huệ đã nhanh gọn xây dựng được uy tín cho lực lượng Tây Sơn và cả cho thành viên mình. Chẳng bao lâu sau, lực lượng của Nhà Tây Sơn mỗi ngày mỗi lớn và vững vàng. Những người hợp tác thứ nhất với Nhà Tây Sơn có Nguyễn Thung, Bùi Thị Xuân, Võ Văn Dũng, Võ Đình Tú, Trần Quang Diệu, Trương Mỹ Ngọc, Võ Xuân Hoài. Về sau, kẻ sĩ gần xa đến hưởng ứng thêm đông.

Lực lượng Tây Sơn không những đánh đâu thắng này mà còn nổi tiếng vì bình đẳng, bình quyền, không tham ô của dân và lấy của người giàu chia cho những người dân nghèo.[21] Điều này được những giáo sĩ Tây Ban Nha, nổi bật nổi bật là Diego de Jumilla ghi lại trong sách “Les Espagnols dans l’Empire d’Annam” như sau:

“Ban ngày họ xuống những chợ, kẻ đeo gươm, người mang cung tên, có người mang súng. Họ không hề làm thiệt hại đến người và của. Trái lại họ tỏ ra muốn bình đẳng giữa mọi người Đàng Trong; họ vào trong nhà giàu, nếu đem nộp họ quá nhiều thì họ không khiến tổn hại, nhưng nếu chống cự lại thì họ cướp lấy những của quý đem chia cho những người dân nghèo; họ chỉ giữ gạo và lương thực cho họ mà thôi… Người ta gọi họ là bọn cướp đạo đức và nhân từ so với quần chúng nghèo khổ…”.[22]

Theo Lịch sử nội chiến Việt Nam từ 1771 đến 1802, lực lượng ban sơ của Nguyễn Nhạc có nhiều nhóm dân cư thường trực, gồm có người Việt, người Thượng và người Hoa ở Tây Sơn. Có cả những người dân làm cướp như Nhưng Huy, Từ Linh ở vùng An Tượng, đám quân người Hoa của Tập Đình, Lý Tài, toàn bộ khối người sẵn sàng bạo động này được Nguyễn Nhạc nối kết thành một lực lượng vững chãi.[20]

Quân Tây Sơn lấn chiếm những huyện, thành, thôn ấp, tuần phủ Quy Nhơn Nguyễn Khắc Tuyên cùng đề đốc Lý Trình đi đánh dẹp. Quân Khắc Tuyên đến Phù Ly gặp quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy. Hai bên giao chiến, Lý Trình bị Nguyễn Huệ chém chết, Khắc Tuyên bỏ chạy về Quy Nhơn. Năm 1773, bạn hữu Tây Sơn hạ được thành Quy Nhơn (kinh thành Đồ Bàn cũ của Chiêm Thành). Nguyễn Nhạc bèn thả tù phạm, lùa dân làm binh, dựng cờ hiệu của Tây Sơn lên thành, làm cho Đàng Trong náo động. Chúa Nguyễn hay tin, sai Chưởng cơ Nguyễn Cửu Thống mang quân đi đánh Tây Sơn, bị Tây Sơn vượt mặt. Thời Đàng Trong vốn hòa bình đã lâu, lính lạ lẫm việc binh, trong triều Trương Phúc Loan lại làm mất đi lòng người, lính ra trận là bỏ chạy, do vậy quân Tây Sơn ngày càng mạnh. Đến tháng 12 năm 1773, Chúa Nguyễn sai Tôn Thất Hương làm Tiết chế, đem nội quân và quân Tam Kỳ đến núi Bích Kê (thuộc Bình Định) bị quân Tây Sơn do Lý Tài, Tập Đình chỉ huy giết chết. Quân Tây Sơn làm chủ Tỉnh Quảng Ngãi, quân Nguyễn phải rút về, Nguyễn Nhạc sai quân chiếm những phủ Bình Khang, Diên Khánh. Bấy giờ, quân Tây Sơn chiếm một dải đất từ Tỉnh Quảng Ngãi vào Nam cho tới Bình Thuận.[23]

Tái chiếm Phú Yên

Tây Sơn lâm nguy

Không lâu sau khoản thời hạn làm chủ phần lớn khu vực Nam Trung Bộ, bạn hữu Tây Sơn khởi đầu gặp trở ngại trước những diễn biến mới. Giữa năm 1774, Chúa Nguyễn cử Tống Phước Hiệp mang quân từ Gia Định theo hai tuyến phố thủy bộ ra đánh Nam Trung Bộ, và nhanh gọn lấy lại được Bình Thuận, Diên Khánh và Bình Khang. Tây Sơn từ đó chỉ từ làm chủ từ Phú Yên ra Tỉnh Quảng Ngãi.[24]

Nhân thời cơ Chúa Nguyễn suy yếu, tháng 10 năm 1774, chúa Trịnh Sâm sai Việp quận công Hoàng Ngũ Phúc dẫn 3 vạn quân[25] tiến đánh Đàng Trong. Quân Trịnh vượt sông Gianh lấn chiếm Phú Xuân. Định Vương Nguyễn Phúc Thuần và những quan phải chạy vào Quảng Nam, Nguyễn Nhạc mang quân hai tuyến phố thủy bộ tiến ra đánh, vội theo đường thủy trốn vào Gia Định, Chúa Nguyễn gặp tướng Tống Phước Hiệp vào tháng hai năm 1775; để Nguyễn Phúc Dương ở lại. Quân Trịnh vượt đèo Hải Vân đã đụng độ với quân Tây Sơn cũng đang tiến ra để lùng bắt Nguyễn Phúc Dương. Hoàng Ngũ Phúc đang đà thắng lợi, vượt mặt quân Tây Sơn ở Cẩm Sa. Nguyễn Nhạc phải rút quân về Quy Nhơn, sau khoản thời hạn đã bắt được Phúc Dương. Lợi dụng Nguyễn Nhạc thua trận, Tống Phúc Hiệp từ Bình Khang tiến ra đánh Phú Yên, quân Tây Sơn thua trận phải co về Quy Nhơn. Phần lãnh thổ mà bạn hữu Tây Sơn còn trấn áp chỉ từ Quy Nhơn và Tỉnh Quảng Ngãi.

Như vậy thời gian lúc bấy giờ, quân Trịnh từ Bắc tiến vào, Chúa Nguyễn rút vào Nam, tình thế của quân Tây Sơn lúc đó rất nguy ngập bị kẹp vào giữa, nếu mang quân ra đương đầu với cả hai phía thì chứng minh và khẳng định Tây Sơn sẽ bị tiêu diệt. Nguyễn Nhạc quyết định hành động xin giảng hòa với Chúa Trịnh để triệu tập vào mặt trận phía Nam, bèn sai người đến chỗ Hoàng Ngũ Phúc xin đầu hàng và làm tiên phong cho Chúa Trịnh để đánh Chúa Nguyễn. Hoàng Ngũ Phúc cũng muốn mượn sức Tây Sơn diệt họ Nguyễn nên nhân danh Chúa Trịnh thuận cho Nguyễn Nhạc hàng, phong làm “Tây Sơn trưởng hiệu tráng tiết tướng quân”. Dù thế, Hoàng Ngũ Phúc vẫn không cho lui quân, đóng sát địa giới Tỉnh Quảng Ngãi, có ý chờ nếu Tây Sơn bại trận sẽ tiến vào chiếm Tỉnh Quảng Ngãi và Quy Nhơn.[26]

Xuất quân thắng trận

Tạm yên phía Bắc nhưng Tây Sơn vẫn còn đấy ở vào tình thế nguy hiểm, chỉ có một lựa chọn là phải thắng trận để chiếm lại Phú Yên từ tay quân Nguyễn, nếu không sẽ bị quân Trịnh đánh từ phía sau. Trong tình thế những tướng đều bạc nhược do thua trận, Nguyễn Nhạc quyết định hành động cử Nguyễn Huệ khi đó mới 23 tuổi, làm chủ tướng mang quân vào Nam. Để tương hỗ cho Nguyễn Huệ, nhân nắm con cờ Nguyễn Phúc Dương trong tay, Nguyễn Nhạc gả con gái cho Dương, rồi sai người vào Phú Yên điều đình với Tống Phúc Hiệp bàn việc lập Phúc Dương làm chúa và cùng đánh Trịnh. Tướng Nguyễn Tống Phước Hiệp tin lời, không phòng bị gì cả. Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Huệ đánh úp phá được.[27] Nguyễn Huệ bắt sống Nguyễn Khoa Kiên, giết Nguyễn Văn Hiền. Tướng của Chúa Nguyễn ở Bình Khang là Bùi Công Kế mang quân ra cứu bị Nguyễn Huệ bắt sống, lưu Lý Tài ở lại Phú Yên. Tướng Chúa Nguyễn khác là Tống Văn Khôi ở Khánh Hoà ra đánh cũng trở nên Nguyễn Huệ giết tại trận.[28]

Hoàng Ngũ Phúc nhân lúc Tây Sơn mang quân vào Nam liền lấn tới đóng quân ở Châu Ổ thuộc Tỉnh Quảng Ngãi. Nguyễn Nhạc lấy việc làm Nguyễn Huệ phá được quân Chúa Nguyễn, xin với Hoàng Ngũ Phúc phong cho Nguyễn Huệ làm “Tây Sơn hiệu tiền tướng quân”. Gặp có dịch bệnh, quân Trịnh chết quá nửa, trước đó đất Thuận Hóa bị mất mùa lớn nên quân lương bị thiếu. Bản thân Hoàng Ngũ Phúc cũng tuổi già sức yếu, tới mức không thể tự đi đứng được, đều phải có người hầu nâng nhấc[29] Nguyễn Nhạc đã biết tin Hoàng Ngũ Phúc bệnh nặng nhưng không đem quân tiến công lại[30] (để Hoàng Ngũ Phúc yên tâm mà tự rút quân). Quả nhiên Hoàng Ngũ Phúc đặt mật kế hồi binh về Phú Xuân. Có người khuyên Hoàng Ngũ Phúc ở lại, Phúc không nghe, xin rút quân về giữ đất Thuận Hóa, Trịnh Sâm y cho. Đến tháng 10 năm 1775, Hoàng Ngũ Phúc chết trên đường về Bắc, như vậy quân Đàng Ngoài đã mất đi viên tướng thiện chiến nhất của tớ.[31]

Đến tháng 11 năm 1775, nhân lúc quân Trịnh rút khỏi Quảng Nam, 2 người con của Chúa Nguyễn Phúc Khoát khởi binh chiếm giữ. Năm ấy mất mùa, quân Nguyễn bị thiếu lương. Nguyễn Nhạc bèn điều Nguyễn Huệ từ Phú Yên ra đánh tan quân Nguyễn, lấy lại Quảng Nam. Chiến thắng Phú Yên là dấu ấn thứ nhất của Nguyễn Huệ trên con phố binh nghiệp của ông sau này. Từ đây ông trở thành chỗ tựa vững chãi cho Nhà Tây Sơn.

Nguyễn Nhạc bảo Nguyễn Văn Duệ giữ đất Quảng Nam. Cùng tháng, Chu Văn Tiếp người Phú Yên đem 1000 quân theo về Chúa Nguyễn. Về phía Tây Sơn, tướng người Hoa Lý Tài do Nguyễn Nhạc dần đối xử bạc nên đem quân đầu hàng Chúa Nguyễn (có sách khác nhận định rằng Lý Tài không được phong tướng quân như Nguyễn Huệ nên bất mãn). Năm 1776, Nguyễn Nhạc tự xưng là Tây Sơn vương, phong cho Nguyễn Huệ làm Long Nhương tướng quân. Sai em là Nguyễn Lữ đem thủy quân đi vào đánh Gia Định, vào tháng 6 quân của Nguyễn Lữ bị vượt mặt, phải rút theo đường thủy về Quy Nhơn mang theo 200 thuyền lương. Cùng năm tướng Nguyễn là tướng Tống Phước Hiệp chết.[32]

Tiến công Gia Định

Bấy giờ quân của Chúa Nguyễn – Định vương Nguyễn Phúc Thuần có hai lực lượng chính do Đỗ Thanh Nhân và Lý Tài chỉ huy. Khi Lý Tài đầu hàng tướng Nguyễn là Tống Phước Hiệp, Đỗ Thanh Nhân lúc ấy mắng Lý Tài là vì thế nên hai người xẩy ra hiềm khích. Tống Phước Hiệp chết, Đỗ Thanh Nhân lên làm chủ tướng, Lý Tài lo sợ bèn đưa quân giữ núi Chiêu Thái. Thanh Nhân đánh không được, đắp lũy để giữ. Đến tháng 10-1776, Đông cung Nguyễn Phúc Dương bị Tây Sơn tiến công nên vượt biển từ Quy Nhơn vào Gia Định. Chúa Nguyễn Nguyễn Phúc Thuần ra đón về tại nơi ở của tớ. Lúc ấy, Lý Tài đem quân đến đánh, quân Chúa Nguyễn do Đỗ Thanh Nhân chỉ huy bỏ chạy, Đông cung Nguyễn Phúc Dương ra mặt, quân của Lý Tài đều rạp xuống quỳ lạy. Lý Tài ép Nguyễn Phúc Thuần nhường ngôi cho Nguyễn Phúc Dương làm Tân chính vương, còn Nguyễn Phúc Thuần làm Thái Thượng Vương, Lý Tài trở thành Bảo giá Đại tướng quân.[33][34][35]

Tháng 3 năm 1777, Nguyễn Nhạc lại cử Nguyễn Huệ làm tướng mang thủy quân vào đánh Gia Định.[35] Lý Tài thua trận bỏ chạy khỏi thành và đưa 2 Chúa Nguyễn về Hóc Môn. Sau Lý Tài rút khỏi Hóc Môn về Ba Giồng[36] bị Đỗ Thanh Nhân đón đường giết chết. Nguyễn Phúc Thuần theo Đỗ Thanh Nhân giữ Tranh Giang, Nguyễn Phúc Dương theo tướng Trương Phúc Thận giữ Tài Phụ. Nguyễn Huệ chia đường vượt mặt cả hai cánh quân Nguyễn. Nguyễn Phúc Thuần và Đỗ Thanh Nhân phải bỏ chạy về Cần Thơ cầu viện Tổng binh Hà Tiên là Mạc Thiên Tứ, còn Nguyễn Phúc Dương bỏ chạy về Ba Việt (Bến Tre).

Nguyễn Huệ vượt mặt Mạc Thiên Tứ. Nguyễn Phúc Thuần sai Đỗ Thanh Nhân lẻn ra Bình Thuận cầu cứu Chu Văn Tiếp, Trần Văn Thức. Nguyễn Nhạc nhân lúc Nguyễn Huệ thắng trận ở Nam Bộ cũng cử binh đánh Phú Yên, Bình Thuận. Trần Văn Thức chưa thoát khỏi Bình Thuận đã biết thành quân Tây Sơn giết chết, Chu Văn Tiếp bỏ chạy. Nguyễn Nhạc chiếm lại Phú Yên đến Bình Thuận.

Tháng 9 năm 1777, Nguyễn Huệ mang quân vây hãm tiến công Ba Việt, bắt sống Nguyễn Phúc Dương và toàn bộ quân tướng. Dương và 18 tướng tuỳ tùng bị đưa về Gia Định xử tử (vào tháng 10 năm 1777).[37] Nguyễn Phúc Thuần bại trận bỏ Cần Thơ sang Long Xuyên, định chờ Mạc Thiên Tứ lấy tàu để chạy sang Trung Quốc cầu viện Nhà Thanh[38] nhưng bị quân Tây Sơn đuổi đến nơi, bắt được Nguyễn Phúc Thuần mang về Gia Định xử tử tháng 10 năm 1777. Nguyễn Ánh, Đỗ Thanh Nhân và Mạc Thiên Tứ trốn thoát từng người một nơi.

Như vậy trong vòng 7 tháng, Nguyễn Huệ đánh thắng và bắt giết được cả hai Chúa Nguyễn, Nhà Tây Sơn từ chỗ bị dồn về Quy Nhơn đã dữ thế chủ động giành lại không những Nam Trung Bộ mà cả Nam Bộ, tiêu diệt thế lực của Chúa Nguyễn.

Sau khi Nguyễn Huệ rút đại quân về, Nguyễn Nhạc lên ngôi nhà vua (1778), niên hiệu là Thái Đức, ông phong cho Nguyễn Huệ là Long Nhương tướng quân.[39] Các tướng cũ của chúa Nguyễn lại lập Nguyễn Ánh làm chúa, chiếm lại Gia Định. Được những lực lượng phương Tây như Pháp, Bồ Đào Nha giúp sức,[40] Nguyễn Ánh lại mạnh lên. Thái Đức nhà vua sai tướng vào đánh nhưng lại bị thua và mất thêm Bình Thuận.

Tháng 3 năm 1782, Nguyễn Huệ cùng vua Thái Đức mang quân thuỷ bộ Nam tiến, phá vỡ quân Nguyễn, giết chết cai cơ người Pháp là Manuel (Mạn Hoè). Nguyễn Ánh bỏ chạy về Hậu Giang. Vua Thái Đức chiếm lại Nam Bộ, sai người giao hảo với Chân Lạp (Campuchia) và đề xuất kiến nghị hợp tác đánh Nguyễn Ánh. Chân Lạp chia quân đón bắt được đoàn cầu viện Xiêm La của Nguyễn Ánh và suýt bắt được ông. Trong một trận đánh, tướng Tây Sơn là Phan Ngạn bị bắn chết, Nguyễn Nhạc nhận định rằng lực lượng Nghĩa Hòa Đoàn của người Trung Quốc bắn chết, Phan Ngạn, liền sai tàn sát hơn 1 vạn người Hoa ở Gia Định.[41] Nguyễn Ánh trốn ra hòn đảo Phú Quốc.

Anh em Tây Sơn rút quân về Bắc, Chu Văn Tiếp lại từ Bình Thuận mang quân vào lấn chiếm hữu được Gia Định và đón Nguyễn Ánh trở về. Tháng hai năm 1783, Nguyễn Nhạc lại sai Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ mang quân Nam tiến. Dù Nguyễn Ánh đã lập tuyến phòng thủ trước[42] vẫn bị quân Tây Sơn phá vỡ và Ánh buộc phải bỏ chạy về Đồng Tuyên. Nguyễn Huệ đánh phá Đồng Tuyên, Nguyễn Ánh lại bỏ chạy ra Hà Tiên rồi trốn ra hòn đảo Phú Quốc. Tháng 8-1783, quân Tây Sơn truy kích, Nguyễn Ánh chạy một vòng ra những hòn đảo Cổ Long, Cổ Cốt rồi lại trở lại Phú Quốc. Quân Tây Sơn vây đánh nhưng lúc đó có bão biển, những thuyền Tây Sơn phải giãn ra, sau 7 ngày đêm lênh đênh trên biển khơi, Nguyễn Ánh thừa cơ lại trốn thoát, chạy hẳn ra hòn đảo Thổ Chu cách xa đất liền rồi thời gian đầu xuân mới sau tự mình sang Xiêm cầu viện.

 

Tượng đài kỷ niệm thắng lợi Rạch Gầm-Xoài Mút trong Khu di tích lịch sử lịch sử lịch sử dân tộc bản địa Rạch Gầm-Xoài Mút, Châu Thành

 

Đạn dược sử dụng trong thời Tây Sơn

Bài rõ ràng: Trận Rạch Gầm – Xoài Mút

Tháng hai năm Giáp Thìn (1784), Nguyễn Ánh sang Xiêm La hội kiến với vua Xiêm La là Chất Tri (Chakri, Rama I) tại Vọng Các (Bangkok). Vua Xiêm sai hai tướng là Chiêu Tăng, Chiêu Sương đem 2 vạn quân thủy cùng 300 chiếc thuyền sang giúp. Ngoài ra còn tồn tại 3 vạn quân bộ tiến sang Chân Lạp với danh nghĩa giúp vua Chân Lạp, nhưng thực ra ý đồ nhằm mục tiêu tạo gọng kìm phía tây, chờ thời cơ tiêu diệt quân Tây Sơn.[43]

Quân Xiêm nhanh gọn lấy được Rạch Giá, Ba Thắc, Trà Ôn, Mân Thít, Sa Đéc, ra tay cướp phá bừa bãi.[43] Tướng Tây Sơn giữ đất Gia Định là phò mã Trương Văn Đa,[h] thấy quân Xiêm thế lực mạnh, bèn cố thủ tại Gia Định và sai người về Quy Nhơn báo. Vua Tây Sơn sai Nguyễn Huệ đem binh vào chống giữ.

Sau khi vào Gia Định, Nguyễn Huệ đánh vài trận nhưng không thắng, có ý rút binh nhưng gặp dịp một tướng của Nguyễn Ánh là Lê Xuân Giác về hàng bày mưu phục binh.[44] Mưu thích phù hợp với ý của Nguyễn Huệ nên ông nghe theo, liền cho sắp xếp trận địa và nhử quân Xiêm đến gần Rạch Gầm và Xoài Mút[44] (ở phía trên Mỹ Tho) để đánh một trận lớn tiêu diệt quân Xiêm.

Đêm 19 rạng 20 tháng một năm 1785 (đêm 9 rạng 10 tháng 12 năm Giáp Thìn), quân Xiêm tận dụng thủy triều xuôi theo dòng sông để tiến công Mỹ Tho nhằm mục tiêu phá vỡ đội thuyền phòng thủ của Tây Sơn. Quân Tây Sơn giả thua rút dần về phía Mỹ Tho, nhử đối phương lọt vào trận địa mai phục đoạn Rạch Gầm-Xoài Mút. Quân Xiêm quen mùi thắng nên tiến vào trận mai phục của Tây Sơn,[44] khi quân Xiêm lọt vào trận mai phục, bất thần quân Tây Sơn sử dụng pháo bắn uy hiếp kinh hoàng ở cù lao Thới Sơn và bờ sông Tiền, khóa chặt hai đầu, dồn quân Xiêm vào thế “tiến thoái lưỡng nan”. Bên cạnh đó, pháo hỏa hổ ở hai bên bờ nã đạn tới tấp vào đội hình làm quân Xiêm rối loạn, tinh thần hoang mang lo lắng rồi bỏ chạy. Cùng lúc đó, một đội nhóm thuyền cảm tử chở đầy rơm và những vật tư dễ cháy đâm thẳng vào thuyền quân Xiêm làm cho số bị chìm, số bị cháy. Trong khi đó, cánh quân bộ Xiêm La ngay từ trên đầu đã biết thành quân Tây Sơn chặn đánh không cho cứu viện.

Một trận quyết chiến trình làng trong không đầy một ngày đã tiêu diệt gần như thể trọn vẹn 2 vạn quân Xiêm,[43] số còn sống sót chỉ được vài nghìn người[44] đuổi theo đường thượng đạo trốn về nước. Cánh quân bộ nghe tin thất trận cũng tan rã và tháo chạy. Nhị Vương Xiêm La Chiêu Tăng, Chiêu Sương đuổi theo lối đi bộ về Xiêm; còn Nguyễn Ánh phải chạy ra hòn đảo Thổ Chu rồi về Cổ Cốt được Cai cơ Trung đón sang Xiêm.[44]

Sau trận đánh này, quân Xiêm khiếp đảm trước sức mạnh mẽ của Tây Sơn, “ngoài miệng thì nói khoác nhưng trong bụng thì sợ quân Tây Sơn như sợ cọp”.[44] Đánh dẹp xong, Nguyễn Huệ đem quân về Quy Nhơn để đô đốc là Đặng Văn Trấn ở lại trấn đất Gia Định.

Xem thêm: Chiến tranh Tây Sơn-Trịnh và Chiến dịch Phú Xuân 1786

Tại Bắc Hà, năm 1782, Tĩnh Đô Vương Trịnh Sâm qua đời, thế tử Trịnh Cán được lập làm Điện Đô Vương. Họ Trịnh vốn phát xuất từ Thanh Hóa, chỉ dùng binh lính từ hai xứ Thanh Hóa và Nghệ An, gọi là ưu binh. Bấy giờ triều đình không trấn áp được những kiêu binh này nữa, để họ tự làm mưa làm gió cùng với những người con lớn của Trịnh Sâm[g] là Trịnh Tông làm binh biến, giết quan phụ đó là quận Huy Hoàng Tố Lý (cháu lão tướng Hoàng Ngũ Phúc) đưa Trịnh Tông lên ngôi, tức là Đoan Nam Vương (1782-1786). Từ đó ưu binh Thanh Nghệ cậy công, làm ngang, không tồn tại kỷ cương gì.

Một tướng người Nghệ An theo phe quận Huy là Tham quân Nguyễn Hữu Chỉnh vốn hào hoa, can đảm và mạnh mẽ, nhiều mưu trí không hợp tác với Trịnh Tông. Do trước đó Chỉnh làm thuộc hạ cho quận Việp Hoàng Ngũ Phúc, từng thao tác tiếp xúc với Tây Sơn, đến nay đi đường thủy vào Nam theo Nguyễn Nhạc. Nguyễn Nhạc yêu tài và cho làm đô đốc. Nguyễn Hữu Chỉnh muốn trừ kiêu binh, ngày đêm bày mưu cho Tây Sơn.[45][46][47]

Về phía Trịnh, sau khoản thời hạn nhận hàng Nguyễn Nhạc, lão tướng Hoàng Ngũ Phúc rút đại quân về Bắc (1775), để lại Phạm Ngô Cầu và Hoàng Đình Thể giữ thành Phú Xuân. Bắc Hà ngày một suy yếu, khi bình định xong đất Gia Định, Nguyễn Huệ về thành Quy Nhơn, có ý muốn đánh Phú Xuân. Nguyễn Nhạc ngăn lại nói rằng:Con ong có nọc, đừng đến cho nó đốt. Vừa lúc ấy, Phạm Ngô Cầu sai Nguyễn Phu Như ngầm sang Tây Sơn để dò thám, người này vốn quen Nguyễn Hữu Chỉnh, nói với Chỉnh đất Thuận Hóa trọn vẹn có thể đánh được. Chỉnh nói lại với Nguyễn Nhạc, Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Hữu Chỉnh làm hữu quân, Võ Văn Nhậm làm tả quân, Nguyễn Lữ đốc thủy quân, theo Nguyễn Huệ quản suất để đánh Phú Xuân.[48]

 

Bức họa được cho là vẽ Nguyễn Ánh khi đang lưu vong ở Xiêm La năm 1783

Nguyễn Hữu Chỉnh nhận được tin xứ Thanh Nghệ và tứ trấn Bắc Hà đói to, dân chẳng ưa gì lính, nếu lấy được đất Thuận Hóa thì việc bình định thiên hạ không khó. Chỉnh tâu với Nguyễn Nhạc, Nguyễn Nhạc đồng ý, sai Nguyễn Huệ làm chủ tướng tiến đánh Phú Xuân. Thành Phú Xuân được Chúa Trịnh cho ba ngàn quân đóng đồn và ba vạn quân thay phiên canh phòng cẩn mật. Viên quan trấn nhậm là Phạm Ngô Cầu, viên quan phó là Hoàng Đình Thể.

Nguyễn Hữu Chỉnh vốn quen biết Hoàng Đình Thể, liền viết một bức thư gửi cho phó tướng Hoàng Đình Thể, nhưng lại vờ gửi cho chủ tướng quận Tạo-Phạm Ngô Cầu. Phạm Ngô Cầu đâm ra nghi ngờ Hoàng Đình Thể, tiếp sau đó Hoàng Đình Thể đánh nhau với Tây Sơn, tên đạn hết, quận Tạo không cho thêm, Thể tức mình lùi voi vào để rỉ tai phải trái, tức thì đội hình rối loạn, bị giết cùng với hai người con trai, Phạm Ngô Cầu đầu hàng, Nguyễn Huệ sai giải về Quy Nhơn chém đầu. Trong khi đó thì Nguyễn Lữ đem quân thủy đánh xong những đồn từ sông Gianh trở vào (click more bài về nhà Tây Sơn và Nguyễn Lữ).[47][49]

Tiến ra Thăng Long lần thứ nhất

Xem thêm: Trịnh Khải, Nguyễn Hữu Chỉnh, và Chiến dịch Thăng Long (1786)

Chiếm được Phú Xuân, thừa thắng quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tiến ra Quảng Bình, thủ tướng quân Trịnh ở đây bỏ chạy, Tây Sơn chiếm hữu được toàn bộ đất Thuận Hóa. Nguyễn Huệ bèn họp những tướng bàn việc sửa lại địa giới La Hà; đồng thời sai làm tờ “lộ bố” (thư phục vụ nhu yếu thông tin thắng trận) phục vụ nhu yếu thông tin thắng trận về cho Nguyễn Nhạc. Nguyễn Hữu Chỉnh khuyên Nguyễn Huệ xua quân ra Bắc mà chiếm đất Bắc Hà, Nguyễn Huệ do dự, Nguyễn Hữu Chỉnh nói rằng: Sách địa ký của mình Trịnh có câu Phi đế phi bá, quyền khuynh thiên hạ, truyền tộ bát đại, tiêu tường khởi hoạ (Chẳng đế chẳng bá, quyền nghiêng thiên hạ, truyền được tám đời, trong nhà dấy vạ). Họ Trịnh cầm quyền đã 200 năm, đủ 8 đời chúa, nay sắp bị diệt là đúng với câu ấy. Nguyễn Huệ nghe lời, bèn cho Nguyễn Lữ ở lại Phú Xuân, sai Nguyễn Hữu Chỉnh dẫn thủy binh đi trước, còn mình đi sau hậu ứng.[50][51]

Nguyễn Hữu Chỉnh dẫn thủy binh đi trước, trải qua đất Thanh Nghệ, tạm ngưng sai du binh vài trăm người đánh những đồn phô trương thanh thế. Quan trấn thủ Thanh Hóa, Nghệ An đều bỏ chạy. Đến tháng 6 năm 1786, Chỉnh chiếm hữu được kho lương lớn ở Vị Hoàng (Tỉnh Nam Định). Chỉnh phục vụ nhu yếu thông tin cho Nguyễn Huệ thuận theo gió nồm tiến ra, dân Nghệ An thấy bóng lâu thuyền cùng cờ quạt ngoài biển đều than chửi Nguyễn Hữu Chỉnh:”Cõng rắn cắn gà nhà, hắn ta thật có tội. Song cũng là một việc không mấy đời có!”.[51][52]

Chúa Trịnh nghe tin đất Nghệ An nguy cấp vội sai Trịnh Tự Quyền mang 27 cơ quân vào Nghệ An chống giữ, nhưng sửa soạn 10 ngày vẫn chưa đi được. Khi đi được 30 dặm, lúc ấy quân Tây Sơn đã đi đến Vị Hoàng, Tự Quyền mang quân giữ Kim Động. Quan trấn thủ Sơn Nam là Bùi Thế Dận đem quân giữ ở xã Phù Sa, huyện Đông An. Đinh Tích Nhưỡng đem thủy binh ra giữ ở cửa Luộc. Đến đêm có gió Đông Nam, Nguyễn Huệ sai lấy tượng gỗ bỏ lên trên mấy chiếc thuyền, rồi đánh trống kéo cờ thả thuyền trôi đi. Đinh Tích Nhưỡng dàn trận bắn, bắn mãi mới biết là tượng gỗ. Quân Tây Sơn tiến đánh, Tích Nhưỡng hết thuốc súng, bỏ chạy, đám quân của Trịnh Tự Quyền và Bùi Thế Dận nghe tin tan vỡ cả.[51]

Ở kinh thành, lực lượng ưu binh là quân Thanh – Nghệ, nhưng Chúa Trịnh Khải không sai khiến được, Trịnh Khải đành trao quyền cho quận Thạc – Hoàng Phùng Cơ chỉ huy. Quân Tây Sơn tiến tới Thanh Trì, thủy binh ở đây nghĩ Tây Sơn còn lâu mới đến nên đội hình tản mát, không phòng bị gì, bị chiếm hết thuyền bè. Quân Tây Sơn tiến đến chỗ quân quận Thạc chỉ huy, lúc ấy đang giờ ăn cơm, nghe quân Tây Sơn đến thì bỏ chạy hết, quận Thạc sống sót nhưng mất đến 6 người con. Trịnh Khải tự lên voi giao chiến với Tây Sơn, rốt cuộc thua chạy, bỏ lên trên Sơn Tây, tiếp sau đó tự sát, Nguyễn Huệ chôn theo nghi lễ của bậc đế vương.[51]

Nguyễn Huệ vào thành Thăng Long yết kiến vua Lê Hiển Tông, cấm quân lính cướp phá dân gian. Nguyễn Huệ đem những tướng vào lạy Lê Hiển Tông và dâng sổ quân sĩ, dân đinh để tỏ rõ cái nghĩa tôn phù nhất thống, nghĩa là tự đó về sau Nhà Lê có quyền tự chủ. Vua Lê phong cho Nguyễn Huệ làm Nguyên Soái Uy Quốc Công, và lại gả cho Ngọc Hân Công Chúa. Tháng 7 năm 1786, vua Lê Hiển Tông qua đời, thọ 70 tuổi. Hoàng Tôn là Duy Kỳ lên nối ngôi, đặt niên hiệu là Chiêu Thống.[51][53]

Nguyễn Nhạc vốn không tồn tại ý lấy đất Bắc, nay nghe tin Nguyễn Huệ chiếm hữu được Thăng Long, sợ lâu ngày sinh biến, bèn đem theo 500 quân, sau lấy thêm 2000 người nữa, không kể ngày đêm ra Thăng Long. Vua Chiêu Thống muốn nhường mấy quận để làm lễ khao quân nhưng Nguyễn Nhạc từ chối. Hôm sau hai bạn hữu đem quân trở về Nam, toàn bộ lương thực, kho tàng,… đều đem về Nam hết, để lại cho vua Lê một kho tàng trống không. Hai bạn hữu lại thấy Nguyễn Hữu Chỉnh xảo quyệt, nên muốn bỏ Hữu Chỉnh ở lại. Nguyễn Huệ giữ Hữu Chỉnh ở lại trò chuyện suốt một ngày dài, trong lúc Tây Sơn thu dọn để về Nam, hòng không cho Chỉnh biết. Đến sáng, Chỉnh thấy quân Tây Sơn về hết, liền chạy về theo dù bị dân kinh kỳ đuổi bắt may chạy thoát, đến đất Nghệ An, Nguyễn Nhạc cho một ít tiền, bảo lưu lại đó.[51]

Xung đột với Nguyễn Nhạc

Xem thêm: Nhà Tây Sơn và Nguyễn Nhạc

Theo sách Việt Nam sử lược, khi dẫn quân từ miền Bắc về Quy Nhơn, Nguyễn Nhạc xưng đế, đồng thời phong vương cho 2 người em và ban cho họ quản trị và vận hành đất phong:[54] Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở Quy Nhơn; Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, quản trị và vận hành vùng đất Gia Định; Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, quản trị và vận hành vùng đất Thuận Hóa, lấy núi Hải Vân làm số lượng giới hạn.

Mâu thuẫn của bạn hữu Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ ngày càng lớn. Vua Tây Sơn vốn không tồn tại ý đánh ra Bắc Hà,[55] chỉ muốn chiếm Nam Hà;[56] việc Huệ đánh Bắc Hà là trái ý Nguyễn Nhạc, lại thấy Nguyễn Huệ ở Bắc Hà lâu quá sau khoản thời hạn thắng nên Nguyễn Nhạc đâm ra lo sợ vì khó kiềm chế được Nguyễn Huệ.[57] Sử sách không ghi chép thật rõ ràng về nguyên nhân xích míc giữa 2 người. Các sử gia Nhà Nguyễn nhận định rằng tại Nguyễn Nhạc tư thông với vợ Nguyễn Huệ. Có tài liệu lại nói rằng Nguyễn Nhạc yêu cầu Nguyễn Huệ đến chầu, nộp vàng bạc lấy từ kho của mình Trịnh ở Bắc Hà nhưng Nguyễn Huệ không chịu; hơn thế vua em lại xin vua anh cho quản trị và vận hành thêm Quảng Nam nhưng vua anh không chấp thuận đồng ý[58].

Nguyễn Huệ tỏ ra chống đối Nguyễn Nhạc và binh lính lại rất trung thành với chủ với ông.[56] Nguyễn Nhạc phẫn chí, giết công thần Nguyễn Thung[56][59] Nguyễn Huệ đem quân đánh với Nguyễn Nhạc trong vài tháng thời gian đầu xuân mới 1787, ông tổng động viên chừng 6 vạn tới 10 vạn quân.[60] Họ đánh nhau kinh hoàng và tiếp sau đó Nguyễn Huệ tiến đến vây thành Quy Nhơn, đắp thành đất, bắn đại bác vào thành. Theo sách Đại Nam thực lục:Huệ cùng Nhạc đánh nhau, giết hại thật nhiều, rồi giảng hòa, Huệ lui quân, giữ từ Thăng Hoa, Điện Bàn trở ra Bắc, đóng ở Phú Xuân, tự xưng là Bắc Bình Vương. Từ đấy Tây Sơn rối từ trong, không hề rảnh mà nhòm ngó miền Nam nữa.[61]

Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải vào đền thờ cha mẹ khóc rồi kêu Đặng Văn Chân từ Gia Định về cứu nhưng quân Đặng Văn Chân tới nơi lại bị Nguyễn Huệ đánh tan, buộc Đặng Văn Chân phải tới hàng.[62] Tuy quân của Nguyễn Huệ trong những cuộc công thành thương vong đến phân nửa[62] nhưng tình thế buộc Nguyễn Nhạc phải lên mặt thành khóc xin em “Nỡ lòng nào mà nồi da xáo thịt như vậy”.[63] Nguyễn Huệ nể tình bạn hữu, thôi hãm thành và bằng lòng giảng hòa với Nguyễn Nhạc, rồi rút về Thuận Hóa[63]

Xem thêm: Trịnh Bồng và Nguyễn Ánh

 

Tái hiện Lễ đăng quang của Hoàng đế Quang Trung tại Núi Bân

Ở Bắc Hà, Chúa Trịnh đã sụp đổ, vua Lê Chiêu Thống nắm được quyền bính, nhưng vị vua này sẽ không tồn tại tài năng và tính quyết đoán, triều đình lúc bấy giờ không tồn tại ai là người dân có kĩ năng: hễ thấy có giặc thì bỏ chạy, giặc đi rồi thì kéo nhau ra bàn ngược bàn xuôi, người thì định lập lại nghiệp chúa, kẻ thì muốn tôn phù nhà vua. Lại có dòng dõi họ Trịnh là Trịnh Lệ và Trịnh Bồng chia đảng ra đánh nhau để tranh quyền. Vua Chiêu Thống bất đắc dĩ phải phong cho Trịnh Bồng làm Án Đô Vương, lập lại phủ Chúa. Đảng họ Trịnh lại toan đường hiếp chế nhà vua, vua Chiêu Thống phải xuống mật chiếu vời Nguyễn Hữu Chỉnh, lúc ấy đã nắm binh quyền ở Nghệ An ra giúp. Nguyễn Hữu Chỉnh kéo quân từ Nghệ An ra vượt mặt Trịnh Bồng, Trịnh Bồng thua chạy, mấy lần nữa khởi binh vẫn thua, rốt cuộc đi tu, sự nghiệp Chúa Trịnh chấm hết từ đây. Vua Lê Chiêu Thống phong Nguyễn Hữu Chỉnh chức Đại tư đồ Bằng trung công, Hữu Chỉnh tự quyết đoán mọi việc.[64] Nắm được uy quyền cao ở triều đình, Nguyễn Hữu Chỉnh tỏ ra chuyên quyền, muốn chống lại Tây Sơn.

Tại Đàng Trong, giữa năm 1787, do 2 bạn hữu Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ đánh nhau, Nguyễn Lữ lại bất tài nên mặt phía Nam của Tây Sơn suy yếu. Nguyễn Ánh từ Xiêm quay trở lại Gia Định. Nguyễn Lữ sợ, bỏ Phạm Văn Tham ở lại giữ Sài Gòn, còn ông giữ Biên Hòa. Nguyễn Ánh làm giả một bức thư của Nguyễn Nhạc gửi cho Nguyễn Lữ, nội dung là lệnh giết Phạm Văn Tham, rồi vờ vịt gửi cho Tham. Tham liền kéo quân đến phân trần với Lữ, Lữ tưởng lầm Tham đã đầu hàng kéo quân đánh mình, liền rút về Quy Nhơn, tiếp sau đó chết vì bệnh. Nguyễn Ánh chiếm hữu được Gia Định, quân Tây Sơn do Phạm Văn Tham chỉ huy đóng ở Ba Thắc.(click more bài Nguyễn Lữ).[65]

Trước tình hình Nam, Bắc đều phải có biến, Nguyễn Huệ quyết định hành động xử lý và xử lý yếu tố phía bắc trước. Ông liền phái Vũ Văn Nhậm, con rể của Nguyễn Nhạc, ra tiêu diệt Nguyễn Hữu Chỉnh. Vũ Văn Nhậm vượt mặt Nguyễn Hữu Chỉnh, khiến Chỉnh và hoàng gia họ Lê phải chạy trốn khỏi kinh thành. Sau đó Hữu Chỉnh bị Vũ Văn Nhậm bắt và giết chết, vua Lê Chiêu Thống tìm cách Phục hồi nhưng đều không tồn tại kết quả. Tháng 4 năm 1788, Lê Chiêu Thống đã bỏ kinh đô, chạy sang lưu vong bên Trung Quốc. Vũ Văn Nhậm bèn lập chú Chiêu Thống là Sùng nhượng công Lê Duy Cận làm giám quốc, hiện giờ trong cung chỉ có vài hoàng thân và võ tướng, không tồn tại ai tâu bày việc gì cả, mọi việc do Vũ Văn Nhậm quyết định hành động. Đến lượt Vũ Văn Nhậm tỏ ra chuyên quyền và có ý chống lại quân Tây Sơn.[66]

Trước đây Nguyễn Huệ sai Vũ Văn Nhậm ra đánh Nguyễn Hữu Chỉnh thì đã có lòng nghi Vũ Văn Nhậm, cho nên vì thế lại sai Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân làm tham tán quân vụ để chia bớt binh quyền. Đến khi Văn Nhậm lấy được Thăng Long, giết được Hữu Chỉnh rồi, có ý cậy tài và ra bộ kiêu ngạo. Ngô Văn Sở đem ý ấy viết thư về nói Vũ Văn Nhậm muốn làm phản. Nguyễn Huệ lập tức truyền lệnh kéo quân kỵ, đêm ngày đi gấp đường ra Thăng Long, nửa đêm đến nơi bắt Vũ Văn Nhậm giết đi, rồi truyền gọi những quan văn võ Nhà Lê cho vào yết kiến, đặt quan lục bộ và những quan trấn thủ, để Lê Duy Cận làm giám quốc, chủ trương việc tế lễ, dùng Ngô Thời Nhậm làm Lại Bộ Tả Thị Lang. Còn những quan Nhà Lê thì có người ở lại nhận chức, có người trốn đi, cũng luôn có thể có người tuẫn tiết. Ngô Thì Nhậm khuyên Nguyễn Huệ lên ngôi nhà vua đồng thời vận động những quan lại Nhà Lê suy tôn ông cho hợp cách. Sau ba bức thư suy tôn của quần thần Nhà Lê cùng một chiếu chỉ của Nguyễn Huệ trưng cầu ý dân Bắc Hà về việc ông lên ngôi nhưng tình hình chưa thuận tiện nên Nguyễn Huệ chưa thể lên ngôi. Nguyễn Huệ sắp xếp mọi việc, để Ngô Văn Sở ở lại giữ Bắc Hà, còn mình về Phú Xuân, đem theo một số trong những văn thần.[67][68]

Nguyên vua Lê Chiêu Thống đã mấy lần toan sự Phục hồi, nhưng không được, phải nương náu ở đất Lạng Giang; còn bà Hoàng Thái Hậu thì đem hoàng tử sang Long Châu than phiền với quan Nhà Thanh – Trung Quốc, xin binh cứu viện. Bấy giờ quan tổng đốc Lưỡng Quảng là Tôn Sĩ Nghị dâng biểu tâu với vua Càn Long Nhà Thanh xin được đánh An Nam. Vua Càn Long nghe lời tâu ấy, sai Tôn Sĩ Nghị khởi quân bốn tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Quý Châu, Vân Nam, đem sang đánh Tây Sơn. Tôn Sĩ Nghị chia quân ra làm 3 đạo tổng số khoảng chừng 29 vạn quân, sai quan tổng binh tỉnh Vân Nam và Quý Châu đem một đạo sang mạn Tuyên Quang, sai Sầm Nghi Đống là tri phủ Điền Châu đem một đạo sang mạn Cao Bằng. Sĩ Nghị cùng với đề đốc là Hứa Thế Hanh đem một đạo sang mạn Lạng Sơn, hẹn ngày tiến binh sang đánh.[69][70][71]

Mùa đông tháng 10, năm 1788, vua Lê Chiêu Thống đem quân Nhà Thanh do Tôn Sỹ Nghị chỉ huy tiến sang Đại Việt. Tướng trấn thủ của Tây Sơn là Ngô Văn Sở quyết định hành động lui binh, Ngô Văn Sở sau khoản thời hạn đem những đạo quân rút lui, tức tốc sai Nguyễn Văn Tuyết chạy trạm vào Nam cáo cấp. Một mặt chặn ngang đất Trường Yên thuộc huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình làm số lượng giới hạn, đóng thuỷ quân ở hải phận Biện Sơn, quân bộ thì chia đồn đóng giữ khắp vùng núi Tam Điệp, hai mặt thuỷ bộ liên lạc với nhau, ngăn hẳn miền Nam với miền Bắc. Vì thế, việc ở bốn trấn Bắc Hà không hề thấu đến hai xứ Thanh, Nghệ.

Nguyễn Huệ đứng trước hai lựa chọn: Nam tiến hoặc Bắc tiến. Cả hai mặt trận đều khẩn cấp và cần đến ông, tuy nhiên, nếu ông quá sa vào một trong những mặt trận thì mặt trận kia sẽ vỡ. Nguyễn Huệ nhận thức rằng quân ngoại quốc Mãn Thanh phía bắc là rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn to nhiều hơn và gấp gáp hơn, nhưng vì tình hình nguy cấp nên ông không thể đánh địch theo giải pháp trường kỳ như triều đại Nhà Lý, Nhà Trần trước này đã làm để chống quân phương Bắc. Vì vậy, ông quyết định hành động lựa chọn cách đánh thần tốc để sớm xử lý và xử lý mặt trận ở miền Bắc. Ngay trước lúc tiến quân ra Bắc, ông sai một bầy tôi tin cậy là Diệm cầm thư của ông vào Nam dặn tướng Phạm Văn Tham cố phòng thủ chờ tiếp viện.[71]

Bài rõ ràng: Trận Ngọc Hồi – Q.. Đống Đa, Trận Hà Hồi, Trận Ngọc Hồi, Trận Q.. Đống Đa, và Trận Thăng Long

Theo sách Đại Nam thực lục của Nhà Nguyễn: Tháng 11 năm 1788, Nguyễn Văn Huệ tự lập làm vua, xưng hiệu là Quang Trung năm thứ 1. Chính lệnh của Tây Sơn đều từ Huệ mà ra, Nguyễn Nhạc chỉ giữ đất Quy Nhơn, Phú Yên mà thôi.[72] Theo sách của hai tác giả Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng: Cuối năm 1788, Nguyễn Nhạc tuổi cao lắm bệnh, bất lực không thể cứu ứng Nam Bộ, nên ông dữ thế chủ động xin nhường ngôi nhà vua, tự giáng xuống là Tây Sơn vương, nhường hết đất đai và binh quyền cho Nguyễn Huệ (chỉ xin giữ lại thành Quy Nhơn để lo thờ cúng) và thỉnh cầu ông vào cứu. Nguyễn Lữ thì đã bệnh mất, như vậy toàn bộ Nhà Tây Sơn đã được thống nhất dưới quyền chỉ huy của Nguyễn Huệ.[73].

Để sẵn sàng cho chiến dịch Nam tiến nhằm mục tiêu tiêu diệt nốt thế lực của Nguyễn Ánh và thống nhất giang sơn, Nguyễn Huệ tổng động viên binh lính ở Thuận Hoá, ngày đêm tập luyện. Tuy nhiên, khi ông còn chưa kịp tiến vào Nam thì lại nghe tin Nhà Thanh nghe lời Lê Chiêu Thống cầu viện, sai Tôn Sĩ Nghị mang chừng 29 vạn quân và dân công sang đánh vào Đại Việt[69][70]

 

Đền Quán Cháo ở phòng tuyến Tam Điệp nơi gắn với mẩu chuyện người con gái dâng cháo cho nghĩa quân Tây Sơn

Lê Chiêu Thống chạy sang Trung Quốc, cầu viện nhà vua Nhà Thanh là Càn Long. Cuối năm 1788, Càn Long sai Tổng đốc Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị chỉ huy 20 vạn quân Thanh hộ tống Lê Chiêu Thống về Đại Việt với danh nghĩa “phù Lê”, vào chiếm đóng Thăng Long. Khi nghe tin quân Thanh giúp Lê Chiêu Thống sang đánh Tây Sơn, Nguyễn Ánh ở phía nam cũng sai tùy tướng mang thư và chở 50 vạn cân gạo ra hỗ trợ cho quân Thanh, nhưng thuyền đi giữa đường bị đắm hết[74].

Quân Tây Sơn do Đại tư mã Ngô Văn Sở, theo mưu kế của Ngô Thì Nhậm,[75] Phan Huy Ích và những mưu thần khác, dữ thế chủ động rút quân về đóng ở Tam Điệp – Biện Sơn cố thủ chờ lệnh.[76]

Nghe tin báo quân Thanh tiến vào nước Việt, trước yếu tố sợ hãi của nhiều người, Nguyễn Huệ cười mà nói[77]:

“Chó Ngô (chỉ quân Thanh) thì là cái thá gì, chúng đến đây chỉ để tự đi vào chỗ chết. Việc gì mà phải nôn nả làm vậy?”

Ngày 25 tháng 11 năm Mậu Thân (22 tháng 12 năm 1788), Nguyễn Huệ xuất quân tiến ra Bắc Hà. Để lấy danh nghĩa chính thống, Nguyễn Huệ quyết định hành động lên ngôi Hoàng đế. Nguyễn Huệ tức tốc cho lập đàn Nam Giao ở núi Bân (cạnh núi Ngự Bình) làm lễ tế cáo trời đất, tuyên bố lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu Quang Trung (nghĩa là ánh sáng ở TT), nhằm mục tiêu vào trong thời gian ngày 25 tháng 11 năm Mậu Thân (22/12/1788).
Chiếu lên ngôi của vua Quang Trung viết[68]:

Nước Việt ta từ đời Đinh, Lê, Lý, Trần kiến thiết xây dựng ra nước cho tới ngày này, thánh minh dấy lên không phải là một họ, nhưng thịnh suy, dài ngắn, vận mệnh do trời, không phải sức người tạo ra được. Trước đây Nhà Lê mất cơ quan ban ngành, họ Trịnh và cựu Nguyễn chia bờ cõi. Hơn hai trăm trong năm này, kỷ cương rối loạn, vua Lê chỉ là hư vị, cường thần tự ý vun trồng, giềng mối của trời đất một phen rơi xuống không thổi lên được, chưa tồn tại lúc nào hư hỏng quá như thời gian lúc bấy giờ vậy. Vả lại mấy năm gần dây, nam bắc gây việc binh đao, nhân dân rơi vào chốn bùn than
Trẫm hai lần kiến thiết xây dựng họ Lê, thế mà tự quân họ Lê không biết giữ xã tắc, bỏ nước đi bôn vong, sĩ dân Bắc Hà không khuynh hướng về họ Lê, chỉ trông mong vào trẫm, về phần đại huynh (Nguyễn Nhạc) có ý mỏi mệt, tình nguyện giữ một phủ Quy Nhơn, tự nhún xưng là Tây Vương, mấy nghìn dặm đất về phương nam thuộc hết về trẫm. Trẫm tự nghĩ tài đức không bằng người xưa, mà đất đai thì rộng, nhân dân thì nhiều vô kể, ngẫm nghĩ cách thống trị, lo ngay ngáy như dây cương mục chỉ huy sáu ngựa.
Nay xem khí thần rất hệ trọng, ngôi trời thật trở ngại, trẫm chỉ lo không kham nổi, nhưng ức triệu người trong bốn bể đều xúm quanh cả vào thân trẫm, đó là ý trời đã định, không phải do người làm ra. Trẫm nay ứng mệnh trời, thuận lòng người không thể khăng khăng cố giữ sự khiêm nhường. Trẫm chọn ngày 22 tháng 11 trong năm này lên ngôi thiên tử, đặt niên hiệu là Quang Trung năm đầu, truyền bảo cho trăm họ muôn dân phải tuân theo giáo lệnh của nhà vua. Nhân nghĩa, trung đó là đạo lớn của người, trẫm nay cùng dân thay đổi, vâng theo mưu mô sáng suốt của vua thánh đời trước, lấy giáo hóa trị thiên hạ.

Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử đăng bài Hịch đánh Thanh[78], tên bài hịch là “Lời hiếu dụ tướng sỹ” được vua Quang Trung đọc tại lễ lên ngôi:

Đánh cho để dài tóc
Đánh cho để đen răng
Đánh cho nó chích luân bất phản
Đánh cho nó phiến giáp bất hoàn
Đánh cho sử tri Nam quốc anh hùng chi hữu chủ”
Dịch nghĩa:
Đánh cho để dài tóc
Đánh cho để đen răng
Đánh cho nó bánh xe không xoay trở lại
Đánh cho nó manh giáp không trở về
Đánh cho sử biết nước Nam anh hùng có chủ

Thần tốc bắc tiến, Đại phá quân Thanh (1789)

 

Gươm và súng của quân đội Nhà Tây Sơn.

Bài rõ ràng: Chiến thắng Kỷ Dậu

Ngày 29 tháng 11 năm Mậu Thân (26 tháng 12 năm 1788), đại quân của nhà vua Quang Trung tới Nghệ An, dừng quân tại đó hơn 10 ngày để tuyển quân và củng cố lực lượng[79][80]. Để có thêm quân đánh Thanh, vua Quang Trung thi hành quyết sách cưỡng bách tòng quân. Theo tác giả Hoa Bằng, toàn bộ đàn ông từ 12, 13 đến 60 tuổi đều phải Đk vào sổ đinh nam[81]. Theo thư của giáo sĩ La Barette, toàn bộ nam từ 15 tuổi trở lên đều phải đi lính, người già và phụ nữ phải đi sửa cầu đường giao thông vận tải[82]. Theo Nguyễn Lương Bích và Phạm Ngọc Phụng, cứ 3 suất đinh thì chọn lấy 1 người đi lính. Trong 10 ngày tuyển quân, Quang Trung đã có thêm khoảng chừng mấy vạn quân, nâng tổng quân số lên tới 10 vạn[83]. Theo Đại Nam chính biên liệt truyện, số quân cũ và mới của Quang Trung là 10 vạn, được tổ chức triển khai thành 5 đạo: tiền, hậu, tả, hữu và trung quân, ngoài ra còn tồn tại một đội nhóm tượng binh gồm 200 voi chiến. Quang Trung còn tổ chức triển khai lễ duyệt binh ngay tại Nghệ An để khuyến khích tinh thần và ý chí quyết chiến, quyết thắng của tướng sĩ so với quân xâm lược Mãn Thanh. Ngay sau lễ duyệt binh, Quang Trung tiến quân ra Bắc Hà.[84]

Các giáo sỹ phương Tây ghi rằng quân của Quang Trung “tiến nhanh như vũ bão… từ Thanh Hoá ra Ninh Bình chỉ mất có một ngày, không quản đường xa khó nhọc đã làm chết nhiều ngựa voi của ông, trong lúc người khác phải mất ba bốn ngày”. Ngày 20 tháng 12 năm Mậu Thân (tứ 15 tháng một năm 1789), đại quân của Quang Trung đã ra đến Tam Điệp. Sau khi xem xét tình hình, Quang Trung hẹn ba quân ngày mồng 7 Tết sẽ quét sạch quân Thanh, vào ăn Tết ở Thăng Long. Quang Trung chia quân làm 5 đạo. Một cánh do đô đốc Long chỉ huy từ làng Nhân Mục tập kích đồn Khương Thượng và phía tây Thăng Long. Cánh đô đốc Bảo tiến đánh những đồn phía nam Thăng Long. Trung quân do đích thân Quang Trung chỉ huy, phối thích phù hợp với đô đốc Bảo đánh diệt những đồn phía nam Thăng Long. Cánh đô đốc Tuyết và đô đốc Lộc theo đường thủy ra Bắc, chặn đường lui của địch ở phía bắc sông Nhị Hà và huyện Phượng Nhãn.

Đêm 30 tháng Chạp âm lịch, quân Tây Sơn đánh diệt đồn Gián Khẩu của những tướng Lê Chiêu Thống. Sau đó Quang Trung đánh diệt những đồn Nguyệt Quyết, Nhật Tảo, dụ hàng được đồn Hà Hồi. Đêm mồng 4 Tết, Quang Trung tiến đến trước đồn lớn số 1 của quân Thanh là Ngọc Hồi nhưng tạm ngưng chưa đánh khiến quân Thanh lo sợ, phần bị động không đủ can đảm đánh trước nhưng cũng không biết bị đánh lúc nào. Trong khi đó cánh quân của đô đốc Long bất thần tập kích đồn Khương Thượng khiến quân Thanh không kịp trở tay, hàng vạn lính bỏ mạng. Chủ tướng Sầm Nghi Đống tự vẫn. Xác quân Thanh chết sau xếp thành 13 gò đống lớn,[85] có đa mọc um tùm nên gọi là gò Q.. Đống Đa.

Đô đốc Long tiến vào đánh phá quân địch phòng thủ ở Tây Long. Sáng mồng 5, Quang Trung mới cùng đô đốc Bảo tổng tiến công vào đồn Ngọc Hồi. Trước sức tiến công mãnh liệt của Tây Sơn, quân Thanh bị động thua chết hàng vạn, phần lớn những tướng bị giết.[86] Trong khi Quang Trung chưa đánh Ngọc Hồi thì Tôn Sĩ Nghị nghe tin đô đốc Long đánh vào Thăng Long, cuống cuồng sợ hãi đã bỏ chạy trước. Đến sông Nhị Hà, sợ quân Tây sơn đuổi theo, Tôn Sĩ Nghị hạ lệnh cắt cầu khiến quân Thanh rơi xuống sông chết thật nhiều làm dòng sông bị nghẽn dòng chảy. Trên đường tháo chạy, Tôn Sĩ Nghị bị hai cánh quân Tây Sơn của đô đốc Tuyết và đô đốc Lộc chặn đánh, tơi tả chạy về. Lê Chiêu Thống hớt hải đuổi theo Nghị thoát sang bên kia biên giới. Quân Tây Sơn đuổi theo và rao lên rằng sẽ đuổi qua biên giới đến khi bắt được Tôn Sĩ Nghị và Chiêu Thống mới thôi. Bởi thế dân Trung Quốc ở biên giới dắt nhau chạy làm cho suốt vài chục dặm không tồn tại người.[87][88]

Như vậy, sớm hơn dự kiến, chỉ trong vòng 6 ngày, quân Tây Sơn đã đánh tan quân Thanh. Trưa mùng 5 Tết, Quang Trung tiến quân vào thành Thăng Long trong sự đón nhận của nhân dân.

Ngô Ngọc Du là một nhà thơ đương thời, đã ghi lại không khí tưng bừng của ngày thắng lợi oanh liệt đó trong một bài thơ[89]:

“

Giặc đâu tàn bạo sang điên cuồng
Quân vua một giận oai bốn phương
Thần tốc ruỗi dài xông thẳng tới,
Như trên trời xuống dám ai đươngMột trận rồng lửa giặc tan tành,
Bỏ thành cướp đó trốn cho nhanh
Ba quân đội ngũ chỉnh tề tiến,
Trăm họ chật đường vui tiếp nghênhMây tạnh mù tan trời lại sáng
Đầy thành già trẻ mặt như hoa,
Chen vai khoác cánh cùng nhau nói:
“Kinh đô vẫn thuộc núi sông ta”
”

Nguyễn Huệ tuy đã thụ phong Nhà Thanh, nhưng bên trong tự coi mình là Hoàng Đế, lập bà Ngọc Hân con vua Lê Hiển Tông Nhà Lê làm Bắc Cung Hoàng Hậu, lập con là Quang Toản làm Thái Tử. Lấy thành Nghệ An là đất giữa nước và lại là đất tổ khi xưa ở đó, mới sai thợ thuyền tải vận đá, gỗ, gạch, ngói, sửa sang đền đài hoàng cung, và sai quân những đạo đào lấy đá ong để xây nội thành của thành phố, gọi là Phượng Hoàng Trung Đô. Cải thành Thăng Long là Bắc Thành, chia đất Sơn Nam ra làm hai trấn, gọi là Sơn Nam Thượng, Sơn Nam Hạ. Mỗi trấn đặt quan trấn thủ và quan hiệp trấn. Mỗi huyện, văn thì đặt chức phân tri để xét việc kiện cáo, võ thì đặt chức phân suất để coi việc binh lương.[90]

 

Lược đồ vùng trấn áp của Nguyễn Ánh, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ (theo thứ tự từ Nam ra Bắc) tại Việt Nam năm 1788. Vùng của Nguyễn Huệ được ghi lại bằng red color. Tới thời gian ở thời gian cuối năm 1788, Nguyễn Nhạc từ bỏ đế hiệu và chuyển giao toàn bộ lãnh thổ của tớ (màu cho Nguyễn Huệ. Nguyễn Huệ quản trị và vận hành toàn bộ lãnh thổ Nhà Tây Sơn cho tới khi mất

Bài rõ ràng: Hành chính Việt Nam thời Tây Sơn

Quang Trung chia vùng quản trị và vận hành thuộc đất Nhà Lê cũ thành những xứ (trấn) như sau:[91]

Xứ Đông (Thành Phố Hải Dương)

Xứ Bắc (Kinh Bắc)

Xứ Đoài (Sơn Tây)

Xứ Yên Quảng

Xứ Lạng (Lạng Sơn)

Xứ Thái (Thái Nguyên)

Xứ Tuyên (Tuyên Quang)

Xứ Hưng (Hưng Hóa)

Xứ Nghệ (Nghệ An và thành phố Hà Tĩnh)

Sơn Nam Thượng (HĐ Hà Đông và Hà Nam)

Sơn Nam Hạ (Tỉnh Nam Định và Thái Bình)

Thanh Hóa ngoại (Ninh Bình)

Thanh Hóa nội (Thanh Hóa).

Quan chế

 

Ấn tín thời Tây Sơn

Bộ máy hành chính thời Quang Trung gồm: Tam công, Tam thiếu, Đại chủng tể, Đại Tư đồ, Đại Tư khấu, Đại Tư mã, Đại Tư không, Đại Tư Lệ, Thái úy, Ngự úy, Đại Tổng quản, Đại Đô hộ, Đại đô đốc, Đô đốc, Nội hầu, Hộ giá, Điểm kiểm, Chỉ huy sứ, Đô ty, Đô úy, Trung úy, Vệ Úy, Tham đốc, Tham lĩnh, Trung Thư lệnh, Phụng Chính, Thị Trung ĐH sĩ, Hiệp biện ĐH sĩ, Lục Bộ Thượng thư, Tả – Hữu đồng nghi, Tả – Hữu phụng nghi, Thị Lang, Tư vụ, Hàn Lâm…[92][93]

Mỗi trấn đặt một trấn thủ về hàng võ và một hiệp trấn về hàng văn.[93] Mỗi huyện đặt một văn phân tri, một võ phân suất, một tả quản trị và vận hành và một hữu quản trị và vận hành.[93] Công việc của quan văn là trưng đốc binh lương, xét xử từ tụng.[92] Phận sự của quan võ là coi quản và thao diễn quân lính từ Đạo đến Cơ, từ Cơ đến Đội.[92] Trong những xã, thôn thì có xã trưởng, thôn trưởng. Hàng tổng thì đặt Tổng trưởng (như chức Chánh Tổng về sau) để giữ việc hành chính trong một tổng.[92] ông cũng cho soạn một bộ luật tên là “Hình luật thư”, nhưng chưa xong thì ông đột ngột mất nên mãi không hoàn thành xong.[94]

Để tăng trưởng vương quốc, Quang Trung rất chú trọng thu dụng những nhân tài từng phục vụ Nhà Lê. Ông ban “Chiếu cầu hiền” có đoạn:Trẫm đang ghé chiếu lắng nghe, thức ngủ mong mỏi mà có người tài cao học rộng trước đó chưa từng thấy đến. Hay Trẫm ít đức không đáng để phò tá chăng? hay đang thời đổ nát chưa thể ra phụng sự?… Trẫm nơm nớp lo nghĩ, một ngày hai ngày cũng luôn có thể có hàng vạn yếu tố phát sinh Ngẫm cho kỹ: cái nhà to lớn – sức một cây rất khó gì chống đỡ, sự nghiệp thái bình – sức một người không thể đảm đương. Các cựu thần Nhà Lê cũ, tiêu biểu vượt trội là những tiến sỹ Đoàn Nguyễn Tuấn, Vũ Huy Tấn, Nguyễn Nễ, Nguyễn Huy Lượng, Bùi Dương Lịch… đã ra giúp Nhà Tây Sơn. Danh sĩ Nguyễn Thiếp sau nhiều lần từ chối, ở đầu cuối cũng nhận lời xuống núi giúp vua Quang Trung.

Phát triển giáo dục

Bài rõ ràng: Giáo dục đào tạo khoa cử thời Tây Sơn

 

Chiếu chỉ của Quang Trung ra năm 1792 về việc dịch sách chữ Hán sang chữ Nôm.

Trong lịch sử dân tộc bản địa Việt Nam, chỉ có hai triều đại tôn vinh vai trò của chữ nôm, đó là triều đại của Hồ Quý Ly và triều của vua Quang Trung. Hồ Quý Ly tuy trọng dụng chữ nôm, cho dịch văn nôm nhưng vẫn chưa coi chữ nôm như một thứ văn tự chính thức dùng trong triều đình và thi tuyển, chỉ đến thời đại Quang Trung chữ nôm mới được nâng cao vị thế.

Năm 1792, Quang Trung ra chiếu chỉ về việc dịch sách chữ Hán sang chữ Nôm. Quang Trung chủ trương bỏ Hán ngữ như thể ngôn từ chính thức trong những văn bản của vương quốc. Ngôn ngữ chính thức được sử dụng là tiếng Việt và được viết trong những văn kiện hành chính bằng khối mạng lưới hệ thống chữ Nôm.[95] Quang Trung quy định những bài hịch, chiếu chỉ phải soạn bằng chữ Nôm; đề thi viết bằng chữ Nôm, và đến đệ tam trường những sĩ tử phải làm thơ phú bằng chữ nôm. Ông còn chủ trương thay toàn cuốn sách học chữ Hán sang chữ Nôm nên năm 1791 đã cho lập “Sùng chính viện” để dịch kinh sách từ Hán sang Nôm.[95]

Theo sách Tây Sơn lược thuật, ông chọn một quan văn “5 ngày một lần vào cấm cung để giảng giải kinh sách”.[95] Ngoài ra, Quang Trung quan tâm đưa việc học đến tận thôn xã. Trong “Chiếu lập học” ông lệnh cho những xã::[95] “Phải chọn Nho sĩ địa phương có tri thức, có hạnh kiểm đặt làm thầy dạy, giảng tập cho học trò”. Lần thứ nhất trong lịch sử dân tộc bản địa phong kiến Việt Nam, trường học được phổ cập xuống tận cấp xã.

Về nội dung giáo dục, Quang Trung rất để ý chỉnh đốn lại quyết sách học tập và thi tuyển. Ông muốn gạt bỏ lối thi tuyển nặng về học thuộc lòng sáo rỗng, công thức của những thời trước, thay vào đó là lối học thiết thực hơn nhằm mục tiêu đào tạo và giảng dạy những người dân có kĩ năng hoạt động giải trí và sinh hoạt thực sự, theo như đúng tinh thần “phối hợp học với hành” như đề xuất kiến nghị của Nguyễn Thiếp: “Theo điều học biết mà làm, hoạ may nhân tài mới trọn vẹn có thể thành tựu, nhà nước nhờ này mà được vững yên”

Chủ trương dùng chữ Nôm, bỏ lối thi tuyển khuôn sáo nói lên tham vọng rất rộng của Quang Trung muốn toàn nước thoát ly hẳn sự lệ thuộc vào văn tự của quốc tế, chống quyết sách đồng hoá của những triều đình phong kiến phương Bắc, cũng như thái độ coi khinh ngôn từ dân tộc bản địa của những giai cấp phong kiến trong nước. Nhưng quyết sách này làm cho một số trong những sĩ phu Nho giáo rất tức tối, vì họ nhận định rằng chữ Hán mới đích thực là tinh túy của sự việc học tập. Theo Trần Trọng Kim nhận xét trong Việt Nam sử lược, những quyết sách này đều phải có tác dụng tốt, nhất là việc thay chữ Hán bằng chữ Nôm. nhưng Thời bấy giờ nhiều người không làm rõ cái ý nghĩa sâu xa ấy, cho là vua Tây Sơn dùng hà chính mà ức hiếp nhân dân.[96]

Sau này, khi Nguyễn Ánh đánh đổ nhà Tây Sơn và lên ngôi, ông đã xóa khỏi việc dùng chữ Nôm của Quang Trung và Phục hồi lại lối thi tuyển, viết văn bản bằng chữ Hán.

Chỉnh đốn tôn giáo

Quang Trung có một quyết sách tôn giáo rất tự do và rộng tự do:[97] dù là người tôn vinh Nho giáo nhưng ông vẫn bảo vệ bảo vệ an toàn hoạt động giải trí và sinh hoạt cho những tôn giáo khác ví như Phật giáo và những tín ngưỡng khác. Về Công giáo, những giáo sĩ được tự do hoạt động giải trí và sinh hoạt, truyền đạo, xây dựng nhà thời thánh.[97] Nhưng đồng thời ông cũng thi hành quyết sách diệt trừ mê tín dị đoan dị đoan rất mạnh, kiểm soát và chấn chỉnh lại việc tu hành: nhiều chùa ở những làng có mà người tu hành lạm dụng để truyền bá mê tín dị đoan dị đoan bị đập bỏ để xây duy nhất một ngôi chùa ở huyện cấp trên[98], đồng thời những người dân tu hành không đạo đức, những kẻ lưu manh, lười biếng đều phải hoàn tục.[97] Theo Trần Trọng Kim, những việc cải cách ấy rất có nghĩa lý, nhưng vì thủa ấy có nhiều sự cuộc chiến tranh, vả lại Quang Trung cũng không làm vua được bao lâu thì đã băng hà, cho nên vì thế thành ra không tồn tại công hiệu gì cả.[96]

Phát triển sản xuất

Bài rõ ràng: Kinh tế Đại Việt thời Tây Sơn

 

Đồng tiền cổ xưa với bốn chữ “Quang Trung thông bảo”

 

Đồng tiền cổ xưa với bốn chữ “Quang Trung đại bảo”

Một mặt lo chống thù trong giặc ngoài, mặt khác vua Quang Trung rất quan tâm tới việc xây dựng giang sơn. Vua phân phối đất đai cho những nông dân nghèo, thúc đẩy thủ công nghiệp từng bị cấm trước kia.

Về thủ công nghiệp, Quang Trung chú trọng mở những xưởng đúc tiền, đúc vũ khí, đóng thuyền chiến, sản xuất những món đồ thiết yếu phục vụ nhu yếu của giang sơn. Những xưởng đóng thuyền chiến phục vụ cuộc chiến tranh thời Quang Trung đã đóng được thuyền lớn mang nhiều đại bác, trọn vẹn có thể chở được voi[99].

Về nông nghiệp, Quang Trung có một quyết sách thuế đơn thuần và giản dị với thuế ruộng là chính: ruộng chia ra làm ba hạng để đánh thuế nhất đẳng điền (150 bát thóc), nhị đẳng điền (80 bát thóc), tam đẳng điền (50 bát thóc). Lại thu tiền thập vật, mỗi mẫu một tiền và tiền khoán khố mỗi mẫu 50 đồng. Ruộng tư điền cũng đánh thuế: nhất đẳng điền mỗi mẫu nộp 40 bát thóc, nhị đẳng điền mỗi mẫu 30 bát, tam đẳng điền mỗi mẫu 20 bát. Tiền thập vật cũng theo như ruộng công điền, còn tiền khoán khố thì mỗi mẫu phải nộp 30 đồng Các loại thuế khác ví như thuế điệu, thuế nhân đinh được giảm để giảm sút gánh nặng của dân chúng và phòng ngừa tham nhũng.[100] Ngoài ra, triều đình còn ban lệnh những địa phương phải đảm bảo xử lý và xử lý hết diện tích quy hoạnh s ruộng đất bỏ phí, nếu hết thời hạn vẫn bỏ phí không khai khẩn thì ruộng công sẽ chiếu theo ngạch thuế thu gấp hai, nếu là ruộng tư thì thu thành ruộng công[101]. Quang Trung cũng ra lệnh những người dân thong thả, ngụ cư ở những nơi nhất thiết phải trở về nguyên quán làm ăn, chỉ trừ những người dân đã sinh cơ lập nghiệp ở xã khác được từ ba đời trở lên. Những xã nào chấp chứa những người dân trốn tránh, vi phạm pháp lệnh trên thì bản thân người trốn tránh và cả xã trưởng thường trực cũng trở nên trừng phạt. Bọn lưu manh, những người dân trốn tránh lao động vào ẩn nấp trong những chùa cũng phải hoàn tục trở về quê nhà làm ăn.

Nhờ quyết sách này, sản xuất nông nghiệp bước tiên phong được Phục hồi. Đến vụ mùa năm 1791, mùa màng thu hoạch tốt, một nửa số địa phương trong nước Phục hồi được cảnh như thời thái bình trước đó[102]. Bài phú Tụng Tây Hồ của Nguyễn Huy Lượng phản ánh tình hình đó với những câu: “Tới Mậu Thân (1788), từ rỡ vẽ tường vân, sông núi khắp nhờ công đảng địch; qua Canh Tuất (1790), lại tưới cơn thời vụ, cỏ cây đều gội đức chiêm nhu”

Phát triển ngoại thương

Vua Quang Trung có tư tưởng tiến bộ, vua không đi theo con phố “trọng nông ức thương” mà chủ trương tôn vinh thương nghiệp và mở rộng quan hệ marketing giữa Đại Việt với quốc tế.[100] Trong lần gặp với Nguyễn Thiếp tại Nghệ An thời gian ở thời gian cuối năm 1788, Quang Trung đã bày tỏ tham vọng của tớ là muốn xây dựng một nền kinh tế thị trường tài chính công thương nghiệp tăng trưởng, đảm bảo phục vụ nhu yếu mọi nhu yếu thiết yếu cho nhân dân.

Sau ngày lên ngôi nhà vua và quản trị và vận hành cả khu vực Bắc Bộ, Quang Trung bãi bỏ quyết sách ức thương mà cơ quan ban ngành Lê-Trịnh trước đó vận dụng để tạo Đk cho sản phẩm & hàng hóa lưu thông, thúc đẩy sản xuất tăng trưởng. Do quyết sách nâng đỡ của Quang Trung, tình hình công thương nghiệp bị đình trệ hàng thế kỉ đã được phục hồi và từ từ đã có những biểu lộ tăng trưởng rõ rệt. Kinh tế công thương nghiệp càng được phục hồi và tăng trưởng mạnh mẽ và tự tin, nhất là TT kinh tế tài chính Thăng Long. Nguyễn Huy Lượng ghi lại trong bài phú Tụng Tây Hồ như sau: “Ở đây cảnh hoang tàn của trong năm cuối thời Lê mạt, buổi ấy cũng góp thêm phần tan hải, sáu thu trời bao xiết nỗi hoang khổ đã biến mất, để nhường chỗ những hoạt động giải trí và sinh hoạt công thương nghiệp sôi động”, “Khách Ngô Sở chợ tây ngồi san sát…, rập rền cuối bãi Đuôi nheo, thuyền thương khách chen buồm như bươm bướm…”

Đối tác ngoại thương lớn số 1 thời gian lúc bấy giờ vẫn như truyền thống cuội nguồn là Trung Quốc[103]. Năm 1790, ông cử người thương thuyết với Nhà Thanh để mở một thương điếm tại Nam Ninh (Quảng Tây) mua và bán thành phầm hoá giữa hai nước.[100] Ông khuyến khích giao thương mua và bán giữa những thuyền của thương thuyền quốc tế và những thương thuyền của Đại Việt.[100]

Sau này, khi Nguyễn Ánh đánh đổ nhà Tây Sơn và lên ngôi, ông ta đã xóa khỏi quyết sách khuyến khích ngoai thương rất tiến bộ của Quang Trung, thay vào đó là quyết sách ngăn cấm giao thương mua và bán marketing với quốc tế. Sau khi Nhà Tây Sơn mất, những thương nhân quốc tế đến marketing tại Việt Nam vẫn đang còn sự so sánh về quyết sách thương mại của Quang Trung với Nhà Nguyễn. Thương nhân người Anh là Crafurd khi tới Việt Nam năm 1822, dẫn lại lời những Hoa kiều từng sống ở Huế dưới thời Tây Sơn nhận định rằng: bạn hữu Tây Sơn cai trị ôn hòa và công minh hơn vị vua hiện tại (Minh Mạng) hay người cha (Gia Long)[4].

Chính sách thuế khóa

Sau khi lên ngôi, Quang Trung cho thi hành những quyết sách thuế khoá đơn thuần và giản dị và bãi để nhiều thứ thuế phức tạp trước đó và giảm thuế cho những người dân dân. Về thuế ruộng được chia thành hai loại, gồm ruộng công và ruộng tư với mức thuế rất khác nhau.

Về thuế nhân đinh, Quang Trung cũng giảm nhẹ hơn thời những chúa Trịnh. Quang Trung chỉ giữ lại thuế đinh, bỏ hẳn thuế điệu, mỗi
suất đinh thường niên nộp chừng 1 quan 2 tiền (thời Chúa Trịnh thì mỗi suất đinh nộp 1 quan 2 tiền và 4 bát gạo, lại nộp thêm 6 tiền thuế điệu). Năm 1789, Quang Trung ra lệnh bãi bỏ thuế điệu cho nhân dân từ sông Gianh trở ra (tức khu vực Đàng Ngoài) nhằm mục tiêu mục tiêu “bớt thuế, thương dân”.

Về thuế thổ sản và thuế công thương nghiệp, Quang Trung cũng bãi bỏ một số trong những mức thuế nặng nề trước đó để tạo Đk sản xuất và kinh
doanh thuận tiện và đơn thuần và giản dị cho giới công thương. Riêng việc thông thương với Trung Quốc qua vùng biên giới thì được miễn thuế trọn vẹn.

Chính sách thuế khóa và lao dịch của Nguyễn Ánh sau này nặng hơn thật nhiều so với thời vua Quang Trung. Một giáo sĩ người Pháp tên Guérard nhận xét rằng Gia Long đánh thuế quá nặng lên dân chúng: “Vua Gia Long bóp nặn dân chúng bằng đủ mọi cách, sự bất công và lộng hành làm cho những người dân ta rên xiết hơn hết ở thời Tây Sơn; thuế má và lao dịch thì tăng thêm gấp ba”.[104] Chính vì việc tăng thuế khóa quá nặng so với thời Tây Sơn nên dân nó rất bất bình, góp thêm phần tạo ra thật nhiều cuộc khởi nghĩa chống nhà Nguyễn và tư tưởng hoài niệm triều Tây Sơn của người dân Việt Nam trong thế kỷ 19.

Quản lý nhân khẩu

Năm 1790, ông cho lập sổ theo dõi nhân khẩu (hay hộ khẩu).[105] Người dân được phân 4 hạng theo lứa tuổi:[105] 9–17 tuổi là hạng “vị cập cách”; 18–55 tuổi là hạng “tráng”; 55–60 tuổi là hạng “lão”; 60 tuổi trở lên là hạng “lão nhiêu”.[98] Ông còn cho làm thẻ bài “Thiên hạ đại tín” được làm bằng gỗ có khắc họ tên,[106] quê quán của người mang không phân biệt giàu sang nghèo hèn.[105][106] Chính sách này làm cho nhân gian nhiễu động, nhiều người phải trốn vào rừng, về sau người kế vị ông đã từ bỏ quyết sách tín bài này.[107]

Quan hệ ngoại giao với Trung Quốc

 

Cháu của Nguyễn Huệ, Nguyễn Quang Hiển, đang trình hòa ước lên những quan Nhà Thanh. Quan Tây Sơn mặc áo tím và đỏ.

Bài rõ ràng: Ngoại giao Việt Nam thời Tây Sơn

Nguyễn Huệ vào thành Thăng Long, hạ lệnh chiêu an, nếu người Trung Quốc ở đâu ra thú tội đều được cấp cho lương ăn, áo mặc. Lại nhận định rằng vua Thanh thế nào thì cũng xấu hổ về việc thua trận, nên sai Ngô Thì Nhậm viết thư sang lời lẽ khôn khéo nhằm mục tiêu tránh việc binh đao hai nước. Sai sứ giả đem thư sang Trung Quốc, và lại sai đem những quân Nhà Thanh đã bắt được, để ở một nơi, cấp cho lương thực, đợi ngày cho về nước. Xếp đặt mọi việc xong rồi, Nguyễn Huệ đem quân về Nam, lưu Ngô Văn Sở và Phan Văn Lân ở lại tổng thống những việc quân quốc; còn những việc từ lệnh tiếp xúc với nhà Thanh thì ủy thác cho Ngô Thì Nhiệm và Phan Huy Ích.[108]

Vua Thanh nghe tin Tôn Sĩ Nghị bị vượt mặt, sai Phúc Khang An sang thay làm tổng đốc Lưỡng Quảng, đem binh mã chín tỉnh sang kinh lý việc Việt Nam. Phúc Khang An đến Quảng Tây nghe tin quân Tây Sơn mạnh, trong bụng muốn hòa, bèn viết thư cho Nguyễn Huệ với nội dung việc lợi hại và bảo làm biểu tạ tội để tiện việc bang giao. Nguyễn Huệ sai người đưa vàng bạc đút lót Phúc Khang An, sai người cháu sang cầu phong. Vua Thanh phong cho Nguyễn Huệ làm An Nam quốc vương, vời quốc vương sang chầu.[108]

Tháng một năm 1790, theo kế của Ngô Thì Nhậm,[109] Quang Trung sai người đóng giả làm mình đứng đầu đoàn sứ gồm 150 người sang Yên Kinh (Bắc Kinh sau này) triều kiến Càn Long. Các tài liệu ghi rất khác nhau về nhân vật đóng giả Quang Trung. Theo Việt Nam sử lược, người đóng Nguyễn Huệ tên là Phạm Công Trị,[110] cháu gọi Nguyễn Huệ bằng cậu; theo Đại Nam chính biên liệt truyện thì người đó là tướng Nguyễn Quang Thực người Nghệ An. Mục đích của đoàn sứ là thăm dò thái độ của Nhà Thanh so với vị vua lưu vong Chiêu Thống của Nhà Lê. Đại quan Nhà Thanh là Phúc Khang An, từng sang mặt trận Đại Việt, bị Quang Trung mua chuộc đứng sau sống lưng đoàn sứ bộ,[111] nên nhiều tướng lĩnh Nhà Thanh biết người đứng đầu sứ bộ không phải là Nguyễn Huệ, nhưng vì ngại gây hấn nên không nói ra.[109]

Vua Càn Long đón tiếp trọng thể đoàn sứ bộ An Nam, đãi tiệc và ban thưởng thật nhiều của cải. Theo “Đại Thanh thực lục”, Nhà Thanh ngân sách cho sứ đoàn mỗi ngày hết 4.000 lạng bạc (tổng số lên mức 800.000 lạng tính cho tới khi sứ đoàn về).[105] Khi tiếp vua Quang Trung (giả) tại hành cung Nhiệt Hà, vua Càn Long cho dùng lễ “bão kiến, thỉnh an” để tiếp đón thân thiện, lễ này chỉ được sử dụng cho những đại thần có công trạng to lớn. Ngày mùng 1 tháng 8, tại vườn Viên Minh, đoàn sứ bộ được đãi tiệc lớn và xem bắn pháo hoa. Bữa tiệc cho Càn Long gồm 20 món nóng, 20 món lạnh, 4 món súp, 4 món khai vị, 4 loại trái cây tươi, 28 loại trái cây khô và dưa, 29 món điểm tâm, tổng số 109 món; những quan khách được bày số món bằng 1/4 so với nhà vua[112] Vua Quang Trung (đóng giả) được xếp ngồi cạnh vua Càn Long, trọn vẹn có thể nói rằng là cực kỳ biệt đãi[113]

 

Chân dung người được cho là Nguyễn Quang Bình của họa sỹ cung đình nhà Thanh, hiện tàng trữ tại Tử Quang những ở Trung Nam Hải.[114]

Ngày 20 tháng 8, vua Quang Trung (giả) vào cung từ biệt Càn Long. Ngày 22/8, đoàn sứ bộ lên đường về nước bằng thuyền, sau 7 ngày thì tới hồ Động Đình, tới đâu cũng rất được quan lại địa phương tiếp đón ân cần, dựng thủy đình ở bên sông bày yến tiệc thết đãi. Ngày 29 tháng 11, đoàn sứ bộ về tới ải Nam Quan.

Cuối tháng 11 năm 1790, đoàn sứ bộ trở về Thăng Long, ngày 20 tới 12 thì tới Nghệ An. Theo Việt Nam sử lược, vua Thanh đã phong cho Nguyễn Huệ làm An Nam quốc vương và đồng ý nền hòa bình giữa hai nước, nên đã từ chối lời đề xuất kiến nghị đem quân sang đánh Việt Nam của vua Lê Chiêu Thống.[109] Sang năm 1791, Nhà Thanh sai phân tán những quan lại cũ của Nhà Lê đi những nơi để tách biệt không liên lạc được với nhau và cô lập Lê Chiêu Thống; bản thân Chiêu Thống bị giam lỏng ở “Tây An Nam dinh” tại Yên Kinh và sau ốm mà chết yểu lúc 28 tuổi.[108]

Quang Trung hòa hoãn với Nhà Thanh chỉ cốt đợi ngày đủ sức mà đánh báo thù, việc trong nước tạm yên, ông ngày đêm trù tính việc đánh Trung Quốc để giành lấy vùng Lưỡng Quảng. Quan viên đề xuất kiến nghị phải khảo sát được dân số để kén lấy lính. Bèn xuống lệnh cho những trấn bắt dân xã làm lại sổ đinh, ai cũng phải biên vào sổ, rồi cấp cho từng người một chiếc thẻ bài, khắc bốn chữ Thiên Hạ Đại Tín, chung quanh ghi tên họ quê quán, và phải điểm chỉ làm tin. Người nào thì cũng phải đeo thẻ ấy gọi là tín bài. Ai không tồn tại thẻ là dân lậu, bắt sung vào quân phòng, và bắt tội tổng trưởng, xã trưởng. Nhân có việc ấy, những kẻ lại dịch hiệp với xã trưởng đi lại làm bậy: thường vào làng vây bắt hỏi thẻ, làm cho dân gian nhiễu động, nhiều người phải trốn vào rừng mà ở. Sau khi Nguyễn Huệ chết, người con kế vị của ông đã từ bỏ quyết sách này.[108]

Bấy giờ ở bên ven bờ biển Trung Quốc có những người dân làm giặc cướp gọi là Tàu ô, quấy nhiễu ở miền biển bị quân Nhà Thanh đánh đuổi, chạy sang xin phụ thuộc Việt Nam, vua Quang Trung cho những người dân tướng Tàu ô làm chức tổng binh, sai sang quấy nhiễu Trung Quốc. Lại có người thuộc về đảng Thiên Địa Hội làm giặc ở Tứ Xuyên, vua cũng thu dùng cho làm tướng.

Đầu năm 1792, vua Quang Trung lại sai sứ bộ sang Bắc Kinh, mang những cống phẩm dâng Càn Long gồm: chiến lợi phẩm lấy được ở Vạn Tượng, sách binh thư của Đại Việt và một quyển sử viết về triều đại Lê Chiêu Thống[115]. Ông cũng cầu hôn với công chúa Thanh và đề xuất kiến nghị nhà Thanh cắt vùng đất Lưỡng Quảng cho Đại Việt (Trong Bang giao hảo thoại mà Ngô Thì Nhậm là người chép lại vẫn còn đấy hai văn bản ngoại giao đó). Để thăm dò thái độ nhà Thanh, vua Quang Trung giao việc này cho Vũ Văn Dũng, một viên tướng tin cậy quê ở Thành Phố Hải Dương. Vũ Văn Dũng mang hai tờ biểu sang Yên Kinh trực tiếp đặt hai yếu tố trên với vua Càn Long. Vua quang Trung đã hạ sắc chỉ cho họ Vũ như sau:

“Sắc truyền cho Thành Phố Hải Dương Chiêu viễn đô đốc tướng quân dực vận công thần Vũ quốc công được gia phong chức chánh sứ đi sứ nước Thanh, được toàn quyền trong việc đối đáp tâu xin hai tỉnh Quảng Đông và Quảng Tây để dò ý và cầu hôn một vị công chúa để chọc tức. Phải thận trọng đấy! Hình thế trong chuyến dụng binh đều ở chuyến du ngoạn này. Ngày khác làm tiên phong (đánh nước Thanh) đó là khanh đấy. Kính thay sắc này!” [116]

Câu “Hình thế trong chuyến dụng binh đều ở chuyến du ngoạn này”, đã cho toàn bộ chúng ta biết Vũ Văn Dũng đi sứ nước Thanh không phải chỉ có những trách nhiệm trên mà còn phải dò xét nội tình nhà Thanh, quan sát địa hình địa vật những nơi ông trải qua để một khi cuộc chiến tranh Việt Thanh lại bùng nổ thì quân Tây Sơn trọn vẹn có thể có một số trong những tin tức tình báo thiết yếu mà tổ chức triển khai cuộc hành quân chiếm Lưỡng Quảng.[116]

Bài viết hoặc đoạn này cần người am hiểu về chủ đề này trợ giúp sửa đổi và biên tập mở rộng hoặc cải tổ. Bạn trọn vẹn có thể giúp cải tổ trang này nếu trọn vẹn có thể. Xem trang thảo luận để biết thêm rõ ràng.

Sau khi Nguyễn Hữu Chỉnh và Vũ Văn Nhậm mất và với diễn biến mặt trận Nam Bộ, vua Thái Đức (Nguyễn Nhạc) đã tỏ ra buông xuôi. Không thể kìm chế người em tài ba hơn mình, Nguyễn Nhạc quyết định hành động nhường ngôi cho Nguyễn Huệ để dẹp bỏ xích míc giữa 2 bạn hữu. Cuối năm 1788, ông từ bỏ đế hiệu và niên hiệu Thái Đức, chỉ xưng là “Tây Sơn Vương”. Ông viết thư cho Nguyễn Huệ, chỉ xin giữ Quy Nhơn và nhường toàn bộ binh quyền, đất đai trong toàn nước cho vua em; đồng thời ông cầu khẩn Nguyễn Huệ mang gấp đại binh vào cứu Nam bộ (chiếu lên ngôi của Quang Trung nói rõ yếu tố này)[73].

Sau khi thắng lợi quân Thanh, Quang Trung trở thành lãnh đạo chung của Nhà Tây Sơn và là vị Hoàng đế duy nhất tại Việt Nam (vua Lê Chiêu Thống đã chạy sang Trung Quốc, còn Nguyễn Ánh khi đó quản trị và vận hành lãnh thổ còn nhỏ hẹp và chưa xưng đế). Tình hình với Quang Trung rất thuận tiện: ông đã có được uy tín lớn sau chiến công chống quân Thanh, được Nhà Thanh công nhận là vị vua chính thống của Việt Nam (thay thế vị thế của Nhà Hậu Lê), lại dẹp bỏ được xích míc trong nội bộ Nhà Tây Sơn (Nguyễn Nhạc đã bỏ đế hiệu, tự giáng xuống làm Vương để tỏ ý quy nhận quyền lãnh đạo của ông).

Trên cơ sở đó, Quang Trung đã lên kế hoạch cho một chiến dịch Nam tiến rất rộng nhằm mục tiêu triệt để vượt mặt thế lực của Nguyễn Ánh, thu phục miền Nam bộ và thống nhất giang sơn.

Kế hoạch Nam tiến dở dang

 

Jean-Baptiste Chaigneau, một sĩ quan người Pháp đã tham gia vào giúp sức Nguyễn Ánh

Ngày 25 tháng một năm 1787, Bá Đa Lộc (giáo sĩ người Pháp làm cố vấn cho Nguyễn Ánh) đã thay mặt Nguyễn Ánh ký Hiệp ước Versailles (1787) với Pháp. Theo đó, vua Pháp đồng ý cử sang 4 chiếc tàu chiến và một đội binh: 1.200 lục quân, 200 pháo binh, 250 lính da đen ở Phi Châu (Cafres) và đủ những thứ súng ống thuốc đạn để đánh Tây Sơn. trái lại, sau khoản thời hạn thắng lợi, Nguyễn Ánh nhường cho nước Pháp cửa Hội An (Faifo) và hòn đảo Côn Lôn (Poulo-Condore), độc lập những vùng đất này sẽ thuộc về nước Pháp ngay lúc quân đội Pháp chiếm đóng quần hòn đảo nói trên. Đúng lúc đó thì nước Pháp xẩy ra Cách mạng, vua Pháp không tiến hành Hiệp ước nhưng Bá Đa Lộc đã lôi kéo những thương nhân người Pháp trợ hỗ trợ cho Nguyễn Ánh.[73][117].

Các hoạt động giải trí và sinh hoạt quyên góp tiền sau này hay xây dựng, sửa sang thành Gia Định, Vĩnh Long, Châu Đốc, Hà Tiên, Biên Hòa, Bà Rịa, huấn luyện cơ đội pháo thủ, tổ chức triển khai bộ binh và rèn rèn luyện binh lính theo lối châu Âu, trung gia mua tàu chiến và vũ khí… đều phải có sự góp sức của những người dân Pháp mà do Bá Đa Lộc chiêu mộ, lôi kéo.[117] Việc củng cố Gia Định thêm vào đó sự giúp sức của người Pháp đã hỗ trợ cho thế lực của Nguyễn Ánh ngày càng mạnh, trọn vẹn có thể đối đầu với Tây Sơn. Quân Nguyễn Ánh được người Pháp tương hỗ lấy ra đánh Bình Thuận, Bình Khang, Diên Khánh, quân của Tây Sơn Vương Nguyễn Nhạc liên tục bại trận và mất mấy thành này. Cho tới năm 1791, Nguyễn Nhạc chỉ từ quản trị và vận hành Quy Nhơn, Phú Yên và Tỉnh Quảng Ngãi.

Sau khi ổn định tình hình Bắc Hà, Quang Trung quyết tâm tiêu diệt Nguyễn Ánh. Ông ra sức trấn an Nguyễn Nhạc và nhân dân trong vùng do Nguyễn Nhạc quản trị và vận hành để sẵn sàng Nam tiến. Theo nhiều nhà nghiên cứu và phân tích, việc Quang Trung sai Vũ Văn Dũng đi “xin” Càn Long đất Quảng Đông, Quảng Tây thực ra chỉ là một thủ thuật về chính trị. Quang Trung không tồn tại dụng tâm lấy đất Trung Quốc vì ông biết tiềm năng không thể, hay ít ra là chưa thể làm lúc đó. Hơn nữa, ông thu dụng quân lục lâm “Tàu ô”, sai đánh phá biên giới Trung Quốc cốt để Nhà Thanh bị cuốn vào hoạt động giải trí và sinh hoạt ngoại giao và chống giặc cướp làm cho ông có thời hạn tương hỗ vua anh dồn lực lượng vào mặt trận miền Nam mà thôi.[118]
Để sẵn sàng phối thích phù hợp với Quang Trung, năm 1792, Nguyễn Nhạc đóng nhiều tàu thuyền đóng ở cửa Thi Nại để Nam tiến. Nhưng lúc đó là mùa gió nồm chỉ thuận cho quân Nam ra, phải đợi đến ngày đông mới thuận gió cho quân Tây Sơn vào. Nguyễn Ánh thừa dịp cùng quân Pháp, Bồ Đào Nha đánh úp cửa Thi Nại, đốt cháy nhiều thuyền chiến của Tây Sơn. Tây Sơn Vương không phòng bị, lại phải thu quân về Quy Nhơn.

Để báo thù trận đó, Quang Trung dự tính phát động chiến dịch rất rộng, kêu gọi hơn 20[119]-30 vạn[120] quân thuỷ bộ, chia thành ba đường:

• Nguyễn Nhạc và quân “Tàu ô” (hải tặc Trung Hoa) cùng theo lối đi bộ từ Phú Yên vào đánh Gia Định
• Quân bộ của Quang Trung từ Phú Xuân đi thẳng qua lãnh thổ Vạn Tượng tới Nam Vang (Chân Lạp), từ đó cùng quân Chân Lạp kéo về Gia Định, bảo phủ đường chạy của Nguyễn Ánh không cho sang Xiêm
• Quân thuỷ của Quang Trung sẽ tiến vào đón lõng tận Hà Tiên đổ xô lên đất liền để ngăn Nguyễn Ánh chạy ra biển.

Chính những giáo sĩ Pháp giúp Nguyễn Ánh thời gian lúc bấy giờ cũng rất lo ngại và dự liệu Nguyễn Ánh khó lòng chống lại được Tây Sơn trận này. Trong thư gửi cho M. Létondal ngày 14/9/1791, giám mục Bá Đa Lộc viết: “… Nhà vua đang không biết tận dụng thời cơ mà ông ta đã có được để vượt mặt quân địch, và lại để chúng có thì giờ hoàn hồn và chúng thấy rõ toàn bộ những đồn đại về việc người Âu đến giúp chỉ là chuyện hão. Ông ta (Nguyễn Ánh) bắt dân đóng thuế và làm dịch vụ nặng nề, và thời gian lúc bấy giờ, dân chúng bị nạn đói rình rập đe dọa nên họ có vẻ như mong quân Tây Sơn đến. Trong tình trạng hiện thời, nếu chúng quả quyết đến tiến công, thì nhà vua khó trọn vẹn có thể đương đầu lại đầu được… Tôi rất sợ không đi kịp trước lúc tai ương xẩy ra cho nhà vua, nếu có sự ấy”. Tuy nhiên trong lúc chờ gió đổi chiều thì cái chết đột ngột vì lo ngại cho cuộc viễn chinh[121] của Quang Trung vào tháng 9 dương lịch năm 1792 khiến kế hoạch Nam tiến này sẽ không lúc nào trở thành hiện thực.

Tương truyền, vào một trong những buổi chiều đầu thu năm 1792, vua Quang Trung đang ngồi thao tác, bỗng hoa mắt, tối sầm mặt mũi, mê man bất tỉnh nhân sự. Khi tỉnh dậy, nhà vua cho triệu trấn thủ Nghệ An là Trần Quang Diệu về triều bàn việc dời đô ra Phượng Hoàng Trung Đô (nay thuộc Nghệ An). Nhưng việc chưa quyết xong thì bệnh tình nhà vua đã nguy kịch. Trước khi mất, nhà vua đã căn dặn Trần Quang Diệu và những quần thần:[122]

“

Ta mở mang bờ cõi, khai thác đất đai, có cả cõi Nam này. Nay đau ốm, tất không khỏi được. Thái tử[f] tư chất hơi cao, nhưng tuổi còn nhỏ. Ngoài thì có quân Gia Định là quốc thù, mà Thái Đức thì tuổi già, ham dật lạc, cầu yên tạm bợ, không toan tính cái lo về sau. Khi ta chết rồi, nội trong một tháng phải chôn cất, việc tang làm lao thảo thôi. Lũ ngươi nên hợp sức mà giúp Thái tử sớm thiên đô về Vĩnh Đô[k] để khống chế thiên hạ. Bằng không quân Gia Định kéo đến thì những ngươi không tồn tại chỗ chôn thân!”

”

Ngày 29 tháng 7 năm Nhâm Tý (16 tháng 9 năm 1792), vào lúc 11-12 giờ đêm, Quang Trung Nguyễn Huệ qua đời, ở ngôi được 4 năm, hưởng dương 40 tuổi, thuỵ hiệu là Vũ nhà vua.[122] Thời điểm mất của vua Quang Trung được những tài liệu cổ ghi rất khác nhau. Sách Đại Nam thực lục của Nhà Nguyễn ghi ông mất tháng 7 âm lịch năm 1792, Hoàng Lê nhất thống chí ghi ông mất tháng 8 âm lịch năm 1792. Theo lý giải của Hoàng Xuân Hãn trong La Sơn phu tử, cả hai sách ghi đều không sai. Quang Trung mất vào lúc 11 giờ đêm ngày 29 tháng 7 âm lịch, khoảng chừng đó là giờ tý, nghĩa là khởi đầu được xem sang hôm sau; mà tháng 7 năm đó là tháng thiếu, ngày 29 là ngày thời gian cuối thời điểm tháng, nên sau 11 giờ đêm đã chuyển sang tháng 8. Theo Hoàng Xuân Hãn: “Ghi tháng 7 hay tháng 8 thực ra chỉ chênh nhau khoảng chừng nửa giờ”.[124]
Bắc cung hoàng hậu Lê Ngọc Hân đã viết bài “Tế vua Quang Trung” và bài “Ai Tư Vãn” để bày tỏ nỗi đau khổ và tiếc thương cho những người dân chồng anh hùng sớm ra đi.

Theo Đại Nam liệt truyện – Ngụy Tây liệt truyện, một tài liệu của Sử quán triều Nguyễn: “Ngày 29 tháng 9 Huệ chết, Huệ tiếm ngôi 5 năm, tuổi mới có 40. Thái tử là Quang Toản nối ngôi nguỵ. Tháng 10 táng ở phía nam sông Hương, nguỵ thụy là Thái Tổ Vũ Hoàng đế.”

Trong bài thơ Đại Việt sử thi, Hồ Đắc Duy tiếc nuối việc Quang Trung qua đời quá sớm và đột ngột:

Đặt kế hoạch trong ngoài link
Đối với Tàu lễ yết cầu hôn
Miền Nam, Nguyễn (Ánh) sẽ không còn hề
Đất đai Đại Việt nước non lẫy lừng
Nhưng tiếc thay nửa đường vắn số
Vua Quang Trung đành chi ra đi (1792)
Lìa trần một giấc biệt ly
Trăm năm còn sót lại những gì nữa đây

Những giả thuyết về cái chết

Cho đến nay, đã có nhiều giả thuyết về nguyên nhân cái chết của vua Quang Trung được đưa ra, nhưng chưa giả thuyết nào đã có được chứng cứ xác thực, đủ sức thuyết phục do ghi chép đương thời không tồn tại nhiều.

Sách Ngụy Tây liệt truyện, một tài liệu của Sử quán triều Nguyễn ghi chép cái chết của vua Quang Trung như sau:

“Một hôm, về chiều, Quang Trung đang ngồi bỗng xây xẩm, tối tăm, thấy một ông già đầu bạc từ trên trời xuống, mặc áo trắng, cầm gậy sắt, mắng rằng: “Ông cha người sống ở đất của Chúa, đời đời làm dân Chúa Nguyễn, sao phạm đến lăng tẩm…”. Rồi lấy gậy đánh vào trán Quang Trung, mê man ngã xuống, bất tỉnh nhân sự nhân sự lâu lắm… Từ đó, bệnh chuyển nặng…”

Ghi chép của Ngụy Tây liệt truyện mang tính chất chất hư cấu, vẽ ra chuyện báo mộng để nâng cao sự mê tín dị đoan vào “thiên mệnh” của Nhà Nguyễn, nhưng nó đã và đang cho toàn bộ chúng ta biết Quang Trung bị bất tỉnh nhân sự đột ngột, có lẽ rằng là vì tai biến ở vùng não bộ.

Sách Tây Sơn thực lục cũng luôn có thể có ghi “Huệ mắc bệnh nặng, chữa không khỏi…”. Và sau khoản thời hạn Quang Trung mất, vào tháng một năm Càn Long thứ 58 (1793), Quách Thế Huân cũng văn bản báo cáo giải trình với Càn Long: “Quang Trung đã chết vì bệnh”.[125] Cũng một giả thuyết được truyền lại nhiều nhất là một buổi chiều thu năm 1792, vua Quang Trung đang ngồi thao tác, bỗng hoa mắt, tối sầm mặt mũi, mê man bất tỉnh nhân sự. Người xưa gọi là chứng “huyễn vận”, còn ngày này y học gọi là tai biến mạch máu não.[125][126]

Một giáo sĩ tên Longer, xuất hiện ở Đàng Ngoài vào những thời gian này, đã viết trong một bức thư đề ngày 21 tháng 12 năm 1792 là vua Quang Trung chết vì bệnh, nhưng không rõ là bệnh gì.[125] Các nhà nghiên cứu và phân tích về sau gạt bỏ những rõ ràng mê tín dị đoan trong Ngụy Tây liệt truyện thì họ nhận định rằng Quang Trung đã biết thành một cơn tăng huyết áp đột ngột.[125] Bác sĩ Bùi Minh Đức qua khảo cứu những nguồn tư liệu lịch sử dân tộc bản địa, kết luận rằng Nguyễn Huệ bị “Xuất huyết não dưới màng nhện; nguyên nhân tử vong: do viêm phổi sặc” (tràn dịch màng phổi).

Bài rõ ràng: Việc an táng Quang Trung

Thi hài Quang Trung được táng ngay tại Phú Xuân, tại một hoàng cung của ông tên là Đan Dương. Nguyễn Quang Toản lên nối ngôi, tức là vua Cảnh Thịnh, sai sứ sang Nhà Thanh báo tang và xin tập phong.Đô đốc Vũ Văn Dũng đang đi sứ Nhà Thanh ở Bắc Kinh, nghe tin Quang Trung mất liền làm bài thơ viếng như sau:

Bố y phân tích ngũ niên trung
Mai cố thi vi tự sự không tương đồng
Thiên vị ngô hoàng tăng nhất kỷ
Bất y Đường Tống thuyết anh hùng
Dịch:
Năm năm dấy nghiệp tự thân nông
Thời trước thời sau khó sánh cùng
Trời để vua ta thêm chục tuổi
Anh hùng Đường, Tống hết khoe hùng.[127]

Vua Càn Long tặng tên hiệu cho ông là Trung Thuần, lại thân làm một bài thơ viếng và cho một pho tượng, 300 lạng bạc để sửa sang việc tang. Sứ Nhà Thanh đến tận mộ ở Linh Đường (mộ giả) thuộc huyện Thanh Trì (Tp Hà Nội Thủ Đô) để viếng.

Theo Đại Nam liệt truyện – Ngụy Tây liệt truyện, một tài liệu của Sử quán triều Nguyễn: “Sai Thị trung Đại học sĩ là Ngô bộ Tả đồng nghị là Nguyễn Viết Trực, Hộ bộ Tả thị lang là Nguyễn Văn Thái, sang nước Thanh báo tang, nói dối là Huệ dặn sau khoản thời hạn chết rồi táng ở Tây Hồ Bắc Thành, ngõ hầu được gần cửa vua để nương tựa, vua nước Thanh tin lời, cho tên thuỵ là Trung Thuần, thân làm một bài thơ để viếng.”

Lăng mộ bị phá

Thời Cảnh Thịnh, triều đình Tây Sơn sinh ra lục đục. Nguyễn Ánh nhân thời cơ đó lấy ra vượt mặt Nhà Tây Sơn. Mười năm tiếp theo ngày Quang Trung qua đời, Nhà Tây Sơn sụp đổ trọn vẹn (click more bài về Nhà Tây Sơn). Để trả thù xưa, Nguyễn Ánh sai đào mộ Nguyễn Huệ và Nguyễn Nhạc, tán tro cốt thành bột nhồi thuốc súng bắn và bỏ xương sọ vào vò, giam trong ngục tối. Người đời thương tiếc Nhà Tây Sơn gọi là “Ông Vò”.

Nơi đặt lăng mộ của Quang Trung cũng trở nên san phẳng, không cho để lại dấu tích, nên sau này còn có một số trong những nhà nghiên cứu và phân tích đã dày công tra cứu, khảo sát, tìm tòi tuy nhiên không thể xác lập được mộ vua Quang Trung ở vị trí nào[128]

Khảo sát trong thời hạn mới gần đây của những nhà nghiên cứu và phân tích đã tìm ra bài thơ Kiến Quang Trung linh cữu (Nhìn thấy linh cữu vua Quang Trung) của nhà thơ Lê Triệu (1771-1846), người sống dưới thời Tây Sơn và thời Nguyễn. Bài thơ nói về cảm xúc của tác giả khi đứng trước nơi từng là lăng mộ của Quang Trung, chỉ với sau mấy năm bị Nguyễn Ánh khai thác (theo những nhà nghiên cứu và phân tích là năm 1801[129] hay 1802[130]):

“

Trấp niên sất sá tẩu phong vân
Như thử anh hùng cổ hãn văn
Hàm Dã độc Lưu thiên vạn cốt
“Khuân Sơn” hoạ tại bách niên phần
Không hàm chỉ chỉ thiên thu hận
Cô phụ đường đường bát xích thân
Quang cảnh nhất ban thành phấn mị
Linh nhân chung cổ tiếu Doanh Tần!
”

Dịch thơ (Hồng Phi phiên âm và dịch):

“

Bao năm thét mắng át phong vân
Đủ thấy anh hùng – bậc vĩ nhân
Hàm Đan hận vùi muôn vạn xác
“Khuân Sơn” phần mộ hoạ trăm năm[i]
Ngậm hờn chỉ trích ngàn thu hận
Nỡ phụ đường đường tám thước thân
Quang cảnh thảy đều thành cát bụi
Khiến đời muôn thuở cợt Doanh Tần![j]
”

Ấp Tây Sơn nơi ông khởi nghĩa cùng vua anh, tới tháng 9 năm 1819, Nguyễn Ánh lệnh đổi thành An Tây, sau nó lại đổi thành An Sơn.

Câu chuyện về “Ông Vò”

Trong vòng 20 năm từ 1802 – 1821, đầu lâu của những vua Tây Sơn (Thái Đức, Quang Trung và Quang Toản) bị bỏ vào ba cái vò, giam ở trong nhà Đồ Ngoại,[131] tức là Võ Khố sau này.[k] Từ năm 1822 – 1885, những vò bị giam vào Khám đường, ở phía tây-bắc kinh thành Huế, khoảng chừng giữa cửa chính Tây và An Hòa.[131] Ba chiếc vò bị xiềng và giam riêng, ngăn cách nhau, bên phía ngoài có niêm phong, hàng tháng có đoàn của triều Nguyễn xuống kiểm tra. Ba chiếc vò được những tù nhân tôn kính gọi là “Ông Vò”, còn những người dân gác ngục gọi là “chúa ngụy”.[131] Những người sống ở gần Khám đường đều tỏ ra kính cẩn ba Ông Vò, họ thường cúng bái và coi như thần hộ mệnh.[131]

Năm 1885, kinh thành Huế dịch chuyển bởi cuộc chiến tranh giữa phe chủ chiến của nhà Nguyễn với những người Pháp, ba chiếc vò bị mất tích. Các nhà nghiên cứu và phân tích vẫn tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu và phân tích về yếu tố này nhưng chưa tồn tại kết luận ở đầu cuối.[132] Theo báo Đất Việt thì vào đêm 22 rạng 23 tháng năm Ất Dậu (1885), phòng thành Huế thất thủ, vua Hàm Nghi cùng hoàng gia phải rời khỏi phòng thành, quân Pháp tràn vào thành. Lúc đó, có người mang 3 vò chạy trốn. Riêng một vò (hộp sọ vua Quang Trung) được một ông họ Phan, người ở gần Cầu Ngói đã theo hào, lạch, sông đưa về Cầu ngói Thanh Toàn.

Vào thời Nhà Nguyễn, những vua Nguyễn truy diệt toàn bộ những gì tương quan đến nhà Tây Sơn, bởi quân Tây Sơn đã đánh đổ những chúa Nguyễn. Vua Quang Trung bị gán cho là “giặc cướp”, “thảo khấu” trong những bộ sử của nhà Nguyễn, những hành vi xấu xa cũng thường bị gán cho ông. Ví dụ, sách Đại Nam thực lục do nhà Nguyễn biên soạn quy tội Nguyễn Huệ đã ra lệnh đào mộ 8 chúa Nguyễn[133]:

“Trước kia giặc Tây Sơn Nguyễn Văn Huệ tham bạo vô lễ, nghe nói chỗ đất phía sau lăng Kim Ngọc (tức lăng Trường Mậu) [lăng của chúa Ninh Nguyễn Phúc Thái] rất tốt, định đem tro cốt vợ táng ở đó. Hôm đào huyệt, bỗng có hai con cọp ở bụi rậm nhảy ra, gầm thét vồ cắn, quân giặc sợ chạy. Huệ ghét, không thích chôn nữa.
Sau Huệ đánh trận hay thua, người ta đều nói những lăng liệt thánh [các chúa Nguyễn] khí tốt nghi ngút, nghiệp đế tất dấy. Huệ bực tức, sai đồ đảng đào những lăng, mở lấy tro cốt quăng xuống vực. Lăng Hoàng Khảo ở Cư Hóa [lăng Cơ Thánh của Nguyễn Phúc Côn, thân sinh Gia Long] Huệ cũng sai Đô đốc Nguyễn Văn Ngũ đào vứt tro cốt xuống vực ở trước lăng. Nhà Ngũ ở xã Kim Long bỗng phát hỏa. Ngũ trông thấy ngọn lửa chạy về. Người xã Cư Hóa là Nguyễn Ngọc Huyên cùng với con là Ngọc Hồ, Ngọc Đoài đêm hôm lặn xuống nước lấy vụng tro cốt ấy đem giấu một nơi. Đến nay, Huyên đem việc tâu lên.

“Nguyễn Phúc Tộc thế phả” thì ghi là[134]:

“Theo truyền thuyết, khi Tây Sơn khai thác tro cốt đức Hưng Tổ ném xuống sông thì một hôm Nguyễn Ngọc Huyên bỏ lưới bắt cá, sau ba lần đều thấy cái sọ nằm trong lưới. Huyên cho là sọ của một vị nào anh linh nên kiếm nơi an táng tử tế. Khi vua Gia Long lên ngôi, đi tìm lại tro cốt của thân phụ, nghe người làng tường thuật, ngài cho đòi Ngọc Huyên bảo chỉ chỗ. Khi đào được sọ lên, vua chích huyết ở tay mình cho giọt vào sọ, sọ liền hút những giọt huyết này (lối thử này cho biết thêm thêm mối liên hệ cốt nhục giữa hai người)”

Tuy nhiên, nhiều ý kiến nhận định rằng việc Quang Trung cho phá lăng tẩm chúa Nguyễn là vì sử quan thời Nguyễn cố ý gán ghép, thiếu bằng cứ xác đáng. Đúng là những lăng mộ chúa Nguyễn đã biết thành phá hủy vào thời kỳ đó, nhưng Phú Xuân vào quá trình 1781-1785 từng thuộc sự trấn áp của quân chúa Trịnh, rồi sau nó lại chiến sự liên miên, có thật nhiều những nhóm thổ phỉ chuyên đào mộ để cướp của, nên chưa thể quy trách nhiệm cho quân Tây Sơn nếu chỉ nhờ vào ghi chép của Đại Nam thực lục. Rất trọn vẹn có thể những sử quan nhà Nguyễn đã nhờ vào một trong những việc có thực (lăng tẩm chúa Nguyễn bị phá) rồi cố ý gán trách nhiệm cho quân Tây Sơn, nhằm mục tiêu bào chữa cho việc Nguyễn Ánh trả thù nhà Tây Sơn tàn khốc sau này, cũng như để hạ uy tín của nhà Tây Sơn trong nhân dân. Luận điểm này được địa thế căn cứ bởi 5 rõ ràng:

• Ngoài cuốn sách Đại Nam thực lục và “Nguyễn Phúc Tộc thế phả” do chính nhà Nguyễn viết, không tồn tại bộ sử nào khác của Việt Nam thời này cũng như không tồn tại giáo sỹ phương Tây đương thời nào ghi chép lại việc này, dù đấy là một trong những sự kiện đủ lớn để gây chấn động cả giang sơn. Kể cả cuốn Hoàng Lê nhất thống chí của những học giả Ngô Gia văn phái đương thời (vốn có quan điểm chống Tây Sơn) cũng không ghi lại.
• Ghi chép của Đại Nam thực lục lại không nói rõ việc đào mộ trình làng vào trong thời gian ngày tháng năm nào, trong lúc đấy là một sự kiện rất quan trọng với nhà Nguyễn. Điều này đã cho toàn bộ chúng ta biết những sử quan nhà Nguyễn cũng không nắm được lăng những chúa Nguyễn bị phá lúc nào, nên càng không tồn tại đủ cơ sở để quy tội cho quân Tây Sơn.
• Chính ghi chép của Đại Nam thực lục cũng luôn có thể có nhiều điểm huyền bí, ngày này xem xét lại một cách khoa học thì rõ ràng là người viết hư cấu. Sách này ghi là quân Tây Sơn đang đào huyệt thì “bỗng có hai con cọp ở bụi rậm nhảy ra”, rồi thì “nhà Đô đốc Nguyễn Văn Ngũ bỗng dưng phát hỏa”. Các rõ ràng này rõ ràng là tình tiết hư cấu thời phong kiến nhằm mục tiêu thể hiện rằng nhà Nguyễn có “thiên mệnh”, “trời phù hộ nhà Nguyễn”. Sách này cũng cho là “Huệ đánh trận hay thua” nên tức giận mà phá lăng chúa Nguyễn. Đây là yếu tố vô địa thế căn cứ, vì Nguyễn Huệ đánh trận luôn thắng lợi Nguyễn Ánh, chưa hề thua một trận nào.
• Ghi chép của Đại Nam thực lục xích míc với “Nguyễn Phúc Tộc thế phả”. Đại Nam thực lục ghi rằng “Nguyễn Ngọc Huyên cùng với những con đêm hôm lặn xuống nước lấy vụng tro cốt ấy đem giấu một nơi”, nhưng “Nguyễn Phúc Tộc thế phả” lại ghi rằng Nguyễn Ngọc Huyên bỏ lưới bắt cá mới vô tình vớt được tro cốt. Điều này đã cho toàn bộ chúng ta biết tối thiểu 1 trong những 2 cuốn sách là hư cấu (thậm chí còn trọn vẹn có thể cả hai đều là hư cấu), những sử quan nhà Nguyễn không hề nắm được rõ ràng vụ việc nên mới viết ra những thông tin xích míc nhau.
• Quân Tây Sơn có kỷ luật nghiêm minh, khi đánh ra Bắc diệt chúa Trịnh, tiến vào thành Thăng Long cũng không hề cướp phá lăng mộ của những vua Lê – chúa Trịnh. Vậy thì cũng không tồn tại nguyên do để quân Tây Sơn phá lăng của những chúa Nguyễn. Nguyễn Huệ là một vị vua khôn ngoan, ông biết rõ nhiều người dân Đàng Trong vẫn nhớ về chúa Nguyễn, nên sẽ không còn dại khờ phá lăng chúa Nguyễn để khiến người dân bất bình.

Tóm lại, việc quân Tây Sơn cho phá lăng tẩm chúa Nguyễn có nhiều kĩ năng là vì sử quan thời Nguyễn hư cấu ra, nhằm mục tiêu bào chữa cho việc Nguyễn Ánh trả thù nhà Tây Sơn tàn khốc sau này, cũng như để hạ uy tín của nhà Tây Sơn trong nhân dân.

Trong “Tây sơn thuật lược” (西山述略), người ta miêu tả Nguyễn Huệ “Tóc Huệ quăn, mặt mụn đầy, có một con mắt nhỏ, nhưng mà cái tròng rất lạ, đêm hôm ngồi không tồn tại đèn thì ánh sáng từ mắt soi sáng cả chiếu…”. Sử gia Tạ Chí Đại Trường phản hồi “tóc quăn”, “mặt mụn”, “mắt nhỏ” là dấu vết thân xác; còn “chuyện tròng mắt có ánh sáng phát ra, đêm hôm soi sáng cả chỗ ngồi là cảm tưởng của người nhìn lo âu trước oai vũ của “Thượng công””.[135]

Trong môi trường sống đời thường tình cảm thành viên, giáo sĩ Labartette mô tả Nguyễn Huệ là người mềm yếu khi mà công chúa Lê Ngọc Hân thường xuyên “”mếu khóc” vuốt ve tự ái đấng trượng phu” khi muốn yên cầu gì đó[136]; hay Nguyễn Huệ phát cuồng vì có người vợ mất ở Phú Xuân. Chính tấm lòng say mê đó đem đổ vào đời sống Nguyễn Huệ, vào triều chính, ở đoạn mặt trận trở thành một sức quyến rũ lôi cuốn người khác.[136] Về chiến trận, cũng sách này miêu tả Nguyễn Huệ “…là bực lão thủ hung tợn và giỏi cầm quân. Coi y ra Bắc vào Nam thật là xuất thần quỷ nhập. Không ai trọn vẹn có thể dò biết. Y bắt Nguyễn Hữu Chỉnh như bắt trẻ con, giết Vũ Văn Nhậm như giết con lợn, không một người nào dám trông thẳng vào mặt. Nghe lệnh y, ai cũng mất cả hồn vía, sợ hơn hết sấm sét…[136] ”

Nguyễn Đình Giản, thuộc quan của Nguyễn Hữu Chỉnh, khi bàn về Nguyễn Huệ nhận định “Bắc Bình Vương [Nguyễn Huệ] là một tay anh hùng”.[137] Nguyễn Đình Giản và Phạm Đình Dư, quan Nhà Lê, nhận định “Bắc Bình Vương là người rất quyệt, hay dùng trí thuật lao lung người khác, trong lúc bàn luận, khi xuống lại thổi lên trên người ta không biết đâu mà dò”. Vị quan khác Trần Công Xán nhận định “[Nguyễn Huệ là] người huyền bí khôn lường”.[137]

Ngay chính sử Nhà Nguyễn cũng phải mô tả “Nguyễn Văn Huệ là em Nhạc, tiếng nói như chuông, mắt sáng như điện, giảo, kiệt, thiện chiến? ai cũng phải sợ… Bốn lần đánh Gia Định, lúc ra trận đều đi trước, sĩ tốt tín hiệu lệnh nghiêm minh, thuộc hạ ai nấy dốc lòng vâng mệnh”.[138]

Gia đình

Hậu phi

Các nguồn tài liệu, đa phần là Đại Nam chính biên liệt truyện của Nhà Nguyễn về gia quyến của Nguyễn Huệ, đã ghi nhận ông có tối thiểu 6 người vợ.

• Chính Cung:
  • Phạm Thị Liên, quê ở Quy Nhơn, là con cùng mẹ khác cha với Thái sư Bùi Đắc Tuyên. Năm 16 tuổi bà Phạm Thị Liên được Nguyễn Huệ chọn làm vợ. Năm Quang Trung lên ngôi (1789), bà được phong làm Chính Cung hoàng hậu, bà kém Nguyễn Huệ khoảng chừng chừng 5–6 tuổi. Phạm hậu đã có với Nguyễn Huệ năm con, 3 trai 2 gái. Một trong 3 người con trai được lập thái tử, là Nguyễn Quang Toản – về sau kế tục sự nghiệp của Quang Trung. Bà được đặt thụy là Nhân Cung Ðoan Tĩnh Trinh Thục Nhu Thuần Vũ Hoàng chính hậu (仁恭端靜貞淑柔純武皇正后).
  • Bùi Thị Nhạn, theo một số trong những nguồn[139] thì sau khoản thời hạn bà Phạm Thị Liên qua đời, Nguyễn Huệ lấy bà Bùi Thị Nhạn làm Chính cung hoàng hậu. Bùi Thị Nhạn người thôn Xuân Hòa, huyện Tuy Viễn (nay là Tây Sơn), tỉnh Bình Định, là em của Bùi Đắc Tuyên, cô ruột của nữ tướng Bùi Thị Xuân và là con gái út của Bùi Đắc Lương, như vậy bà còn là một chị em cùng mẹ với Phạm hậu. Bà là một trong 5 người phụ nữ nổi tiếng thời Tây Sơn được mệnh danh là Tây Sơn ngũ phụng thư.

Theo giả thuyết này, chính bà Bùi Thị Nhạn mới là mẹ của Nguyễn Quang Toản, Nguyễn Quang Thiệu và Nguyễn Quang Khanh; còn bà Phạm Thị Liên lại là mẹ của Nguyễn Quang Thùy và Nguyễn Quang Bàn (nên Quang Thuỳ to nhiều hơn Quang Toản). Ngoài ra, bà còn là một mẹ của 2 công chúa – trong số đó có một người lấy Nguyễn Văn Trị. Bà tự sát năm 1802 khi Cảnh Thịnh thua trận và bà không thích lọt vào tay quân Nguyễn Ánh.

Cũng theo giả thuyết này, bà lấy Nguyễn Huệ khi ông chưa làm nhà vua; còn bà Phạm Thị Liên đã mất sớm vì bệnh khi Quang Thuỳ còn nhỏ. Như vậy, theo giả thuyết này, hầu hết những người dân con của bà Phạm Thị Liên lại là con bà Bùi Thị Nhạn, còn bà Phạm Thị Liên lại là mẹ Quang Thuỳ.

 

Công chúa Ngọc Hân

• Thứ Cung: Lê Ngọc Hân, con gái thứ của Lê Hiển Tông. Khi Quang Trung lên ngôi, do là công chúa Nhà Lê nên bà trở thành Hoàng hậu, tuy nhiên vị thế của bà vẫn không hơn được Chính Cung là Phạm Thị Liên, và sau này là Bùi Thị Nhạn. Bà đã có với Quang Trung hai người con, một trai và một gái: hoàng tử tên là Nguyễn Quang Đức và công chúa là Nguyễn Thị Ngọc Bảo[13].
• Các bà thiếp khác:

Bà mẹ của Nguyễn Quang Thuỳ: Có ý kiến nhận định rằng bà mẹ của Nguyễn Quang Thuỳ này đó là một nàng hầu. Quang Thuỳ to nhiều hơn Quang Toản, nhưng không phải là con của Phạm hoàng hậu và cũng không phải là con của Ngọc Hân công chúa. Vua Càn Long (Nhà Thanh) từng lầm tưởng Quang Thuỳ là con trưởng của vua Quang Trung khi Thuỳ trong đoàn sứ bộ sang chúc thọ bát tuần vua Thanh (1790).[13]

Bà phi họ Lê: người Tỉnh Quảng Ngãi: Bà này còn có một con trai với vua Quang Trung, đời sống của bà đến nay vẫn không rõ, vị hoàng tử con bà bị Nguyễn Ánh giết năm 1801.[13]

Bà Trần Thị Quỵ: người Quảng Nam: Không rõ bà Trần Thị Quỵ được Nguyễn Huệ chọn làm thứ phi năm nào và có con với ông hay là không. Tương truyền, trong những ngày Tây Sơn thất thế, bà bị quân của Nguyễn Ánh bắt được đưa lên bãi cát Kim Bồng chém đầu rồi thả trôi sông. Thi hài của bà được nhân dân bí mật vớt lên khâm liệm và mai táng thận trọng ở cánh đồng thuộc xứ Trà Quân, làng Thanh Đông (Quảng Nam – Tp Thành Phố Đà Nẵng).[13]

Bà Nguyễn Thị Bích: người Quảng Trị: Bà là con gái út thứ 16 của viên quan nhỏ vào mạt kỳ thời Chúa Nguyễn ở Phú Xuân. Bà cũng luôn có thể có một con trai với vua Quang Trung. Sau khi triều Tây Sơn sụp đổ, bà trốn về Vĩnh Ân (nay thuộc xã Cát Hanh huyện Phù Cát tỉnh Bình Định) để nương thân, lúc chết được chôn ở gò Thỏ, Vĩnh Ân.[13]

Ngoài những bà kể trên, Quang Trung còn dự tính cầu hôn với Hòa Hiếu Công chúa nhà thanh con gái thứ mười Của vua Càn Long nhưng việc không thành vì ông qua đời đột ngột.[140]

Xét theo quan hệ mái ấm gia đình, Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh là bạn hữu cột chèo với nhau khi lấy hai chị em ruột (Nguyễn Huệ lấy Lê Ngọc Hân, Nguyễn Ánh lấy Lê Ngọc Bình, 2 công chúa con của vua Lê Hiển Tông). Trong số đó Nguyễn Huệ là anh, Nguyễn Ánh là em[141].

Hậu duệ

Theo những nhà nghiên cứu và phân tích, số con của Quang Trung khoảng chừng 20 người[13][139]:

• Nguyễn Quang Toản, sau là Cảnh Thịnh Đế, mẹ là Phạm Thị Liên (hoặc Bùi Thị Nhạn).
• Nguyễn Quang Bàn, mẹ là Phạm Thị Liên (hoặc là Bùi Thị Nhạn).
• Nguyễn Quang Thiệu, mẹ là Phạm Thị Liên (hoặc Bùi Thị Nhạn).
• 2 công chúa, trong số đó có một người lấy Nguyễn Văn Trị, mẹ là Phạm Thị Liên (hoặc Bùi Thị Nhạn).
• Nguyễn Quang Khanh, mẹ là Bùi Thị Nhạn.
• Nguyễn Quang Đức, mẹ là Lê Ngọc Hân.
• Công Chúa Nguyễn Bảo Ngọc, mẹ là Lê Ngọc Hân.
• 1 người con trai, mẹ là bà phi họ Lê.
• 1 người con trai, mẹ là Nguyễn Thị Bích.
• Nguyễn Quang Thùy, mẹ là Phạm Thị Liên hoặc 1 nàng hầu.
• Nguyễn Quang Cương (không rõ mẹ).
• Nguyễn Quang Tự (không rõ mẹ).
• Nguyễn Quang Điện (không rõ mẹ).
• Nguyễn Quốc Thất (không rõ mẹ).
• Nguyễn Quốc Duy: làm chức Thái tể thời Cảnh Thịnh (không rõ mẹ).
• 5 công chúa khác cùng bị tóm gọn với vợ Nguyễn Văn Trị, nhưng sử không nêu rõ có ai trong số này là công chúa con bà Phạm Thị Liên, Bùi Thị Nhạn và Ngọc Hân hay là không.

Trừ Quang Thuỳ tự vẫn khi Cảnh Thịnh bị tóm gọn, những người dân còn sót lại (kể cả những công chúa – cùng phò mã Nguyễn Văn Trị) đều bị Nguyễn Ánh bắt và bị hành hình năm 1802.

Giai thoại về việc ra quân

Tương truyền,[142] trước lúc ra quân đánh quân Thanh, tại lễ đăng quang ở Phú Xuân, Nguyễn Huệ lập kế để động viên quân sĩ.

Sau lúc làm lễ, Quang Trung sai mang lại cái mâm, trên để những đồng xu tiền, có phủ vải điều, rồi tuyên bố với quân sĩ:

Ba quân hãy cùng ta quan sát, nếu cả hai trăm đồng xu tiền này đều sấp, thì đó là điềm trời báo toàn bộ chúng ta đại thắng. Nhược bằng, có đồng ngửa, thì đó là đại sự của toàn bộ chúng ta có điều trắc trở.

Nguyễn Huệ chắp tay khấn vái, đặng bưng mâm tiền, cung kính dâng lên rất cao, rồi hất tung xuống sân. Quân sĩ thấy những đồng xu tiền nhất loạt đều sấp, reo hò mừng rỡ, tin chắc trận ra bắc sẽ thắng quân Thanh. Nếu giai thoại này là có thật, thì ắt hẳn Nguyễn Huệ đã bí mật sai đúc 200 đồng xu tiền có cả hai mặt đều là mặt sấp.

• Tác giả Tạ Chí Đại Trường tổng kết rằng Nguyễn Huệ nhận được lời khen ngợi của không riêng gì có những người dân bầy tôi dưới quyền mà trong cả của “đám thù nghịch từng chịu điên hòn đảo vì ông” cũng phải khen ngợi ông[143]
• Nhà sử học Trần Trọng Kim viết năm 1920, trong tác phẩm Việt Nam sử lược đã định hình và nhận định rõ ràng rằng: xét riêng với Nhà Nguyễn thì vua Quang Trung là người địch (vì ông đã đánh đổ Chúa Nguyễn), nhưng xét về công lao với giang sơn, với dân tộc bản địa thì vua Quang Trung là một anh hùng sánh ngang với vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Thái Tổ:

“

Lúc ấy bạn hữu Nguyễn Nhạc là người dân mặc áo vải, dấy binh ở ấp Tây Sơn, chống nhau với Chúa Nguyễn để lập nghiệp ở đất Quy Nhơn. Tuy rằng so với họ Nguyễn là cừu địch, nhưng mà so với nước Nam, thì chẳng qua cũng là một người anh hùng lập thân trong lúc biến loạn này mà thôi. Còn như Nguyễn Huệ là vua Thái Tổ Nhà Nguyễn Tây Sơn, thì trước giúp anh bốn lần vào Gia Định đều được toàn thắng, phá hai vạn quân hùm beo của Xiêm La, chỉ từ được mấy trăm người lủi thủi chạy về nước; sau lại ra Bắc Hà, dứt họ Trịnh, tôn vua Lê, đem lại mối cương thường cho rõ ràng. Ấy là đã có sức mạnh và lại biết thao tác nghĩa vậy.

Sau vua Chiêu Thống và bà Hoàng Thái Hậu đi sang kêu cầu bên Tàu, vua Nhà Thanh nhân lấy dịp ấy mượn tiến cứu Nhà Lê, để lấy nước Nam, bèn sai binh tướng sang giữ thành Thăng Long. Bấy giờ cứ theo như tờ mật dụ của vua Nhà Thanh thì nước Nam ta, hình thức bề ngoài tuy chưa mất hẳn, nhưng kỳ thật đã vào tay người Tàu rồi. Vậy nước đã mất, thì phải lấy nước lại, ông Nguyễn Huệ mới lên ngôi Hoàng Đế, truyền hịch đi những nơi, đường đường chính chính, đem quân ra đánh một trận phá 20 vạn quân Tàu, tướng Nhà Thanh là Tôn Sĩ Nghị phải bỏ cả ấn tín mà chạy, làm cho vua tôi nước Tàu lo âu, tướng sĩ Nhà Thanh thất đảm. Tưởng từ xưa đến nay việt nam chưa tồn tại võ thuật nào lẫm liệt như vậy.

Vả đánh đuổi người Tàu đi lấy nước lại mà làm vua thì có điều gì mà trái đạo? Há lại chẳng hơn Nhà Lý, Nhà Trần nhân lúc ấu quân, nữ chúa, mà làm sự thoán đoạt hay sao? Vậy thì lấy lẽ gì mà gọi là ngụy? Huống chi sau vua Nhà Thanh cũng công nhận cho ông Nguyễn Huệ làm vua nước Nam, và lại sai sứ sang phong cho ông làm An Nam Quốc vương theo như lệ những triều trước, như vậy thì Nhà Nguyễn Tây Sơn mở nước có khác gì Nhà Đinh và Nhà Lê không?

Tuy rằng chẳng được bao lâu Nhà Nguyễn Tây Sơn sinh ra nội loạn, vua Thế Tổ Cao Hoàng Nhà Nguyễn lại thu phục được cơ nghiệp cũ mà nhất thống cả nam bắc lại làm một, nhưng việc thành bại hưng vong là mệnh trời, vả lại khi hai người anh hùng đuổi một con hươu, tất là người nọ gọi người kia là cừu địch. Vậy lấy lẽ tôn bản triều (Nhà Nguyễn) mà xét thì Nhà Nguyễn Tây Sơn là ngụy, nhưng lấy công lý mà suy thì vua Quang Trung Nguyễn Huệ là một ông vua cùng đứng ngang vai với vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Thái Tổ… vậy.

”

• Khi biết tin vua Quang Trung qua đời (1792), tại sân điện vua Nhà Thanh, tướng Võ Văn Dũng đã ngất đi. Khi tỉnh dậy, ông đã làm ngay một bài thơ tiếc thương nhà vua đã mất lúc còn tương đối trẻ, rằng nếu Quang Trung sống thêm được 10 năm thì sự nghiệp của ông sẽ không còn kém những Đường Thái Tông, Tống Thái Tổ:

Bố y phấn tích ngũ niên trung
Kim cổ thi vi sự sự không tương đồng
Thiên vị ngô hoàng tăng nhất kỷ
Bất ư Ðường, Tống thuyết anh hùng.

Năm năm dấy nghiệp tự thôn nông
Thời trước, thời sau khó sánh cùng
Trời để vua ta thêm chục tuổi
Anh hào Ðường, Tống hết khoe hùng

• Trong bài thơ Lịch sử việt nam, quản trị Hồ Chí Minh ca tụng ông:

“

Nguyễn Huệ là người phi thường
Mấy lần đánh đuổi giặc Xiêm, giặc Tàu.
Ông đã chí cả mưu cao,
Dân ta lại biết cùng nhau một lòng.
Cho nên Tàu dẫu làm hung,
Dân ta vẫn giữ non sông nước nhà.

”
— Hồ Chí Minh[144]

Trên Tạp chí Sông Hương số 175 tháng 9 năm 2003, tác giả Trần Cao Sơn so sánh Nguyễn Huệ với đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu của ông là Nguyễn Ánh:

“

Nguyễn Huệ đại diện thay mặt thay mặt cho giai cấp cần lao. Nguyễn Ánh thuộc dòng dõi quý tộc.

Nguyễn Huệ dấy binh khởi nghĩa vì quyền lợi và niềm hạnh phúc của lê dân đang rên xiết dưới ách thống trị khắt khe của quyết sách phong kiến Đàng Trong mà Nguyễn Ánh cũng là một đại diện thay mặt thay mặt. Nguyễn Ánh lại đấu tranh vì quyền lợi của dòng tộc và thành viên.

Nguyễn Huệ muốn đập tan những thế lực cát cứ để lấy giang sơn về một mối. Nguyễn Ánh lo bảo vệ cho quyết sách Chúa Nguyễn Đàng Trong của tớ.

Chiến công hiển hách mà Nguyễn Huệ Quang Trung tạo dựng được là đánh tan những thế lực ngoại bang xâm lược, giữ vững độc lập, mang lại niềm tự hào cho dân tộc bản địa; tiêu diệt và xoá bỏ được những thế lực cát cứ, phân quyền duy trì hàng thế kỷ.

Nguyễn Huệ đặt độc lập đân tộc lên trên hết. Thù trong được đặt sau giặc ngoài. Vì vậy khi quân Xiêm La xâm lược, việc trước tiên của ông là đánh tan quân xâm lược Xiêm. Khi quân Thanh tràn sang, ông đã gạt bỏ mọi lực cản, lên ngôi Hoàng đế, thống nhất nhân tâm và lực lượng, thần tốc hành quân ra bắc đại phá quân Thanh, bảo vệ độc lập cho tổ quốc. Nguyễn Ánh chỉ biết lo cho quyền lợi thành viên, cầu cứu quân Xiêm sang giúp đánh Tây Sơn… giúp lương thảo cho quân Thanh (khi nghe đến tin quân Thanh tiến vào Thăng Long thời gian ở thời gian cuối năm 1788)…

”
— Trần Cao Sơn[145]

Theo tác giả K.W Taylor: Mặc dù Bình Định không tồn tại tài năng nguyên để trở thành một TT đủ sức khống chế những vùng khác trong bất kì thời hạn dài nào, nhưng nó cũng thể hiện một chiếc nhìn khu vực về yếu tố làm người Việt. Nó sản sinh là một nhân vật, Nguyễn Huệ, người dẫn quân từ lãnh thổ này sang lãnh thổ khác và đã cố tìm cách thống nhất mọi khu vực của người Việt dưới uy quyền của ông. Việc ông thất bại thường được quy cho là vì cái chết bất thần của ông. Nhưng có lẽ rằng người ta đang không dành đủ sự để ý cho vướng mắc làm thế nào viễn kiến khu vực của Bình Định đã trọn vẹn có thể định hình tham vọng của tất cả ông và những người dân kế vị yếu kém, và khiến họ dễ bị rình rập đe dọa bởi một đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu có một viễn kiến khu vực khác. Chừng nào một sức mạnh quân sự chiến lược tự nguyện và chuỗi dài thắng trận còn là một tuyệt kỹ giúp có quyền lực tối cao chính trị, viễn kiến của Bình Định trọn vẹn có thể chiếm ưu thế. Nhưng khi trái chiều với một đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu đã thua trận liên tục nhưng luôn đứng lên, một đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu có tầm nhìn chiến dịch lâu dài chứ không riêng gì có một trận đánh, một đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu xem thành công xuất sắc không phải nhờ giao tranh mà là kết quả của tổ chức triển khai, rèn luyện, kêu gọi tài nguyên, sẵn sàng, hoạch định và chờ đón, chờ đón, chờ đón, thiên tài Tây Sơn, đứng trước một đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu như vậy, bỗng chỉ trở thành một sự gan dạ cấp tỉnh. Và đối thủ cạnh tranh đối đầu cạnh tranh đối đầu này xuất hiện từ đâu? Từ Nam Bộ.[146]

Người ta còn truyền khẩu mẩu chuyện đối đáp, khi nữ tướng Bùi Thị Xuân bị tóm gọn, Nguyễn Ánh bèn sai người áp giải bà đến trước mặt rồi hỏi với giọng đắc chí: “Ta và Nguyễn Huệ ai hơn?”. Bùi Thị Xuân vấn đáp:

“

Chúa công ta (chỉ Nguyễn Huệ), tay kiếm tay cờ mà làm ra sự nghiệp. Trong khi nhà ngươi thì đi cầu viện ngoại bang, hết quân Xiêm đến quân Tàu làm tan nát cả sơn hà, cũng đều bị chúa công ta đánh cho không hề manh giáp. Đem so với chúa công ta, nhà ngươi chẳng qua chỉ là nước vũng so với ao trời. Còn nói về đức độ, thì Tiên đế ta lấy nhân nghĩa mà đối xử với kẻ trung thần thất thế, như đã so với Nguyễn Huỳnh Đức, bề tôi của nhà ngươi. Còn ngươi lại dùng tâm của kẻ tiểu nhân mà so với bậc nghĩa liệt, đang không hề lòng vì chúa, chẳng nghĩ rằng ai có chúa nấy, ái tích kẻ tôi trung của người cũng là khuyến khích tôi trung của tớ. Chỗ hơn kém rõ ràng như ban ngày và đêm tối. Nếu Tiên đế ta đừng thừa long (qua đời) quá sớm, thì dễ gì nhà ngươi trở lại giang sơn này.[147]
”

Về tư tưởng kinh tế tài chính, Quang Trung cũng luôn có thể có những nét tiến bộ hơn so với Nguyễn Ánh. Vua Quang Trung khuyến khích nhân dân giao thương mua và bán marketing với quốc tế, trong lúc Nguyễn Ánh lại tìm cách hạn chế và ngăn cấm. Các thương nhân quốc tế đến marketing tại Việt Nam đã có sự so sánh về quyết sách thương mại của Quang Trung với Nguyễn Ánh. Thương nhân người Anh là Crafurd khi tới Việt Nam năm 1822, dẫn lại lời những Hoa kiều từng sống ở Huế dưới thời Tây Sơn nhận định rằng: bạn hữu Tây Sơn cai trị ôn hòa và công minh hơn so với Nguyễn Ánh[4].

Tài năng quân sự chiến lược

Quang Trung – Nguyễn Huệ là nhà vua bách chiến bách thắng, lập nhiều chiến tích quân sự chiến lược nhất trong lịch sử dân tộc bản địa Việt Nam. Cả đời sống binh nghiệp của ông, dù dưới thương hiệu Long Nhương tướng quân[e], Bắc Bình Vương hay nhà vua Quang Trung, ông đều lập công trạng hiển hách, trước đó chưa từng thất bại một trận nào.[111] Do những chiến tích vang dội, Nguyễn Huệ được những giáo sĩ Tây phương so sánh với Alexandros Đại đế[148] và Attila.[149]

Chính sử của Nhà Nguyễn cũng phải thừa nhận:

“

“…quân Xiêm (từ sau khoản thời hạn thua trận Rạch Gầm – Xoài Mút) tuy ngoài miệng thì nói khoác nhưng trong bụng thì sợ Nguyễn Huệ như sợ cọp.”

”

Sách Đại Nam thực lục của Nhà Nguyễn chép lại lời tâu của bề tôi Nguyễn Ánh về Tây Sơn:

“Kẻ kia, Nhạc, Huệ, bạn hữu từ dân áo vải, không tấc đất cắm dùi, vươn tay hô một tiếng, người theo có cả vạn, chẳng đầy 5-6 năm mà đã có được nước. Họ không tồn tại tài năng đức hơn người thì vì lẽ gì và lại hưng thịnh kinh hoàng như vậy?”[150].

Sử quan nhà Nguyễn là Trần Trọng Kim năm 1920 cũng phải khen ngợi chiến tích thần tốc vượt mặt quân Thanh của Quang Trung:

“

ông Nguyễn Huệ mới lên ngôi Hoàng Đế, truyền hịch đi những nơi, đường đường chính chính, đem quân ra đánh một trận phá 20 vạn quân Tàu, tướng nhà Thanh là Tôn Sĩ Nghị phải bỏ cả ấn tín mà chạy, làm cho vua tôi nước Tàu lo âu, tướng sĩ nhà Thanh thất đảm. Tưởng từ xưa đến nay việt nam chưa tồn tại võ thuật nào lẫm liệt như vậy.

”

Gras de Préville, thuyền trưởng tàu Pandour của Pháp ở Gia Định năm 1788 đã viết về Nguyễn Huệ và quân đội của ông như sau:

“

“Tây Sơn rất mạnh; quân đội của Nguyễn Huệ nếu không thiện chiến cũng thật nhiều; Nguyễn Huệ có voi để kéo pháo, và hơn thế nữa, Nguyễn Huệ có thật nhiều thuyền chiến, chiến hạm và tàu thuyền để chở quân đội. Nguyễn Huệ có nghị lực, có tài năng năng…”[151]

”

Gần như toàn bộ thắng lợi của Nhà Tây Sơn đều gắn với tên tuổi ông. Những chiến công nổi trội nhất của Nguyễn Huệ:

• Đánh Gia Định, bắt hai Chúa Nguyễn (1777).
• Chiến thắng 5 vạn quân Xiêm ở Rạch Gầm, Xoài Mút (1785)
• Hạ thành Phú Xuân (1786)
• Tiến đánh Thăng Long (1786)
• Cuộc chiến với 20 vạn quân Nhà Thanh (1789): Trận Ngọc Hồi, Trận Q.. Đống Đa

Tài năng chính trị

Trần Trọng Kim trong tác phẩm Việt Nam sử lược viết năm 1920, dù là quan Nhà Nguyễn nhưng đã dành riêng một chương về vua Quang Trung để ca tụng ông:

“

Vua Quang Trung là ông vua can đảm và mạnh mẽ, lấy võ lược mà dựng nghiệp, nhưng ngài cũng độ lượng, rất am hiểu việc trị nước, biết trọng những người dân hiền tài văn học. Khi ngài ra lấy Bắc Hà, những người dân như Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích đều được trọng dụng và nhất là so với một người xử sĩ như Nguyễn Thiệp thì thật là khác thường.

”
Đối ngoại

Đối với việc Nguyễn Huệ mang quân ra Bắc Hà đánh họ Trịnh chuyên quyền, ông dùng khẩu hiệu “Phù Lê diệt Trịnh” để tranh thủ sự ủng hộ của nhân dân Bắc Hà. Khi diệt được họ Trịnh, ông vẫn tôn thờ vua Lê. Việc làm này được sử gia Trần Trọng Kim nhận định “Ấy là đã có sức mạnh mà đã biết thao tác nghĩa vậy”[152].

Cũng theo sử gia Trần Trọng Kim: “vì vua Nhà Lê nhu nhược, triều thần lúc bấy giờ không tồn tại ai có tài năng kinh luân, lại làm cho Trịnh Bồng và Nguyễn Hữu Chỉnh nối nhau mà chuyên quyền, đến nỗi thành ra tán loạn. Dẫu thế mặc lòng, khi Nguyễn Huệ giết Vũ Văn Nhậm rồi, không nỡ dứt Nhà Lê, đặt Giám Quốc để giữ tông miếu tiền triều; như vậy thì cách ở với Nhà Lê không lấy gì làm bạc”.[152]

Ngay sau khoản thời hạn đại phá quân Thanh ở Trận Ngọc Hồi – Q.. Đống Đa, vua Quang Trung tìm cách xóa khỏi thù hằn bằng việc chiêu hàng, nuôi dưỡng hàng vạn tù binh nhà Thanh và thu dọn, cúng tế chiêu hồn quân Thanh;[153] thực thi quyết sách hòa giải với cường quốc phương Bắc và triều cống, xin phong Vương. Bằng một kế sách ngoại giao khôn khéo, mua chuộc được những cận thần nhà Thanh (Phúc Khang An, Hòa Thân…), Nguyễn Huệ đã được vua Thanh đồng ý cầu phong để nhà Tây Sơn chính thức thay thế nhà Lê làm chủ Đại Việt.[154]

Đối nội và những cải cách

Ở trong nước, Quang Trung đã cho thi hành nhiều cải cách quan trọng[155]:

• Về quân sự chiến lược, ở mỗi trấn, vua Quang Trung cho đặt quan trấn thủ và quan hiệp trấn. Mỗi huyện, văn thì đặt chức phân tri để xét việc kiện cáo, võ thì đặt chức phân suất để coi việc binh lương. Quân đội chia thành 5 doanh: trung, tiền, hậu, tả, hữu. Ngoài ra còn tồn tại thêm một số trong những quân hiệu khác ví như tả bật, hữu bật, kiều thanh, thiên cán. Quân đội được trang bị tân tiến, vũ khí có nhiều loại, có loại được tăng cấp cải tiến như hỏa hổ (một loại ống phun lửa), có cả súng trường, đại bác. Hải quân Tây Sơn rất mạnh với nhiều loại tàu chiến, loại lớn chở được cả voi, trang bị từ 50 đến 60 khẩu đại bác, chở được từ 500 đến 700 lính.
• Về nông nghiệp, ông cho cải cách quyết sách đinh điền và ruộng đất. Năm 1789, Quang Trung bãi bỏ thuế điền cho nhân dân từ sông Gianh ra Bắc, động viên nhân dân lao động sản xuất. Chỉ trong vòng 3 năm tiếp theo, nông nghiệp được phục hồi. Năm 1791, “mùa màng trở lại phong đăng, năm phần mười trong nước Phục hồi được cảnh thái bình”[156].
• Về công thương nghiệp, Quang Trung khuyến khích tăng cường sản xuất thủ công nghiệp, mở rộng ngoại thương, tăng trưởng mọi ngành sản xuất nhằm mục tiêu xây dựng một nền kinh tế thị trường tài chính phồn vinh, tự chủ trong số đó có công thương nghiệp. Đối với thuyền buôn của những nước phương Tây, Quang Trung tỏ ra rộng tự do, mong ước họ tăng cường quan hệ ngoại thương với Việt Nam, nhờ vậy tình hình thương nghiệp thời Quang Trung được phục hưng và tăng trưởng. Tư tưởng thông thương tiến bộ của Quang Trung đã thể hiện nhãn quan kinh tế tài chính rộng mở, phù thích phù hợp với xu thế tăng trưởng “Open ải, thông thương marketing, làm cho những hàng hoá không ngừng nghỉ đọng để làm lợi cho dân chúng”.
• Về giáo dục, Quang Trung đã phát hành quyết sách “khuyến học”, trường học được mở rộng đến những làng xã, được cho phép những địa phương sử dụng một số trong những đền chùa không thiết yếu làm trường học. Về nội dung, bỏ lối học thuộc theo khuôn sáo, tăng cấp cải tiến dần theo phía thiết thực, bắt những nho sinh, sinh đồ ở những triều đại trước phải thi để định hình và nhận định lại, còn thương hiệu sinh đồ quan do đổ tiền ra mua trước đó (thời Lê – Trịnh) đều bị vô hiệu bỏ. Nhà vua muốn rằng người Việt Nam thì phải dùng tiếng Việt Nam, để kiến thiết xây dựng tinh thần của nước nhà, và văn chương Việt Nam không phải đi mượn tiếng mượn chữ của nước Tàu. Vậy nên lúc thi tuyển, ông thường yêu cầu quan ra bài chữ Nôm và bắt sĩ tử làm bài bằng chữ Nôm.
• Về văn hóa truyền thống, Vua Quang Trung thấy làng nào thì cũng luôn có thể có chùa chiền, nhiều người đi tu hành chỉ mượn tiếng thần thánh mà lừa bịp người dân, nên ông xuống chiếu bắt bỏ những chùa nhỏ ở những làng, đem gỗ gạch làm ở mỗi phủ huyện một chùa thật to đẹp, rồi chọn lấy những tăng nhân có tri thức, có đạo đức coi chùa thờ Phật. Còn những người dân không xứng danh thì bắt hoàn tục về làm ăn. Vua Quang Trung muốn rằng chỗ thờ Phật phải tôn nghiêm, những người dân đi tu hành thì phải chân tu mộ đạo, như vậy mới dẹp bỏ được mê tín dị đoan dị đoan và giáo hóa tốt cho những người dân dân.

Nhà sử học Phan Huy Lê đã định hình và nhận định quyết sách cải cách của Quang Trung “nếu được tiến hành triệt để trong thời hạn dài, nhất định sẽ mang lại những thành tựu to lớn và sẽ mở ra những kĩ năng tăng trưởng mới, đưa giang sơn thoát khỏi tình trạng đình trệ kéo dãn của quyết sách phong kiến”[157]

Những cải cách của Quang Trung có nhiều mặt tích cực, đã đưa giang sơn nhanh gọn vượt qua cuộc khủng hoảng cục bộ rủi ro đáng tiếc sau cuộc chiến tranh kéo dãn. Tuy nhiên, những quyết sách cải cách của Quang Trung chỉ được tiến hành gần đầy 3 năm thì ông đã qua đời. Con ông là Quang Toản còn quá nhỏ tuổi nên bất lực, không tiếp tục tiến hành được những cải cách đó. Sau này, khi tiêu diệt được nhà Tây Sơn, nhà Nguyễn của Nguyễn Ánh đã xóa khỏi phần lớn những cải cách này.

Quyền biến

Xem thêm: Nguyễn Hữu Chỉnh và Vũ Văn Nhậm

Trong thời loạn lạc của Nguyễn Huệ thời gian cuối thế kỷ XVIII, một trong những thời kỳ rối ren, nhiều bè phái và phân liệt nhiều nhất trong lịch sử dân tộc bản địa Việt Nam, ngoài tàn dư của những lực lượng tồn tại lâu lăm, trong quy trình tranh chấp giữa những phe phái còn nhiều thành phần phát sinh ý đồ xưng hùng xưng bá trước những thời cơ do tình hình mang lại, nhất là lúc địa phận trấn áp của ông nằm trong lòng hai vùng Nam Bộ và Bắc Bộ, đất trấn áp của những lực lượng chống đối. Nguyễn Huệ, trong quy trình đánh Nam dẹp Bắc cũng phải đối phó với những tư tưởng ly khai của những tướng lĩnh dưới quyền, tuy nhiên ông luôn có cách xử lý chứng tỏ bản lĩnh của một chính trị gia già giặn.

Đối với Nguyễn Huệ, ai chưa theo, chưa phục, ông để người ta tâm lý kỹ (Nguyễn Thiếp ban sơ chưa chịu ra thao tác với ông nhưng rồi chấp thuận đồng ý sau khoản thời hạn suy ngẫm lại). Nếu ở đầu cuối vẫn không theo thì Nguyễn Huệ vẫn để họ sống chứ không rình rập đe dọa hoặc bắt giữ (ví như Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều,…). Ông cũng sẵn sàng thu dụng cả tướng địch bị tóm gọn và tôn trọng lòng trung thành với chủ của mình với chủ cũ (ví như trường hợp của Nguyễn Huỳnh Đức). Vậy trọn vẹn có thể nói rằng Nguyễn Huệ là một người bao dung, một đức tính lớn của một vị vua.

Biết Nguyễn Hữu Chỉnh là người dễ thay lòng đổi dạ nhưng Nguyễn Huệ vẫn tận dụng tài năng, mưu lược và sự thông thuộc đất Bắc Hà của Nguyễn Hữu Chỉnh để đánh đổ Chúa Trịnh. Đánh xong họ Trịnh, ông không thẳng tay giết Nguyễn Hữu Chỉnh mà mượn tay những thế lực thân họ Trịnh cũ (những người dân đó oán Chỉnh) để giết Nguyễn Hữu Chỉnh bằng việc cùng vua anh Nguyễn Nhạc lặng lẽ rút quân về Nam, bỏ Nguyễn Hữu Chỉnh ở lại.

Tới khi Nguyễn Hữu Chỉnh lẽo đẽo đuổi theo kịp, Nguyễn Huệ không thể bỏ mặc, bèn lưu lại ở Nghệ An cho trấn thủ, chờ biến cố. Lúc Nguyễn Hữu Chỉnh “Phù Lê” đánh được Trịnh Bồng, ra mặt chống Tây Sơn với việc sai người vào Phú Xuân đòi ông giao trả đất Nghệ An, ông mới minh bạch cử binh đánh Nguyễn Hữu Chỉnh. Nguyễn Hữu Chỉnh bị diệt nhanh gọn.

Vũ Văn Nhậm tiếp quản Thăng Long từ tay Nguyễn Hữu Chỉnh cũng nảy ý xưng hùng – chuyên quyền và tự ý đúc ấn riêng. Lúc đó, Nguyễn Huệ đã điều động bớt binh cho Vũ Văn Nhậm và phải đề phòng mặt Nam, nên không thể dàn quân đi đánh Vũ Văn Nhậm như đánh Nguyễn Hữu Chỉnh. Ông lặng lẽ đi gấp ra Bắc và lập tức trừ khử Vũ Văn Nhậm.

Hai viên tướng tài có ý đồ chống lại bị vô hiệu trừ với những nguyên do chính đáng bằng những phương pháp rất khác nhau, khôn lường trước. Các tướng phía dưới như Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân lập tức được đôn lên thay trọng trách. Việc Nguyễn Huệ khiển tướng điều binh khiến những tướng lĩnh tâm phục và từ đó không hề ai mang ý đồ cát cứ.

Tài cai trị

Không chỉ là một viên tướng thiện chiến, Quang Trung còn là một một nhà cai trị tài ba. Ông giỏi giải pháp quân sự chiến lược, giỏi về kế hoạch ngoại giao và lại biết thu dụng nhân tài để xây dựng giang sơn. Trong ba bạn hữu Tây Sơn, Nguyễn Huệ không riêng gì có trội hơn về tài năng quân sự chiến lược mà trong cả trong việc trị nước, ông cũng tỏ ra là người xuất sắc nhất. Sau là một vài lời nhận xét về công cuộc cai trị của Quang Trung:

“

“Ông không riêng gì có là cầm quân mà còn là một nhà cai trị rất giỏi… Đồn binh vững vàng khắp đường sông, cửa biển; kỷ luật nghiêm minh, đồng thời lại rất nhân từ với nhân dân…”

”
— Legrand de la Liraye trong tác phẩm Notes historiques sur la nation annamite (Bút ký lịch sử dân tộc bản địa về dân tộc bản địa An Nam)[158]
“

“sáng đẹp hơn ngũ đế, lòng nhân hiếu cảm động đến trời… với những sĩ phu thì cuốn vào máy, thu vào lồng, tìm trong hang núi, hỏi chốn thôn quê, hái chẳng sót loài cỏ mọn”.

”
— Ngô Trọng Khuê, một đại thần cũ Nhà Hậu Lê, trước chối từ lời mời của Quang Trung[159]
“

Vua Quang Trung Nhà Nguyễn Tây Sơn[d] là ông vua can đảm và mạnh mẽ, lấy võ lược mà dựng nghiệp, nhưng ngài có độ lượng, rất am hiểu việc trị nước, biết trọng những người dân hiền tài văn học. Khi ngài ra đất Bắc Hà, những người dân như Ngô Thì Nhiệm, Phan Huy Ích đều được trọng dụng và nhất là so với một xử sĩ như Nguyễn Thiệp thì thật khác thường.

”
— Trần Trọng Kim[160]
“

Nguyễn Ánh đã trải qua những nguy hiểm tày núi, cái chết cận kề, thế rồi ông lại thoát… Nguyễn Huệ không được cái như ý này khi tử thần đã bất thần nắm lấy mệnh ông ở tuổi ngoài bốn mươi đầy sung mãn với những triển vọng huy hoàng đang chờ phía trước.

Những chiến công của Nguyễn Huệ to lớn đến vậy, những cuộc vây ráp của ông với quân Nguyễn Ánh cũng rất quy mô và chuyên nghiệp suốt hàng trăm lần, nhưng rồi ở đầu cuối vẫn không đạt được tiềm năng. Nguyễn Ánh vẫn thoát. Những truyền thuyết dân gian như Nguyễn Ánh có trời giúp, nổi phong ba ngăn ngừa Tây Sơn; hay rắn thần xuất hiện đưa ông đến nơi bảo vệ an toàn và uy tín trong lúc lâm nguy trên hòn đảo Thổ Châu… được lưu truyền tận về sau cũng xuất phát từ những thực sự kỳ diệu đến mức khó tin này… Đáng tiếc cho trào lưu Tây Sơn và cũng là cho toàn bộ dân tộc bản địa, Nguyễn Huệ đã ra đi đột ngột và lịch sử dân tộc bản địa bước sang một quá trình mới, đó là Nguyễn Ánh quyết định hành động vai trò trên sân khấu lịch sử dân tộc bản địa.

Nguyễn Huệ trồng cây. Gia Long hái quả. Âu cũng là mệnh trời.

Từ cái chết của Nguyễn Huệ, Nguyễn Ánh là quân địch biết chiếm đoạt toàn bộ thành quả do Nguyễn Huệ làm ra và biết đưa nó đến đích, tuy nhiên chỉ là xử lý và xử lý những bước ở đầu cuối – thống nhất sơn hà.

”
— Trần Cao Sơn[161]

Sự ra đi của Nguyễn Huệ là tổn thất không thể bù đắp và là yếu tố rủi ro đáng tiếc cho Nhà Tây Sơn. Cơ nghiệp ông để lại không được người thừa kế xứng danh bảo tồn, nên đã nhanh gọn mất về tay Nguyễn Ánh. Cái chết đột ngột của ông khiến đời sau còn tiếc cho nhiều dự tính lớn lao chưa thành hiện thực.

Dù sau này Nhà Nguyễn tìm nhiều phương pháp để hạ nhục và xóa khỏi những chứng tích tương quan tới Nguyễn Huệ nói riêng và Nhà Tây Sơn nói chung, nhưng tên tuổi ông không hề bị mai một. Người Việt Nam ghi nhận ông là người anh hùng áo vải dân tộc bản địa, là một trong những vị vua vĩ đại nhất trong lịch sử dân tộc bản địa nước nhà.

 

Tượng vua Quang Trung trong chùa Bộc

 

Tiền giấy Việt Nam Cộng hòa có hình Quang Trung

 

Tượng vua Quang Trung trước Bảo tàng Quang Trung

 

Bảo tàng Quang Trung.

Xem thêm: Gò Q.. Đống Đa, Chùa Bộc, và phòng tuyến Tam Điệp

Quang Trung được thờ tại chùa Bộc ở Tp Hà Nội Thủ Đô. Bức tượng Quang Trung trong chùa được tạc vào thời kỳ Nhà Nguyễn đang truy diệt toàn bộ những gì tương quan đến Nhà Tây Sơn, tượng có dòng chữ “Bính Ngọ tạo Quang Trung tượng”.[162]
Hàng năm, vào trong thời gian ngày mồng 5 Tết âm lịch, tại quận Q.. Đống Đa – Tp Hà Nội Thủ Đô thường tổ chức triển khai hội Gò Q.. Đống Đa để kỷ niệm thắng lợi Ngọc Hồi – Q.. Đống Đa đánh tan quân Thanh của vua Quang Trung. Dịp kỷ niệm 200 năm thắng lợi Q.. Đống Đa, khu tượng đài Quang Trung được xây dựng tại khu vực này.

Phòng tuyến Tam Điệp ở thành phố Tam Điệp tỉnh Ninh Bình là một quần thể những di tích lịch sử lịch sử dân tộc bản địa ghi dấu trận cuộc chiến tranh giữa nghĩa quân Tây Sơn và Nhà Thanh. Quần thể di tích lịch sử này thuộc khu vực dãy núi Tam Điệp, là ranh giới tự nhiên hiểm yếu ngăn cách hai miền Trung – Bắc. Đây là nơi hội quân thuở nào oai hùng của Quang Trung với những tên gọi đèo Ba Dội, núi Gióng Than, đồi Hầu Vua, đồi Chuông, đền Thượng, đền Quán Cháo, đền Dâu… Những đồn lũy Tam Điệp, Quèn Rẻ, Quèn Thờ, Luỹ Chẹn, Luỹ Đệm, Luỹ Đền…, ải Quang Trung, Kẽm Đó – cổ họng hiểm yếu nhất Tam Điệp… Lũy Quèn Thờ là vùng đồi núi, rừng rú hoang vu, năm xưa khi thân chinh ra Bắc, vua Quang Trung đã lên thắp hương xin kế phá giặc ở đây. Tương truyền ngôi đền thờ thần Cao Sơn trước đó ở giữa sống lưng chừng núi. Vua Quang Trung đã được thần báo mộng và nhắc nhở xây đền lên đỉnh núi nếu thắng trận. Sau khi thắng trận vị vua này đã cho di tán Đền lên đỉnh núi. Đền Quán Cháo là nơi thờ cô nàng dâng cháo cho quân lính Tây Sơn trước giờ xung trận. Đền thờ Quang Trung được xây dựng ở thành cổ Tam Điệp ngay trong thời Nhà Nguyễn. Quảng trường, tượng đài Hoàng đế Quang Trung được nhân dân Ninh Bình xây dựng tại xã Quang Sơn, thành phố Tam Điệp.

Tại thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định cũng luôn có thể có tượng đài Hoàng Đế Quang Trung, đặt tại Khu đền thờ Tây Sơn Tam Kiệt thuộc Bảo tàng Quang Trung.

Tên Nguyễn Huệ hoặc niên hiệu Quang Trung của ông được đặt cho những đường phố, phường xã ở những thành phố lớn Việt Nam (Tp Hà Nội Thủ Đô, Thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Vinh, Phan Thiết, Hạ Long, Uông Bí, Quảng Yên, Bến Tre, Tam Điệp, Ninh Bình…). Ở Tp Hà Nội Thủ Đô, phố Quang Trung được đặt trên di chỉ cũ của phủ Chúa Trịnh là nơi ông từng đóng quân khi tiến vào Thăng Long năm 1786 và cũng là nơi cử hành hôn lễ giữa ông và công chúa Lê Ngọc Hân.[163] Ở Thành phố Hồ Chí Minh, có một ngôi miếu nhỏ của ông tọa lạc tại Quận 12, gần Công viên ứng dụng Quang Trung.

Bộ phim dã sử – võ thuật thứ nhất của điện ảnh Việt Nam về Vua Quang Trung là bộ phim truyền hình Tây Sơn hào kiệt được tiến hành bởi hãng phim Lý Huỳnh phối hợp cùng Hãng phim Thanh Niên hợp tác sản xuất với việc góp mặt của những diễn viên: Thùy Lâm, NSND Thế Anh, NSND Đoàn Dũng, NSƯT Lý Huỳnh, Công Hậu, Mộng Vân,… và vai Nguyễn Huệ được giao cho nam diễn viên Lý Hùng.[164][165] Phim được khởi quay từ thời gian ngày 7 tháng 3 năm 2009.[166][167]

Bộ phim dài 90 phút, dựng lại một quãng thời hạn trong đời sống của Nguyễn Huệ – Quang Trung. Đó là thời hạn người anh hùng Nguyễn Huệ chạm mặt và khởi đầu mối tình với Công chúa Lê Ngọc Hân, Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc phò Lê – diệt Trịnh và phim kết lại với hình ảnh thắng lợi Ngọc Hồi – Q.. Đống Đa lịch sử dân tộc bản địa khi 10 vạn quân Tây Sơn đánh tan 20 vạn quân lính Nhà Thanh, tiến đến giải phóng Thăng Long vào trong thời gian ngày xuân Kỷ Dậu 1789.[168] Bộ phim đã được góp vốn đầu tư trên 12 tỷ vnđ, tiến hành ròng rã trong 3 năm và là phim thứ nhất của Hãng phim Lý Huỳnh được làm hậu kỳ tại Hồng Kông. Ngoài ra, phim còn tồn tại sự tham gia của 200 võ sư (vovinam, võ truyền thống), 50 con voi ở Buôn Đôn, 38 tuấn mã từ trường đua, may 2.000 bộ trang phục cho bốn sắc lính, đúc 10 cây súng thần công và cảnh quay đông nhất có trên 3.000 diễn viên. Phim được chiếu trình làng ngày 22 tháng bốn năm 2010 và chính thức trình chiếu toàn quốc vào trong thời gian ngày 30 tháng bốn.[169]

• Nhà Tây Sơn
• Nguyễn Nhạc
• Nguyễn Lữ
• Nguyễn Ánh
• Trận Rạch Gầm – Xoài Mút
• Chiến thắng Kỷ dậu (1789)
• Phòng tuyến Tam Điệp
• Núi Bân
• Tây Sơn hào kiệt

• a)^ Vì có thuở Nguyễn Lữ đi tu theo đạo Hồi Bani (Islam Bani) một hệ tôn giáo của người Chàm cổ.

• b)^ Sau này Dương bị Nguyễn Huệ xử tử.

• c)^ Vị trí lúc bấy giờ của cung Đan Dương (hay Đan Lăng) là không rõ ràng, xin xem rõ ràng tại Việc an táng Quang Trung.

• d)^ Trong Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim gọi Nhà Tây Sơn là Nhà Nguyễn Tây Sơn vì những vua Tây Sơn họ Nguyễn và để phân biệt với Nhà Nguyễn của Nguyễn Ánh

• e)^ Chức do Nguyễn Nhạc phong

• g)^ Trịnh Tông phạm tội bị truất làm con út

• h)^ Con rể của Nguyễn Nhạc

• i)^ Trong nguyên bản “Khuân” là một chữ Nôm, rất ít dùng, viết theo tên thường gọi của địa phương. Khuân Sơn, theo sách Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn, tập I (Nhà xuất bản Thuận Hoá, Huế 1992) chép: “Núi Khuân Sơn ở phía nam huyện Phong Điền, mang tên nữa là Thượng Sơn, vì hình núi tròn như vựa thóc, thượng lưu sông Phong Điền chảy về phía tây, có một con phố theo ven núi chạy về phía bắc, đi theo về phía tây trọn vẹn có thể đến đất người Man Thượng”, Bài thơ chữ Hán “Nhìn thấy linh cữu Quang Trung” mới tìm thấy[link hỏng] Hồng Phi – Hương Nao, VUSTA 00:00:00 Ngày 27/05/2006, theo Xưa & Nay, số 245, 10/2005, trang 6-8

• j)^ Doanh Tần tức Tần Thuỷ Hoàng; ý tác giả ví Nguyễn Ánh tàn bạo như Tần Thuỷ Hoàng

• k)^ Vinh ngày này

^ Đại Nam liệt truyện – Ngụy Tây liệt truyện

^ Phan Huy Lê, Tìm hiểu thêm về trào lưu nông dân Tây Sơn, Nhà xuất bản giáo dục, Tp Hà Nội Thủ Đô, 1961, trang 104

^ Kamm 1996, tr. 125

^ a b c Viện Sử học, sách đã dẫn, tập 4, tr 464

^ Nguyễn Phan Quang (2006), sách đã dẫn, tr 208 – 213

^ Khâm định việt sử thông giám cương mục, Nhà xuất bản giáo dục Tp Hà Nội Thủ Đô, 1998, bản điện tử, tr 935

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, tập 1, 2002, tr 177

^ a b c Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 49

^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 102

^ Xem Trung chi II họ Hồ Quỳnh Đôi và Tiểu chi Cụ Án, Trung chi 5

^ Việt Nam sử lược. Phần IV Tự Chủ Thời Đại Thời Kỳ Nam Bắc Phân Tranh (1528 – 1802) trang 153. Trần Trọng Kim, Trung tâm Học liệu xuất bản. Bản lưu Viện Việt học

^ Đại Việt sử ký tục biên, Quyển XXII, Hiển Tông Vĩnh nhà vua

^ a b c d e f g “Sự nghiệp Tây Sơn trên đất Bình Định”. Địa chí lịch sử dân tộc bản địa Bình Định. Sở Khoa Học và Công nghệ Bình Định. Bản gốc tàng trữ ngày 4 tháng hai năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ Đỗ Bang 2006, tr. 11Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFĐỗ_Bang2006 (trợ giúp)

^ Yến Phi 1995

^ Việt Nam sử lược, Bộ giáo dục Trung tâm học liệu xuất bản, bản điện tử, tr 143

^ Đại Nam thực lục, tập 1, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 177

^ Khâm định việt sử thông giám cương mục, Nhà xuất bản giáo dục xã hội Hà nội, 1998, bản điện tử, tr 935

^ Phong trào nông dân Tây Sơn – PGS Nguyễn Phan Quang; Việt Nam thời Tây Sơn – Lịch sử nội chiến 1771-1802, Tạ Trí Đại Trường

^ a b Lịch sử nội chiến Việt Nam từ 1771-1802, Nhà xuất bản công an nhân dân, 2007, tr 52,…, 57

^ Largo 2002, tr. 104

^ Nguyễn Lương Bích – Phạm Ngọc Phụng, sách đã dẫn, tr 33

^ Đại Nam thực lục, tập 1, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 177, 178

^ Đại Nam thực lục, tập 1, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 179

^ Quốc sử quán triều Nguyễn 2001, tr. 930

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 40

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 42

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tập 1, trang 184

^ Trịnh Duy Thuân, sách đã dẫn, tr 207

^ Trịnh Duy Thuân, sách đã dẫn, tr 208

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tập 1, trang 185

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tập 1, trang 187

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 44-45

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 88

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 89

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 90

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 91

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 54

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 92-93

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 65

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 70

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 77

^ a b c Nguyễn Phan Quang 2005, tr. 82

^ a b c d e f Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 125

^ Ngô gia văn phái 1987, tr. 99Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFNgô_gia_văn_phái1987 (trợ giúp) (t. 1)

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 215

^ a b Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 357

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 225

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 119-120

^ “Hoàng Lê nhất thống chí”.

^ a b c d e f Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 359-363

^ Do thời ấy nước Việt chia thành 2, Chỉnh vốn người Nghệ An, lại dẫn quân nước Đàng Trong ra cướp đất Đàng Ngoài, nên dân Nghệ An nói như vậy

^ Ngô gia văn phái 1987, tr. 140Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFNgô_gia_văn_phái1987 (trợ giúp) (t. 1)

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 123

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 122

^ a b c Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 146-147

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 145

^ Tạ Trí Đại Trường, sách đã dẫn, tr 166.

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 145

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 148

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 226

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 149

^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 124

^ Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, 364

^ Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, 389

^ Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, 365, 366

^ Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, 366

^ a b Đọc lại: Hoàng đế Quang Trung ra Bắc, Nguyễn Duy Chính, BBC Vietnam, 4 tháng một năm 2018

^ a b Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 188-189

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 165

^ a b Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 217

^ Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tr 239

^ a b c Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, sách đã dẫn, tr 218

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 225

^ Nhiều tác giả, Ngô Thì Nhậm con người và sự nghiệp, ty văn hóa truyền thống thông tin Hà Tây, 1974, trang 59-64

^ Bang giao tập, sách chép tay của thư viện Hán Nôm

^ Lê quý kỷ sự, tr. 120

^ Nghiên cứu lịch sử dân tộc bản địa. Số phát hành 183. Viện sử học, 1978 Trang 30

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 220

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 168-170

^ Quang Trung: Góc nhìn sử Việt, Tập 1, Hoa Bằng, Nhà xuất bản Dân Trí, Trích:”Vì bấy giờ đang mưu đồ công cuộc đánh Tàu, nên trong nước phải dùng đến quyết sách cưỡng bách tòng quân: từ 12, 13 đến 60 tuổi, đều phải ra lính hết.”

^ Tây Sơn-Thuận Hóa và anh hùng dân tộc bản địa Nguyễn Huệ Quang Trung, Nhà xuất bản Chính trị vương quốc, 2009, Trích: “Ở đây, từng người từ 15 tuổi trở lên đều ra trận, những ông già, đàn bà góa, và những cô nàng thì đi sửa cầu, hoặc đi sửa những con phố lớn…”

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, sách đã dẫn, tr 219-220

^ Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 373

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 236: nguyên chỉ có 12 đống, tới thời gian giữa thế kỷ XIX, do đào đất làm đường, mở chợ lại nhặt được nhiều xác nữa nên triệu tập thành gò thứ 13. Tới sau này chỉ từ lại 2 đống, một là đống đa gần đền Trung Liệt, một nữa là đống thiêng trong khu lăng mộ Hoàng Cao Khải

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 238

^ Ngô gia văn phái 1987, tr. 190Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFNgô_gia_văn_phái1987 (trợ giúp) (t. 2)

^ Tạ Chí Đại Trường 2007, tr. 197

^ Nhiều người soạn, Hợp tuyển thơ văn Việt Nam (tập 3). Nhà xuất bản Văn học, 1978 (tr. 355-361). Xem phần phiên âm Hán-Việt và dịch thơ ở sách này.

^ Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 381

^ Nguyễn Phan Quang 2006, tr. 309

^ a b c d Nguyễn Phan Quang 2006, tr. 309-310

^ a b c Trần Trọng Kim 1971, tr. 141

^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 276

^ a b c d Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 274-275

^ a b Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 382

^ a b c Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 275-276

^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 142

^ Viện Sử học, sách đã dẫn, tập 4, tr 461

^ a b c d Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 274

^ Viện Sử học, sách đã dẫn, tập 4, tr 457

^ Viện Sử học, sách đã dẫn, tập 4, tr 458

^ Viện Sử học, sách đã dẫn, tập 4, tr 462

^ Lỗi chú thích: Thẻ sai; không tồn tại nội dung trong thẻ ref mang tên đượclsvn16

^ a b c d Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 273

^ a b Xuân Duy 2008

^ Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 383

^ a b c d Việt Nam sử lược, Nhà xuất bản Tân Việt, 1968, tr 375–380

^ a b c Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 317

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 136

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 270

^ Thanh Cung Yến Lạc Tàng Trân, tr. 79

^ Đại Việt quốc thư, tr 322-323

^ Nguyễn Quang Chính (tháng 11 năm 2017). “Đã tìm ra chân dung VUA QUANG TRUNG?”. Tạp Chí Xưa và Nay. Tp Hà Nội Thủ Đô: Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam (489): 8–9. ISSN 0868-331X.

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, sách đã dẫn, tr 321. Việc viết sách sử về một triều đại rất quan trọng, ghi lại sự kết thúc của triều đại đó

^ a b Ngô Thì Nhậm, con người và sự nghiệp, Ty văn hóa truyền thống-thông tin Hà Tây, 1974, trang 96

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 200-208

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 322

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 323

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 258

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 261

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 276

^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 269

^ Ngô gia văn phái 1987, tr. 208Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFNgô_gia_văn_phái1987 (trợ giúp) (t. 2)

^ a b c d Lỗi chú thích: Thẻ sai; không tồn tại nội dung trong thẻ ref mang tên gg

^ “Quang Trung Nguyễn Huệ (1753-1792)”. Vietsciences. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2008.

^ Nguyễn Đắc Xuân (1986), Hương Giang cố sự, Tủ sách sông Hương

^ Bảo Huy (ngày 17 tháng một năm 2006). “Những bí hiểm về lăng mộ Vua Quang Trung sắp được giải thuật ?”. Báo Bình Định. Bản gốc tàng trữ ngày 7 tháng 3 năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ Phan Duy Kha (CAND) (ngày 26 tháng 3 năm 2006). “Mộ Quang Trung: Miệng “chén ngọc” hay cái huyệt yểm?”. Việt Nam Net. Bản gốc tàng trữ ngày 7 tháng 3 năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ Viết Hiền (ngày 11 tháng 11 năm 2005). ““Kiến Quang Trung linh cữu” – một tư liệu lịch sử dân tộc bản địa quý”. Báo Bình Định. Bản gốc tàng trữ ngày 17 tháng 9 năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ a b c d Đỗ Bang 2005, tr. 185-186.

^ Đỗ Bang 2005, tr. 187-189.

^ Thực lục I, tr.466

^ Nguyễn Phúc Tộc thế phả

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 271

^ a b c Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 271-272

^ a b Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 272

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 273

^ a b “Bùi Thị Nhạn”. Báo Bình Định. ngày 21 tháng 12 năm 2003. Bản gốc tàng trữ ngày 17 tháng một năm 2008. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ Lỗi chú thích: Thẻ sai; không tồn tại nội dung trong thẻ ref mang tên TTK-143

^ doanhnghiepvn/kham-pha/su-that-it-nguoi-biet-ve-moi-quan-he-giua-nguyen-hue-nguyen-anh/20200320095033989

^ Đỗ Viết Lăng (14 tháng 7 năm 2006). “Kỳ mưu của Quang Trung”. Báo Bình Định. Bản gốc tàng trữ ngày 29 tháng 9 năm 2006. Truy cập ngày 14 tháng 7 năm 2006.

^ Tạ Chí Đại Trường 1971, tr. 312Lỗi harv: không tồn tại tiềm năng: CITEREFTạ_Chí_Đại_Trường1971 (trợ giúp)

^ Hồ Chí Minh toàn tập (tập 3), Nhà xuất bản Chính trị vương quốc, Tp Hà Nội Thủ Đô, 2000

^ Nguyễn Ánh – một ẩn số của lịch sử dân tộc bản địa Gia Long và triều Nguyễn – một thực thể vương quyền Đại Việt

^ K.W.Taylor, The Birth of Vietnam, Berkeley, Nhà xuất bản Đại học California, 1983, những trang 6, 21-22, 57-66, 78, 89-91, 94-95, 110, 112-113, 151, 155, 226, 228-229, 240-248, 265-268, 275-280. K.W.Taylor

^ Kể theo Nhà Tây Sơn, tr. 201-202.

^ Nhiều tác giả 2007, tr. 103

^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 171

^ Dẫn theo Tạ Trí Đại Trường, tr 50

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 186

^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 153

^ Nhiều tác giả 2006, tr. 43

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 156

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 158

^ Triều đại Tây Sơn và những quyết sách cải cách của Quang Trung Lưu trữ 2017-02-15 tại Wayback Machine[cần nguồn tốt hơn]

^ Phan Huy Lê, Tìm hiểu thêm về trào lưu nông dân Tây Sơn, Nhà xuất bản giáo dục, Tp Hà Nội Thủ Đô, 1961, tr. 104

^ Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976, tr. 82-83

^ Thế Văn (ngày 21 tháng hai trong năm 2007). “Quang Trung Nguyễn Huệ trọng sĩ, cầu hiền”. Báo Nhân dân. Truy cập ngày 22 tháng hai năm 2018.

^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 140

^ “Nguyễn Ánh”. Truy cập 9 tháng 8 năm năm nay.

^ Trần Ngọc Kha (3 tháng 7 trong năm 2007). “Nhớ thuở nào “Tp Hà Nội Thủ Đô trong mắt ai“”. Tp Hà Nội Thủ Đô Mới Online. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008.

^ Theo Phố và đường Tp Hà Nội Thủ Đô – Nguyễn Vinh Phúc, Nhà xuất bản Giao thông vận tải lối đi bộ, 2002

^ Thùy Ân (ngày 5 tháng 3 năm 2010). ““Tây Sơn hào kiệt”: Phim dã sử thứ nhất về Hoàng đế Quang Trung”. Laodong. Truy cập ngày 30 tháng bốn năm 2010.

^ Đ.T (ngày 20 tháng bốn năm 2010). “Khởi chiếu “Tây Sơn hào kiệt” và “Để Mai tính“”. Báo Thanh Niên. Truy cập ngày 30 tháng bốn năm 2010.

^ Vân Hồ (ngày một tháng 3 năm 2009). “Khởi quay “Tây Sơn hào kiệt“”. Toquoc.gov. Truy cập ngày 30 tháng bốn năm 2010.

^ Khởi quay “Tây Sơn hào kiệt” Danh Nghi, báo Thanh Niên, 02/03/2009 22:51

^ Thoại Hà (ngày 23 tháng bốn năm 2010). “‘Tây Sơn hào kiệt’ thể hiện hùng khí dân tộc bản địa”. Vnexpress. Truy cập ngày 30 tháng bốn năm 2010.

^ CÁT VŨ (ngày 24 tháng bốn năm 2010). “Xem Tây sơn hào kiệt – san sẻ một nỗ lực”. Tuổi Trẻ Online. Truy cập ngày 30 tháng bốn năm 2010.

• Đại Nam thực lục, Nhà xuất bản giáo dục, 2002, tập 1.
• Trương Hữu Quýnh, Phan Đại Doãn, Nguyễn Cảnh Minh (1997), Đại cương lịch sử dân tộc bản địa Việt Nam, 1, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạoQuản lý CS1: nhiều tên: list tác giả (link).
• Nguyễn Phan Quang (2005), Theo dòng Lịch sử Dân tộc, 1, Nhà xuất bản tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
• Đặng Việt Thủy; Đặng Thành Trung (2008), 54 vị Hoàng đế Việt Nam, Tp Hà Nội Thủ Đô: Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân.
• Nguyễn Phan Quang (2006), Một số khu công trình xây dựng sử học Việt Nam, Nhà xuất bản tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
• Tạ Chí Đại Trường (1973), Lịch sử Nội Chiến Việt Nam 1771- 1802, Sài Gòn: Nhà xuất bản Văn Sử Học.
• Nhiều tác giả (2007), Quang Trung Nguyễn Huệ, Nhà xuất bản Văn hoá Sài gòn.
• Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng (1976), Tìm hiểu thiên tài quân sự chiến lược của Nguyễn Huệ, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân.
• Trần Trọng Kim (1971), Việt Nam sử lược, 2, Sài Gòn: Trung tâm Học liệu Xuất bản thuộc Bộ giáo dục, Bản gốc tàng trữ ngày 27 tháng 8 năm 2018, truy vấn ngày 10 tháng 8 năm 2008.
• Nhiều tác giả (2006), Quang Trung-Nguyễn Huệ, di sản và những bài học kinh nghiệm tay nghề, Tạp chí Xưa và Nay (Hội Sử học Việt Nam) và nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn.
• Trần Trọng Kim (1951), Việt Nam sử lược, 2, Sài Gòn: Nhà xuất bản Tân Việt-Tp Hà Nội Thủ Đô.
• Quốc sử quán triều Nguyễn (2001), Khâm định Việt sử Thông giám cương mục (PDF) , Tp Hà Nội Thủ Đô: Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo.
• Ngô Giáp Đậu (1995), Hoàng Việt Long hưng chí (trong Tổng tập văn học Việt Nam), 8B, Tp Hà Nội Thủ Đô: Nhà xuất bản Văn học.
• Tạ Chí Đại Trường (2007), Việt Nam Thời Tây Sơn: Lịch sử Nội Chiến (1771 – 1802), Nhà xuất bản Công an nhân dân.
• Yến Phi (1995), Sổ tay Võ thuật (phần thiệu, đồ hình, diễn thế), Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh.
• Đỗ Bang (2005), Những mày mò mới về Hoàng đế Quang Trung, Nhà xuất bản Thuận Hóa.
• Xuân Duy (2008), Những ánh hào quang rực rỡ sắc xuân, Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, truy vấn ngày 20 tháng 7 năm 2008.
• (tiếng Anh)Nhung Tuyet Tran, Phan Huy Le, Anthony Reid (2006), Viet Nam: Borderless Histories, University of Wisconsin Press, ISBN 0299217744Quản lý CS1: nhiều tên: list tác giả (link).
• (tiếng Anh)Largo, V. (2002), Vietnam: Current Issues and Historical Background, Nova Publishers, ISBN 1590333683.
• (tiếng Anh)Kamm, Henry (1996), Dragon Ascending: Vietnam and the Vietnamese, Arcade Publishing, ISBN 1559703067.

• Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục
• Hồ Đắc Duy, Đại Việt sử thi.
• Quách Tấn, Quách Giao (1988), Nhà Tây Sơn, Sở Văn hoá tin tức Nghĩa Bình.
• Phan Trần Chúc (2000), Vua Quang Trung, Nhà xuất bản. Văn hoá tin tức, tái bản, Tp Hà Nội Thủ Đô
• Đỗ Bang (1998), Những mày mò về Hoàng đế Quang Trung, Thuận Hoá – Huế tái bản lần 2
• Relation d’un Voyage Cochinchine en 1778, Par Mr Chapman Traduit de L’Anglais par H. Berland. P15-75.BSEI (Bản dịch Nguyễn Đình Đầu, Tạp chí Xưa và Nay số 92 (5.2001).

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện đi lại truyền tải về Quang Trung.Wikisource tiếng Việt có toàn văn tác phẩm về:

Đại Nam Quốc Sử diễn ca: Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ nhất

• Quang Trung tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Quang Trung tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Nguyễn Duy Chính, Hoàng Đế Quang Trung ra Bắc, nghiên cứu và phân tích mới 26 Tháng 1 2006 – Cập nhật 14h05 GMT. BBC
• Những bà vợ của Hoàng đế Quang Trung Lưu trữ 2008-03-19 tại Wayback Machine Thúc Giáp, (theo Đại Nam chính biên liệt truyện và một số trong những tài liệu khác) báo Bình Định
• Bí mật quanh cái chết của vua Quang Trung Lưu trữ 2009-02-12 tại Wayback Machine – Lê Văn Qu, Nguyệt san Pháp luật số 51 – tháng 3/2001, trang 16 – 20 (3.159), thư viện tỉnh Bình Định
• Nguyễn Huệ với nhân tài Lưu trữ 2009-02-14 tại Wayback Machine – Hồ Khang, Lịch sử quân sự chiến lược.- 1989.- Tháng 7 (43).- Tr. 28 – 31 (3.151), thư viện tỉnh Bình Định
• Bình Định: Khánh thành tượng đài Hoàng đế Quang Trung BTK-TTX, báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, 21:30, 20/01/2008
• Mối ‘thâm thù’ Gia Long – Tây Sơn: Gậy ông đập sống lưng ông? Báo Đất Việt. Cập nhật lúc 13:35, 20/08/2011

Lấy từ “vi.wikipedia/w/index.php?title=Quang_Trung&oldid=68257431”

Reply
6
0
Chia sẻ

Review Chia Sẻ Link Cập nhật Diễn viên Quang Trung tên thật là gì ?

– Một số Keywords tìm kiếm nhiều : ” đoạn Clip hướng dẫn Diễn viên Quang Trung tên thật là gì tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Tải Diễn viên Quang Trung tên thật là gì “.

Thảo Luận vướng mắc về Diễn viên Quang Trung tên thật là gì

Bạn trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nghen.
#Diễn #viên #Quang #Trung #tên #thật #là #gì Diễn viên Quang Trung tên thật là gì