Mục lục bài viết
Kinh Nghiệm Hướng dẫn Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào 2022
Update: 2022-04-17 13:05:19,You Cần tương hỗ về Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào. You trọn vẹn có thể lại Báo lỗi ở cuối bài để Tác giả đc lý giải rõ ràng hơn.
Herodotos xứ Halikarnasseus, còn gọi là Hérodote hay Herodotus (tiếng Hy Lạp: Hρόδοτος Aλικαρνασσεύς Hēródotos Halikarnāsseús) là một nhà sử học người Hy Lạp sống ở thế kỷ 5 trước Công nguyên (khoảng chừng 484 – 425 TCN), ông sẽ là “cha đẻ của môn sử học” trong văn hóa truyền thống phương Tây. Herodotos là nhà sử học thứ nhất sưu tầm tài liệu một cách có khối mạng lưới hệ thống, kiểm tra độ đúng chuẩn ở một mức độ nào đó và sắp xếp thành những thể truyện sống động và có cấu trúc tốt.[1] Ông được nghe biết nhiều nhất qua tác phẩm Lịch sử – Historiai (tiếng Hy Lạp: Iστορίαι), một tài liệu ghi chép những cuộc tra cứu của ông về nguồn gốc trận cuộc chiến tranh Ba Tư-Hy Lạp xẩy ra vào quá trình từ 490 đến 479 TCN, và, rộng tự do hơn, về huyền sử, lịch sử dân tộc bản địa hoặc phong tục của thật nhiều chủng tộc sinh sống trên ba lục địa: Á, Âu, Phi – những lục địa mà ông đã đi du lịch.[2]
Tóm lược đại ý quan trọng trong bài
- Lucian xứ Samosata
- Juan Luis Vives
- Henri Estienne
- Edward Gibbon
- Jean-Jacques Barthélemy
- Thành phố Heracleion
- Các thương hiệu khác
- Quan điểm ngày này
Herodotos
Tượng cẩm thạch Herodotos tại Bảo tàng Athens
Sinhkhoảng 484 TCN
Halikarnasseus, Caria, Tiểu ÁMấtkhoảng 425 TCN
Thurii, Calabria (Ý) hoặc Pella, MacedonCha mẹLyxes
DryoNgười thânTheodoros (anh/em)
Panyassis(họ hàng, nhà thơ)
Herodotus là một trong những nhà sử học vĩ đại nhất mọi thời đại.[3] Ông là tác giả thứ nhất đề cập đến lối sống, truyền thống cuội nguồn văn hóa truyền thống, thậm chí còn cỗ máy thống trị và việc làm ăn kinh tế tài chính của tộc người Scythia – một dân tộc bản địa cư ngụ ở phía Bắc Hắc Hải, từ sông Danube cho tới sông Đông.[2] Ông đã và đang góp thêm phần lập lên list bảy kỳ quan toàn thế giới cổ đại qua những chuyến du lịch của ông. Một trong những kỳ quan này là Lăng mộ của Mausolus đã được dựng lên tại Halikarnasseus, quê nhà đất của ông, khoảng chừng 70 năm tiếp theo khoản thời hạn ông qua đời. Bên cạnh khét tiếng, ông cũng trở nên chỉ có thể trích là “Ông tổ nói láo” vì ông ghi cả những mẩu chuyện cổ tích và truyền thuyết vào sử sách.[4]
Tượng nhà sử học Herodotos tại thành tháp Bodrum, Thổ Nhĩ Kỳ.
Người ta biết về tiểu sử ông phần lớn qua sách của ông. Một số rõ ràng khác về ông được tìm thấy trong:
- Sách của sử gia và nhà hùng biện Dionysius xứ Halikarnasseus (60 TCN – 7 CN).
- Sách của nhà viết tiểu sử và luân lý Plutarchus (46 – 125).
- Sách của nhà hùng biện và nhà văn châm biếm Lucian xứ Samosata (125 – 180).
- Sách của Marcellinus về tiểu sử của sử gia Thucydides.
- Bách khoa tự điển Suda, soạn vào thế kỷ 11 trong đế quốc Đông La Mã.
Các tài liệu gốc có vài chỗ xích míc nhau, rồi những tài liệu phụ cũng thế, nên những sự kiện chính trong đời ông là đề tài tranh cãi về yếu tố hiện hữu, cũng như về năm tháng.
Đại khái người ta nghe biết và tranh cãi về những yếu tố tại đây:
Herodotos sinh tại thành bang Halikarnasseus vào năm 486 TCN, nay là thành phố hải cảng Bodrum ở Thổ Nhĩ Kỳ, trong một mái ấm gia đình quý tộc. Ông là con của ông Lyxes và bà Dryo, có anh/em tên là Theodoros, và họ hàng với Panyassis, một nhà thơ đương thời, tác giả của hai thiên anh hùng ca Heracleia và Ionica. Có tài liệu nhận định rằng Herodotos chào đời vào năm 484 TCN, khi đó vị Nữ hoàng – chiến binh Artemisia I trị vì xứ Halikarnasseus.[5]
Bị bạo chúa Lygdamis đày biệt xứ, mái ấm gia đình ông phải từ giã Halikarnasseus đi đến hòn đảo Samos (cách đó khoảng chừng 100 km về phía tây-bắc) sinh sống thuở nào hạn. Có lẽ sự kiện này xẩy ra lúc ông khoảng chừng 20 tuổi, và thúc đẩy ông khởi sự đi du lịch, tiến hành tham vọng tìm hiểu lịch sử dân tộc bản địa những dân tộc bản địa, và nhất là sưu tập tài liệu về trận cuộc chiến tranh Ba Tư-Hy Lạp. Là một nhà yêu nước Hy Lạp, nhưng ông cũng quan tâm không kém đến những dân tộc bản địa khác.[6] Giống như những người dân Hy Lạp khác, ông muốn tìm hiểu về những phong tục tập quán của người phương Đông, và bộ sử của ông có viết về tục ăn thịt người của người Massagetae, hay sự bán rẻ thiêng liêng những cô nàng đền đài Babylon, v.v…[7] Nhưng, qua bộ sử của tớ, ông cũng thể hiện mong ước rằng những chiến công hào hùng của nhân dân Hy Lạp vẫn vĩnh cửu mãi mãi theo thời hạn.[5] Bộ lịch sử dân tộc bản địa của Herodotos chấm hết sau những thắng lợi này.[8]
Ông viếng thăm nước Ai Cập, ở đó khá lâu và từ đó sang viếng thành bang Cyrene (nay ở Libya) của người Hy Lạp. Từ Ai Cập, ông sang xứ Palestine, rồi đến thành Týros (thuộc Liban ngày này). Vượt qua xứ Syria, ông đến Babylon ở Iraq, có lẽ rằng là thành phố lớn số 1 toàn thế giới thời bấy giờ. Các đất Ai Cập, Palestine, Syria và Iraq đều nằm trong đế quốc Ba Tư thời bấy giờ, nên ông cũng học hỏi thêm nhiều về lịch sử dân tộc bản địa và văn hóa truyền thống Ba Tư. Dù vậy, ông trước đó chưa từng đến vùng Trung Á lúc nào, khi viết về người Massagetae trong bộ sử “Historiai” của tớ, ông chỉ dựa theo những thông tin mà ông nghe được về họ. Ngày nay, toàn bộ chúng ta nghe biết tộc người này đa phần là qua tác phẩm của ông.[9]
Bản đồ của toàn thế giới có người ở (Oikumene), dựng lại từ map của Herodotos vẽ khoảng chừng 450 TCN.
Để kiểm chứng rằng người xứ Colchis ở vùng núi Kavkaz liệu có phải là người gốc Ai Cập, hậu duệ của một phần quân đội của pharaon Sesostris như người ta vẫn nói Ai Cập cổ, ông đi đến xứ Colchis, rồi từ đó đi về phía tây-bắc, ngang qua đất của người Scythia và người Getae. Có lẽ ông đã đi đến Olbia, nay là thành phố Odessa ở Ukraina. Ông đến miền Thrace, rồi vương quốc Macedonia, rồi vùng Epirus (nay là Albania) trước lúc về hòn đảo Samos.
Máu anh hùng thúc đẩy ông trở về Halikarnasseus tham gia cuộc lật đổ bạo chúa Lygdamis năm 457 TCN. Nhưng Lygdamis xuống rồi, Halikarnasseus bị xâu xé bởi những phe phái tranh quyền nhau. Quá chán ngán trước tình thế đó, ông rời bỏ quê nhà một lần nữa và vượt biển đi về phương tây.
Năm 456 TCN, tại Thế vận hội trên núi Olympía lần thứ 81, ông đọc trước công chúng một đoạn trong bộ lịch sử dân tộc bản địa “Historiai” của ông. Có lẽ do sự khen tặng và được đề xuất kiến nghị trong lần đó, ông đã chia bộ sử thành 9 quyển và lấy tên 9 vị Muse (thần thoại cổ xưa) đặt cho những quyển ấy.
Ông đến sinh sống trong thành bang Athena. Tất cả những nhân tài thành Athena đều mến mộ ông.[5] Tại đây, ông kết bạn với nhà soạn thảm kịch Sophocles, và được Sophocles đặt một bài thơ tặng ông năm 450 TCN. Nhân dân Athena yêu thích nghe ông đọc sử.[10] Ông tiếp tục đi chu du những nước thuộc tộc Hy Lạp, và hoàn hảo nhất bộ “Historiai”. Trong dịp lễ Panathenea ngày 10 tháng 8 năm 444 TCN, ông đọc sách của ông trước công chúng Athena và được góp tặng một món tiền thưởng là 10 talent.[11] Phần lớn những học giả tin rằng bộ lịch sử dân tộc bản địa này được xuất bản trong tầm từ thời gian năm 430 TCN cho tới năm 424 TCN, nhưng có người nhận định rằng bộ lịch sử dân tộc bản địa này được xuất bản vào năm 421 TCN.[8]
Thành bang Athena lúc ấy sống trong thời kỳ thịnh trị nhất dưới sự lãnh đạo của Pericles (461 – 429 TCN). Do sự phát động của Pericles, một số trong những người dân di cư sang hòn đảo Sicilia lập một thành bang mới là Thurii năm 443 TCN. Herodotos xuất hiện trong đoàn người này, và tiếp sau đó ông coi Thurii là “quê nhà thứ hai”.
Chưa rõ là ông qua đời vào năm nào,[10] trọn vẹn có thể là năm 425 hoặc 420 TCN, tại Thurii, hoặc tại Pella, kinh đô xứ Macedonia thời bấy giờ. Phần lớn những học giả đồng ý là vào năm 424 TCN tại Thurii.[8]
Người ta không nghe biết một khu công trình xây dựng nào của ông ngoài bộ sử “Historiai”, viết bằng tiếng Hy Lạp cổ, theo phương ngữ Ionian. Tên của cục sử này đang trở thành tên của môn lịch sử dân tộc bản địa trong tiếng Anh (history), Pháp (histoire), Tây Ban Nha (historia), v.v… Historiai thường được dịch ngắn gọn là Cuộc tra cứu (The Inquiry tiếng Anh, L’Enquête tiếng Pháp), nhưng cũng tức là “Sự khảo cứu, cuộc thám hiểm”. Theo tiếng Cổ Hy Lạp, Hστωρ (Histor) tức là người hiểu biết. Sau nhiều năm đi du ngoạn và tích lũy những mẩu chuyện mà người khác kể cho, ông viết nên bộ sử “Historiai” – là một sự phối hợp giữa những truyện hoang đường, võ đoán và thực sự lịch sử dân tộc bản địa.[6] Trong bộ sử này còn có nói về những vị “Vua của những vị vua” lỗi lạc của Đế quốc Ba Tư cổ đại như Cyrus Đại Đế, Darius I và Xerxes I; bàn về người Ai Cập cổ đại,[6][12][13] và cả cuộc chinh phạt xứ Hy Lạp của đại quân Ba Tư do Hoàng đế Xerxes I thống lĩnh vào thời gian đầu thế kỷ thứ V trước Công Nguyên.[14] Bộ sử của ông là tác phẩm sáng tạo thứ nhất được viết bằng văn xuôi.[5] Bộ sử gồm có những quyển sau:
- Mở đầu: Chuyện nàng Io bị người Phoenicia bắt đi, chuyện nàng Europe và nàng Medea bị người Hy Lạp bắt đi, chuyện nàng Helen bị người thành Troy bắt đi.
Họa phẩm của danh họa Peter Paul Rubens, đã cho toàn bộ chúng ta biết Nữ hoàng Tomyris nhận lấy cái đầu của vua Cyrus Đại đế.
- Quyển I – Clio (nữ thần sử học). Nói về những vua xứ Lydia ở tây bộ Thổ Nhĩ Kỳ ngày này, nổi tiếng nhất là vua Croesus hình tượng của sự việc giàu sang trong văn hóa truyền thống phương Tây. Nói về đế quốc Media, chuyển sang công cuộc khởi lập đế quốc Ba Tư của Hoàng đế Cyrus Đại đế – vị vua đã vượt mặt vua Croesus và xây dựng một Đế quốc Ba Tư hùng cường, to lớn.[8] Nói về văn hóa truyền thống Ba Tư, Assyria và Babylon,… Nói về trận cuộc chiến tranh giữa Hoàng đế Cyrus Đại đế và Nữ hoàng Tomyris của người Massagetae…[15]
- Quyển II – Euterpe (nữ thần âm nhạc). Huyền sử, lịch sử dân tộc bản địa và văn hóa truyền thống Ai Cập.
- Quyển III – Thalia (nữ thần hài kịch). Nói về đế quốc Ba Tư dưới những triều vua Cambyses II đến Darius I. Nói về văn hóa truyền thống Ấn Độ và Ả Rập. Vài đoạn lịch sử dân tộc bản địa tộc Hy Lạp của hòn hòn đảo Samos, thành bang Corinth và Corcyra, xứ Ionia,…
- Quyển IV – Melpomene (nữ thần thảm kịch). Nói về lịch sử dân tộc bản địa và địa lý nước Scythia ở phía bắc Biển Đen. Nói về phong tục những chủng tộc gần xa Scythia: người Amazon, Sauromatae, Budini, Thyssagetae, Argippaeans, Issedonians, Arimaspi, Tauri, Agathyrsi, Neuri, Androphagi, Melanchlaeni, Geloni, Budini, Hyperboreans. Người Hyperborea ở vùng Bắc Cực có lẽ rằng chỉ có trong truyền thuyết. Nói về cuộc chinh phạt xứ Scythia của Hoàng đế Ba Tư là Darius I. Nói về lịch sử dân tộc bản địa thành bang Cyrene ở Libya, và những chủng tộc ở châu Phi.
- Quyển V – Terpsichore (nữ thần khiêu vũ). Nói về vài sự kiện sửa soạn và khởi sự trận cuộc chiến tranh Ba Tư-Hy Lạp. Tả Con đường Hoàng gia đi từ Sardis, cố đô xứ Lydia đến Susa, một trong năm kinh đô của Đế quốc Ba Tư cổ đại. Nói về việc người Phoenicia truyền bá chữ viết sang Hy Lạp.
- Quyển VI – Erato (nữ thần thơ trữ tình). Nói về việc Hoàng đế Darius I phái quân Ba Tư tiến công vào những nước tộc Hy Lạp. Người Athena chặn lại cuộc tiến công này trong trận Marathon.
- Quyển VII – Polymnia (nữ thần hùng biện). Nói về cuộc triệt thoái của quân Ba Tư, cuộc tranh ngôi của những con của Hoàng đế Darius I, chuyện Hoàng đế Xerxes I giành được ngôi báu và đàn áp một cuộc nổi loạn ở Ai Cập. Tiếp đến là Hoàng đế Xerxes triệu tập một đội nhóm quân khổng lồ (khoảng chừng 3,4 triệu người) đi chinh tây. Nói về trận Themopylae, người Hy Lạp giữ được ải trong 3 ngày nhưng rồi bị quân Ba Tư vượt mặt.
- Quyển VIII – Urania (nữ thần thiên văn). Nói về cuộc tàn phá thành Athena của quân Ba Tư, và trận Salamis với thắng lợi của quân Hy Lạp. Nói về lịch sử dân tộc bản địa xứ Macedonia, từ đời vua Perdiccas I (700 TCN) lập quốc cho tới đời vua Alexandros I (498 – 454 TCN).
- Quyển IX – Calliope (nữ thần của thiên anh hùng ca). Nói về cuộc tái chiếm Athena bởi quân Ba Tư, và sự Phục hồi lãnh thổ của những nước tộc Hy Lạp.
Những cảnh trong bộ sử của Herodotus đã thu hút biết bao họa sỹ, ví như danh họa Peter Paul Rubens người Hà Lan vào thế kỷ XVII. Rubens vẽ bức tranh “Nữ hoàng Tomyris nhận lấy đầu của vua Cyrus”, đã cho toàn bộ chúng ta biết một người lính đến yết kiến Nữ hoàng Tomyris của người Massagetae, dâng cho bà ta cái đầu của Hoàng đế Cyrus Đại đế của Đế quốc Ba Tư, và bỏ cái đầu này vào vũng máu. Trong khi Nữ hoàng Tomyris nhìn để ý vào cái đầu của kẻ đã giết chết con trai của bà ta, toàn quân Massagetae vui mừng với thắng lợi. Bên cạnh vị Nữ hoàng có một đám nữ tỳ đứng hầu. Vào thế kỷ XVI, Jodocus von Winghe cũng vẽ cảnh này, và vào thế kỷ XV họa sỹ người Ý là Andrea del Castagno đã đưa Nữ hoàng Tomyris vào bộ tranh “Những nhân vật nổi tiếng” của ông.[16]
Họa sĩ tân cổ xưa người Pháp là Jacques-Louis David đã thể hiện những chiến binh thành Sparta trước lúc quyết tử can đảm và mạnh mẽ trong bức tranh “Vua Leonidas tại Thermopylae” (1814). Giữa bức vẽ này, vua của người Sparta là Leonidas I ngồi với thái độ bình tĩnh, chờ đại quân Ba Tư kéo đến. Khí thế can đảm và mạnh mẽ của ông ta lúc biết mình chứng minh và khẳng định phải đối phó với cái chết được thể hiện qua ánh sáng chói vào ông ta từ phía trên. Quân đội Sparta rất ít, với những binh sĩ trẻ tuổi, sẵn sàng quyết đấu với đại quân Ba Tư.[16]
Dưới triều Nữ hoàng Victoria nước Anh, nhiều nhà thơ lấy cảm hứng từ những cảnh và vị trí trong bộ sử “Historiai” của Herodotos. Vào thế kỷ XIX, nhà thơ lãng mạn người Anh là Thomas Byron đã khóc thương cho những binh sĩ Hy Lạp đã quyết tử trong trận Thermopylae trong bài thơ “The Isles of Greece”. Một trong những bài thơ thứ nhất được xuất bản của Elizabeth Barrett Browning là “The Battle of Marathon” (1820).[16]
Bản sao một bức họa đồ chân dung Herodotos, thế kỷ 4 TCN, Cung điện Massimo alle Terme
“
Tôi thấy Pindar nói đúng, ông bảo: “Phong tục tập quán là vua của toàn bộ…”
”
— Herodotos[8]
Nhà sử học Herodotos thích những chiến công hào hùng, công lao của những người dân khai quốc,[8] hay những điều ly kỳ ngoạn mục,[17] nên trong bộ sử của ông có đầy những điều này. Ông kể về vai trò của phụ nữ, miêu tả về những phong tục tập quán mọi dân tộc bản địa, và kể rất rõ ràng về những Kim Tự Tháp, những bức tường thành Babylon, những khối mạng lưới hệ thống kênh đào, và những ngôi đền nổi tiếng, v.v…[8] Tuy nhiên, ông nói rõ điều nào ông đã tai nghe mắt thấy, và điều nào ông chỉ được nghe người khác kể lại. Chẳng hạn, ông ghi rằng, người ta nói nước của những cơn lũ thường niên của sông Nin là vì tuyết tan ở những vùng rất xa ở phía nam, và ông biên thêm lời bàn rằng ông không hiểu biết làm thế nào trọn vẹn có thể có tuyết được ở châu Phi, nơi nóng nhất của toàn thế giới. (Q2, khoảng chừng đoạn 18ff) Ông cũng ghi rõ rằng trong chuyến du lịch đến Ai Cập, ông được học hỏi về văn hóa truyền thống – lịch sử dân tộc bản địa của vương quốc lâu lăm nhất quả đât này qua những giáo sĩ tại thành Memphis. Qua đó, ông nhận định rằng những mẩu chuyện khác của người Hy Lạp là ngu xuẩn. Không những đàm thoại với những giáo sĩ tại thành Memphis mà ông còn đến thành Heliopolis và Thebes để học hỏi thêm với nhân dân Ai Cập.[18]
Ghi nhận của ông về những kinh nghiệm tay nghề trải qua chuyến du lịch khắp nơi của ông đều mê hoặc và thể hiện cảm nghĩ của ông, trở nên còn hơn thế nữa vì văn phong xuất sắc của ông.[10] Khi những nguồn tài liệu đưa ra dữ kiện rất khác nhau, thì ông cũng đề cập đến rõ ràng. Chẳng hạn như nói về việc xây kim tự tháp Khufu, thì ông ghi (đại ý) rằng: “Người ta kể hai cách rất khác nhau về việc đưa đá lên mức đỉnh tháp. Người thì kể rằng ở mỗi nấc đều phải có máy đưa đá lên nấc trên. Người thì cho là chỉ có một máy đưa đá, dùng cho mọi nấc. Tôi giữ lại cả hai mẩu chuyện.” (Q2, khoảng chừng đoạn 148ff)[19]
Một ví dụ khác, ông có ghi nhận rằng Hoàng đế Cyrus Đại đế – vị quốc tổ của Đế quốc Ba Tư, ban sơ đánh thắng được người Massagetae,[20] nhưng tiếp sau đó bị Nữ hoàng của người Massagetae là Tomyris vượt mặt và giết chết, rồi cho tìm thi hài của ông ta,[21] tiếp sau đó bà ta chặt đầu xác của nhà vua và bỏ cái đầu của ông ta vào vũng máu để trả thù cho việc ông ta giết chết con trai của vị Nữ hoàng. Trận đánh giữa người Massagetae và quân Ba Tư (530 TCN) được Herodotos xem là một trận chiến quyết liệt và kinh hoàng hơn hết vào thời kỳ ấy.[20] Nhưng cũng theo ông, có nhiều tài liệu nói rất khác nhau về cái chết của Hoàng đế Cyrus Đại đế, và ông nhận định rằng, mẩu chuyện mà ông ghi là uy tín nhất trong những mẩu chuyện mà ông nghe biết.[22][23]
Cho đến nay, yếu tố cái chết của nhà chinh phạt kiệt xuất này vẫn là một điều bí hiểm:[24] Sau trận đánh, quân đội Ba Tư nhất định phải mang thi hài của Hoàng đế Cyrus Đại đế về mai táng tại kinh thành Pasargadae, chính một số trong những nhà sử học của tộc Hy Lạp sau này đã ghi nhận về một Lăng mộ của Cyrus Đại đế.[25] Ngay cả sự tồn tại của vị Nữ hoàng Tomyris cũng không rõ là có thật hay là không.[23] Không những thế, những nhà sử học khác của tộc Hy Lạp như Ctesias và Xenophon cũng luôn có thể có ghi nhận khác lạ về cái chết của Hoàng đế Cyrus Đại đế.[24] Không những Xenophon và Ctesias, Onesicritus và dường như cả Pythagoras xứ Samos cũng ghi nhận xích míc về cái chết của vị Hoàng đế Ba Tư vĩ đại.[26]
Song, nhà sử học Herodotos vẫn tôn vinh tài năng của Hoàng đế Cyrus Đại đế năm xưa.[27] Thái độ của ông cũng rất mực khách quan và vô tư. Đế quốc Ba Tư vốn đã mấy phen dày xéo những xứ tộc Hy Lạp, và thời ông cũng luôn có thể có nhiều người Hy Lạp sợ uy, theo ủng hộ hoặc phục vụ Ba Tư. Tuy nhiên khi nói về Ba Tư, ông không tồn tại thái độ thù hằn, cũng không tồn tại thái độ quy phục. Vào thời kỳ cổ đại, người Hy Lạp hay gọi những dân tộc bản địa không nói tiếng Hy Lạp là “rợ”. Trong bộ sử của ông, ông thán phục những “rợ” như Ba Tư và Ai Cập vì họ giỏi khoa học, khôn ngoan và nhân đạo (ví như trong cuốn VII của cục sử, ông miêu tả về yếu tố đại lượng của vị Hoàng đế Ba Tư Xerxes I so với những người dân Sparta). Hoàng đế Cyrus Đại đế vốn đối xử khoan dung và nhân từ với những tù binh, và thậm chí còn Herodotos còn ghi nhận rằng vị “Vua của những vị vua” này phong vua xứ Lydia là Croesus làm quan đại thần trong Triều đình Ba Tư, sau khoản thời hạn quân Ba Tư chinh phạt xứ Lydia vào năm 547 TCN.[28] Nhưng là một người Hy Lạp, ông vẫn dùng từ “rợ” để chỉ người Ba Tư.[29][30][31]
Mặt khác, việc ông gọi người Ba Tư là “rợ” đã khiến tác phẩm “Xerxes” của Dennis Abrams xem ông thiên vị quê cha đất tổ Hy Lạp của ông. Theo sách này, với cái nhìn từ phía người Hy Lạp – dân tộc bản địa thắng lợi tại Marathon – ông coi dân tộc bản địa bại trận Ba Tư là một bọn vô đạo đức, vô giáo dục và do đó chúng đã biết thành dân tộc bản địa Hy Lạp văn minh vượt mặt.[31] Có tài liệu cũng nhận định rằng ông, trọn vẹn có thể có quan điểm chống Ba Tư riêng khi ghi nhận rất xấu đi về vị Hoàng đế Cambyses II của Đế quốc này. Tuy nhiên, cũng theo tài liệu này, có kĩ năng ông viết như vậy vì nghe theo lời kể của những giáo sĩ dân tộc bản địa chủ nghĩa của Ai Cập cổ đại (Hoàng đế Cambyses II đã chinh phạt xứ Ai Cập vào thập niên 520 TCN).[32] Cách hành văn của ông đơn thuần và giản dị, vui và rực rỡ, cũng luôn có thể có những lúc chất phác và có những lúc thi vị. Tường thuật về lịch sử dân tộc bản địa của thật nhiều nước, địa lý và phong tục của thật nhiều vùng, với thỉnh thoảng những sự kiện lớn quy tụ nhiều nhân vật và nhiều sắc dân, trong một cuốn sách, nên ông Theo phong cách tường thuật hơi “vòng vo Tam Quốc”, hoặc như trong “Đông Chu Liệt Quốc”, rỉ tai xứ A một hồi rồi chuyển sang xứ B, C,… rồi lại trở về xứ A. Am hiểu uyên thâm về văn học Hy Lạp, quan điểm đúng đắn, sự dịu hiền trong việc định hình và nhận định và tính cách sáng sủa của ông được thể hiện rất rõ ràng trong bộ sử vĩ đại của ông.[5]
Là một tác phẩm không rõ tính xác thực, nhưng bộ sử “Historiai” của Herodotos thường thể hiện nhân cách độc lạ và rất khác nhau của ông, đó là tinh thần đạo đức cao cả của ông. Với ông, toàn bộ mọi dân tộc bản địa, dù có là Hy Lạp hay châu Á đi chăng nữa, đều chung sống trong một vũ trụ, vũ trụ ấy tiêu diệt được mọi tham vọng quá trớn, dù tham vọng ấy có lẽ rằng của những dân tộc bản địa hùng cường nhất, vĩ đại nhất.[8] Ông luôn luôn nhấn mạnh vấn đề rằng, kẻ hiếu chiến là người ngu xuẩn, và sự trừng phạt so với hắn là một thất bại nặng nề. Trong bộ sử “Historiai”, toàn bộ những kẻ hiếu chiến đều bị đẩy lùi với chiến bại thảm hại, và chịu những hậu quả bi thảm.[12] Ví dụ, ông miêu tả về yếu tố khùng điên của Hoàng đế Cambyses II khi quân Ba Tư không thể vượt mặt được quân Ethiopia. Sau đó, ông chuyển sang một đề tài như sau: “Điều gì đã làm cho quân Ba Tư lâm vào cảnh cuộc chiến tranh với toàn thế giới phương Tây”.[12] Do thuyết nhân quả của Herodotos, rằng thành công xuất sắc quá trớn sẽ khó tránh khỏi thảm hại, ông đã chọn mẩu chuyện Hoàng đế Cyrus Đại đế nước Ba Tư bị Nữ hoàng Tomyris người Massagetae vượt mặt và giết chết từ một loạt mẩu chuyện về cái chết của vị vua Ba Tư này, và mẩu chuyện này rõ là phù thích phù hợp với cách ghi nhận của ông về Hoàng đế Cyrus Đại đế. Có lẽ những ghi chép kia thường quá tôn vinh Cyrus Đại đế nên Herodotos không chọn lấy mà ghi chép vào bộ sử “Historiai”.[33]
Herodotos là một bậc thầy kể chuyện.[34] Mọi nhà phê bình ở mọi thời đại đều phải ấn tượng trước lối viết bộc trực, dễ hiểu và đúng đắn của ông.[5]
Thucydides
Herodotos và Thucydides
Sau Herodotos, nhà sử học lớn tiếp sau đó của tộc Hy Lạp là Thucydides (khoảng chừng 460 – 400 TCN), soạn giả của cục “Cuộc cuộc chiến tranh (trên bán hòn đảo) Peloponnesus”. Cuộc chiến này khởi thời gian đầu xuân mới 431 TCN, lúc Herodotos còn sống, và chấm hết năm 405 TCN, sau khoản thời hạn ông qua đời.
Nhiều người tin rằng Thucydides là học trò của Herodotos. Theo Marcellinus, trên núi Olympus, lúc nghe Herodotos đọc sử, Thucydides là chàng thiếu niên mới 15 tuổi, đã xúc động chảy nước mắt, nên được ông để ý và quan hệ thầy trò đã khởi từ đấy.
Tuy nhiên, ngày này sẽ không tồn tại tài năng liệu để chứng tỏ Marcellinus là ai, sống vào thời nào, ở đâu. Ngoài ra, trong sách của Thucydides cũng luôn có thể có đoạn chê Herodotos nên nhiều người nghi ngờ hoặc bài bác yếu tố Thucydides là đồ đệ của ông.
Ctesias
Là một trong những nhà sử học vĩ đại nhất của Hy Lạp cổ đại,[35] nhưng Herodotos thường bị chỉ trích do ông thường coi những giai thoại là truyện thật. Một số nhà sử học tuyên bố sửa đổi những “lời nói láo” của Herodotos, ví như Ctesias. Cùng với Herodotos và Xenophon, Ctesias là một trong những nhà sử học kiệt xuất đã viết về những trận cuộc chiến tranh của Đế quốc Ba Tư. Vào thời gian đầu thế kỷ thứ IV trước Công nguyên, Ctesias viết tác phẩm Persica nói về lịch sử dân tộc bản địa Assyria và Ba Tư.[36] Trên thực tiễn, Ctesias chỉ lấy thông tin từ Herodotus và làm cho những sai lầm đáng tiếc của ông trở nên hiển nhiên.[16] Nhà sử học Ctesias có những ghi nhận về đời sống và sự nghiệp bành trướng của Hoàng đế Cyrus Đại đế có những điểm xích míc với Herodotos, ví như về thắng lợi của ông vua này trong một cuộc chinh phạt người Saka, hoặc về cái chết của nhà vua. Sử cũ của Ctesias chỉ giống với Herodotos là cùng ghi nhận rằng, vua Cyrus Đại đế tử trận khi ông ta kéo quân qua biên giới phía Đông.[37]
Aristotle
Triết gia Aristotle (384 – 322 TCN) trong quyển Poétique gọi ông là “nhà viết truyện thần thoại cổ xưa”.
Cicero
Cicero, học giả và nhà chính trị của La Mã cổ đại (106 – 43 TCN), trong tác phẩm Bàn về pháp lý (On the Laws, I, 1), trình làng vào năm 52 TCN, đã gọi ông là vị “Cha đẻ của môn Sử học”. Có lẽ thương hiệu này khởi đầu từ đấy. Những thế hệ sau vẫn giữ vững cho ông thương hiệu này.[5]
Plutarch
Plutarch (46 – 125) tuy công nhận những cái hay của ông nhưng cũng phán đoán ông là không công bình, và đã viết cả một quyển sách là “Gian ý của Herodotos” (De la mauvaise foi d’Hérodote) (tiếng Cổ Hy Lạp: Περὶ τῆς Ἡροδότου Κακοηθείας / Peri tês Hêrodotou kakoêtheias), để chứng tỏ rằng ông bất công với những người Hy Lạp. Plutarch cũng chỉ trích ông là “Ông tổ nói láo”.[38]
Lucian xứ Samosata
Nhà văn châm biếm người Assyria là Lucian xứ Samosata (125 – 180), trong tác phẩm châm biếm “Chuyện thật” (True History), đặt cả Herodotos lẫn nhà sử học đã phê phán ông – Ctesias – vào quần hòn đảo nơi những kẻ tội phạm bị trừng phạt. Lucian viết:[39]
“
Những tên phải chịu đau khổ nhất là những kẻ nói điêu khi chúng còn sống và viết những cuốn sử cũ dối láo; trong số đó có Ctesias xứ Cnidus, Herodotos và nhiều tên khác.
”
— Lucian xứ Samosata
Juan Luis Vives
Vào thế kỷ XVI, một nhà nhân đạo chủ nghĩa người Tây Ban Nha là Juan Luis Vives có nhận định:[40][41]
“
Khi gọi ông là “Ông tổ nói láo”, bạn cũng trọn vẹn có thể đúng đắn hơn những người dân gọi ông là “Người cha của Sử học”.
”
— Tác phẩm Bàn về Kỷ luật, Quyển 12 (1531)
Henri Estienne
Thời Phục Hưng, học giả người Pháp Henri Estienne (1528 – 1598) viết một quyển sách vấn đáp lại sách của Plutarch: Tán dương Herodotos (Apologie pour Hérodote). Từ đó Herodotos lại từ từ được thiện cảm của công chúng.
Edward Gibbon
Tượng nhà sử học Herodotos tại thành Viên, nước Áo.
Nhà sử học người Anh là Edward Gibbon (1737 – 1794), trong bộ tác phẩm “Lịch sử suy tàn và sụp đổ của Đế quốc La Mã” (tên tiếng Anh: The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, nhiều tập, phát hành trong trong năm 1776 – 1789[42]), có ghi nhận:[4][43]
“
Herodotus, là người lúc thì viết truyện cho trẻ nhỏ, lúc thì viết sách cho nhà triết học.
”
— Edward Gibbon
Jean-Jacques Barthélemy
Vào năm 1788, tu viện trưởng Jean-Jacques Barthélemy cho trình làng quyển Chàng thiếu niên Anarchasis du lịch Hy Lạp (Voyage du jeune Anarchasis en Grèce), được công chúng thời đó hoan nghênh nhiệt liệt, biên rằng ông “đã mở vào mắt người Hy Lạp những quyển sử của vũ trụ mà con người biết được” (“ouvrit aux yeux des Grecs les annales de l’univers connu”).
Thành phố Heracleion
Ngay từ thời gian năm 1584, bộ lịch sử dân tộc bản địa của ông đã được dịch sang Anh ngữ, nhưng mãi cho tới thế kỷ thứ 19, những mày mò khảo cổ ngày càng làm tăng uy tín của ông.[44] Như thành phố Cổ Ai Cập Heracleion, mà ông đã viết rằng được xây dựng vào thời Tân Vương Quốc, và từ xưa bị xem là lời nói không tồn tại bằng cớ. Vào năm 1992 nhà khảo cổ người Pháp là Frank Goddio tìm thấy thành phố này, bị chìm dưới nước, gần Alexandria.
Các thương hiệu khác
Với những tăng trưởng mới gần đây trên nhiều lãnh vực, người ta càng thấy chất lượng và độ đúng chuẩn cao nơi khu công trình xây dựng của ông, nên người ta cũng đặt cho ông là người cha của nhiều bộ môn khác:
- Nhân chủng chí (ethnography)[45]
- Nhân chủng học (anthropology).
- Phóng sự.
- Thám hiểm.
Không những thế, ông cũng là nhà văn thứ nhất viết văn xuôi và sẽ là cha đẻ của văn xuôi châu Âu.[5] Người ta cũng ca tụng ông là một nhà địa lý học, nhà nghiên cứu và phân tích truyền thống cuội nguồn dân gian vĩ đại.[44]
Quan điểm ngày này
Ngày nay vẫn đang còn thật nhiều người công kích ông là người bịa truyện,[46] hoặc là “Ông tổ nói láo” (“Father of Lies”).[47][48] trái lại cũng luôn có thể có những người dân hâm mộ ông, ví như câu lạc bộ “Những người bạn của Herodotos”,[49] quy tụ để học hỏi và san sẻ nhau về kiến thức và kỹ năng lịch sử dân tộc bản địa.
Danh tiếng của Herodotos trở nên rất rộng. Bộ sử của ông trở thành một siêu phẩm văn học và là một trong những khu công trình xây dựng vĩ đại nhất đã được làm ra trong toàn thế giới phương Tây. Gần đây, người ta trở nên ngưỡng mộ ông, đến mức dùng phân tích văn chương làm đã cho toàn bộ chúng ta biết những giai thoại và những đoạn viết lạc đề của Herodotos gắn sát ngặt nghèo với những mục tiêu lớn lao của ông.[44] Nhưng, có ghi nhận của ông cũng trở nên nhà sử học người Nga là Muhammad A. Dandamaev, trong tác phẩm “A political history of the Achaemenid empire” (BRILL, 1989) xem là mang tính chất chất chất tiểu thuyết.[50] Giáo sư Josef Wiesehöfer người Đức, trong tác phẩm “Ancient Persia from 550 B.C. to 650 A.D.”,[51] đã tích cực tìm hiểu thêm những nguồn tư liệu của người Ba Tư khi viết về ba vị Hoàng đế Cyrus Đại đế, Darius I và Xerxes I. Wiesehöfer ngờ vực về mức độ tin cậy của Herodotos cũng như những nhà sử học đồng hương với ông.[52]
Herodotos không phải là nhà sử học thứ nhất. Ngay tại Hy Lạp, đã và đang có những nhà sử học trước ông. Nhà thơ Homer vào thế kỷ thứ VIII trước Công nguyên trọn vẹn có thể sẽ là nhà sử học thứ nhất, viết về quá khứ của dân tộc bản địa Hy Lạp.[53][54] Không những thế, một trong những nhà sử học Hy Lạp xưa nhất được nghe biết là Hecataeus thành Miletus (khoảng chừng 550 – 476 TCN). Chính Herodotos cũng nhắc tới Hecataeus trong quyển 2 nói về Ai Cập.
Ngoài ra, trước ông, Xanthus đã viết lịch sử dân tộc bản địa xứ Lydia, Hellanicus của Lesbos và Charon của Lampsacus đã viết lịch sử dân tộc bản địa nước Ba Tư. Dù sao đi nữa thì Herodotos cũng là nhà văn thứ nhất của một hình thức văn học mới. Những biên niên sử và thiên sử thi trước thời ông, ví như “Iliad” của Homer, hỗ trợ cho những người dân ta biết được một số trong những sự kiện xẩy ra trong quá khứ. Tuy nhiên, Herodotos là nhà văn thứ nhất không những ghi chép về quá khứ, mà ông còn xem việc ghi chép quá khứ là một khu công trình xây dựng khảo cứu của những thực sự sẽ tương hỗ người ta hiểu về quy trình tăng trưởng của quả đât.[14]
Theo “Sử ký Tư Mã Thiên”, tại Trung Quốc, chức sử quan đã được đưa ra từ đời nhà Chu (1122 – 249 TCN) để chép lại những việc quan trọng.[55] Không những triều đình nhà Chu có sử quan, mà ngay đến triều đình những nước chư hầu cũng thế. Vào năm 548 TCN, vua nước Tề là Trang công bị Thôi Trữ chủ mưu giết chết.[56] Mấy bạn hữu sử quan nước Tề cứ viết vào sử là Thôi Trữ giết vua và lần lượt bị Thôi Trữ ra lệnh xử tử, nhưng họ vẫn thà chết chứ không viết sai lịch sử dân tộc bản địa.
Công việc của sử quan (historiographer) và nhà sử học (historian) có chỗ rất khác nhau. Sử quan ghi lại những lời nghị luận quan trọng trong triều, chép lại ngày tháng nhật thực nguyệt thực, hạn hán, lụt lội, cuộc chiến tranh, v.v… và chỉ lo ghi lại những việc vừa mới xẩy ra. Nhà sử học thì đi tìm tòi, tra cứu, quan sát, so sánh những dữ kiện, và sắp xếp lại theo một trình tự hợp lý trong những trường hợp thiết yếu.
Theo Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê, nhà sử học thứ nhất của Trung Quốc là Khổng Tử (551 – 478 TCN), soạn giả của Kinh Thư và Kinh Xuân Thu.[57] Khổng Tử sinh trước Herodotos khoảng chừng 70 năm. Nhưng dù gì đây nữa thì Herodotos cũng mở đầu lối làm sử mà những nhà sử học đời sau thường dùng: tích lũy tư liệu, xem xét độ tin cậy của dẫn chứng, chọn một tư liệu trong số đó và viết nên một tác phẩm văn xuôi.[44]
- Historiai
- Thucydides
Wikiquote có sưu tập danh ngôn về:
Herodotos
Wikisource có những tác phẩm gốc nói tới việc hoặc của:
HerodotosWikisource có văn bản gốc tương quan đến nội dung bài viết:
Herodotos
-
- C.E. Godley, dịch năm 1920; tu bổ 1926. Tái bản 1931, 1946, 1960, 1966, 1975, 1981, 1990, 1996, 1999, 2004. Tìm thấy tại Loeb Classical Library, Harvard University Press. ISBN 0-674-99130-3 In tuy nhiên ngữ, tiếng Hy Lạp bên trái, tiếng Anh bên phải.
- Aubrey de Sélincourt, nguyên thủy năm 1954; được tu bổ do John Marincola năm 1972. Tìm thấy tại Penguin Books.
- David Grene, Chicago: University of Chicago Press, 1985.
- George Rawlinson, dịch hồi 1858–1860. Không còn bảo vệ tác quyền, nhưng vẫn được in bán bởi nhiều nhà xuất bản, như Everyman Library và Wordsworth Classics.
- Robin Waterfield, với phần trình làng và chú thích do Carolyn Dewald, Oxford World Classics, 1998.
- Strassler, Robert B., (ed.), and Purvis, Andrea L. (trans.), The Landmark Herodotus, Pantheon, 2007. ISBN 978-0-375-42109-9.
- Herodotus Inquiries—new translation with extensive photographic essays of the places and artifacts mentioned by Herodotus hyper-linked to the text
- Các tác phẩm của Herodotus tại Dự án Gutenberg
- The History of Herodotus, vol. 1 tại Dự án Gutenberg (translation by George Campbell Macaulay, 1852–1915)
- The History of Herodotus, vol. 2 tại Dự án Gutenberg
- The History of Herodotus at The Internet Classics Archive (translation by George Rawlinson)
- Parallel Greek and English text of the History of Herodotus at the Internet Sacred Text Archive
- Excerpts of Sélincourt’s translation Lưu trữ năm ngoái-05-04 tại Wayback Machine
- Herodotus Histories on Perseus
- Histories of Herodotus – A history source of Persian Empire of Achaemenian era
- Hérodote, L’Enquête, trad. en français par A. Barguet, Paris, 1985 et 1990, 2 vol. (Folio Gallimard).
- Hérodote, Histoires, éd. bilingue par P. E. Legrand, Paris, 1932-1954 (Collection des universités de France); nombr. rééd.
- Vivienne J. Gray, Xenophon, Oxford University Press, 2010. ISBN 0-19-921618-5.
- James Ussher, The Annals of the World, New Leaf Publishing Group, 2007. ISBN 0-89051-510-7.
- M. A. Dandamaev, A political history of the Achaemenid empire, BRILL, 1989. ISBN 90-04-09172-6.
- Detroit medical journal, Tập 13, The Detroit Medical Journal Company., 1913.
- Bakker, Egbert e.a. (eds.), Brill’s Companion to Herodotus. Leiden: Brill, 2002
- Dewald, Carolyn, and John Marincola, eds. The Cambridge Companion to Herodotus. Cambridge: Cambridge University Press 2006.
- Evans, J. A. S., Herodotus. Boston: G. K. Hall, 1982.
- —. Herodotus, Explorer of the Past: Three Essays. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1991.
- Flory, Stewart, The Archaic Smile of Herodotus. Detroit: Wayne State University Press, 1987.
- Fornara, Charles W. Herodotus: An Interpretative Essay. Oxford: Clarendon Press, 1971.
- Harrington, John W., To See a World. C. V. Mosby Company, 1973.
- Hartog, F., “The Invention of History: From Homer to Herodotus”. Wesleyan University, 2000. In History and Theory 39, 2000.
- Hartog, F., The Mirror of Herodotus. Berkeley, CA: University of California Press, 1988.
- Immerwahr, H., Form and Thought in Herodotus. Cleveland: Case Western Reserve University Press, 1966.
- Kapuscinski, Ryszard, “Travels with Herodotus”. Thành Phố New York, NY: Alfred A Knopf, 2007.
- Lateiner, D., The Historical Method of Herodotus. Toronto: University of Toronto Press, 1989.
- Momigliano, A., The Classical Foundations of Modern Historiography. University of California Press, 1992.
- Pritchett, W. K., The Liar School of Herodotos. Amsterdam: Gieben, 1991.
- Kwintner, Michelle. The Liar School of Herodotus (Review). Bryn Mawr Classical Review, 1994.
- Romm, James S. Herodotus. New Haven, CT; London: Yale University Press, 1998 (hardcover, ISBN 0-300-07229-5; paperback, ISBN 0-300-07230-9).
- Thomas, R., Herodotus in Context; ethnography, science and the art of persuasion. Oxford University Press 2000.
- Selden, Daniel. “Cambyses’ Madness, or the Reason of History,” Materiali e discussioni per l’analisi dei testi classici 42 (1999), 33-63.
- Simons, Marlise. Himalayas Offer Clue to Legend of Gold-Digging ‘Ants’. Thành Phố New York Times: 25 tháng 11 năm 1996.
- Herodotus, Donald Lateiner, G. C. Macaulay, The histories, Spark Educational Publishing, 2005. ISBN 1-59308-102-2.
- Samuel Willard Crompton, Cyrus the Great, Infobase Publishing, 2008. ISBN 0-7910-9636-X.
- Peissel, Michel. “The Ants’ Gold: The Discovery of the Greek El Dorado in the Himalayas”. Collins, 1984. ISBN 978-0002725149.
- J. Poolos, Darius the Great, Infobase Publishing, 2008. ISBN 0-7910-9633-5.
- Dennis Abrams, Xerxes, Infobase Publishing, 2008. ISBN 0-7910-9602-5.
- Barbara A. West, Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Tập 1, Infobase Publishing, 2008. ISBN 0-8160-7109-8.
- Frank Northen Magill, Christina J. Moose, Alison Aves, Dictionary of World Biography: The ancient world, Taylor & Francis, 1998. ISBN 0-89356-313-7.
- N. Suman Bhat, 100 Mini Sketches of the Great, Sura Books, 2005. ISBN 81-7478-631-7.
- Ryszard Kapuściński, Mes voyages avec Hérodote, Paris, 2004 (Feux croisés).
- Guy Lachenaud, L’Arc-en-ciel et l’Archer: récits et philosophie de l’histoire chez Hérodote, Limoges, 2003.
- Jacqueline de Romilly, Hérodote, dans Encyclopædia Universalis, Paris, av. 2003.
- François Hartog, Le Miroir d’Hérodote, Paris, 2001 (Folio Gallimard).
- Pascal Payen, Les Îles nomades. Conquérir et résister dans l’Enquête d’Hérodote, Paris, 1997.
- Catherine Darbo-Pechanski, Le Discours du particulier. Essai sur l’enquête hérodotéenne, Paris, 1987 (Des travaux).
- Jacques Lacarrière, En cheminant avec Hérodote, Paris, 1982 [1re éd. 1981] (Pluriel) ISBN|2-01008-771-2.
- mediterranees/geographie/herodote/vie.html
- Sử ký của Tư Mã Thiên, Giản Chi và Nguyễn Hiến Lê trích dịch, nxb Lá Bối, Sài Gòn 1972.
Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện đi lại truyền tải về Herodotos.
- Herodotus at About
- Dựng lại chân dung của Herodotus, dựa theo tài liệu lịch sử dân tộc bản địa, trình diễn theo phong cách tân tiến.
- Herodotus on the Web
- Herodotus for Kids Lưu trữ 2007-02-23 tại Wayback Machine
- Herodotus of Halicarnassus at Livius
- 1911 Britannica article “Herodotus”
- Mendelsohn, Daniel (2008-04-28). “Arms and the Man”. The New Yorker. Truy cập ngày 27 tháng bốn năm 2008. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |date= (trợ giúp)
Page 2
Năm 43 TCN là một năm trong lịch Julius.
Thiên niên kỷ:
thiên niên kỷ 1 TCN
Thế kỷ:
- thế kỷ 2 TCN
- thế kỷ 1 TCN
- thế kỷ 1
Thập niên:
- thập niên 60 TCN
- thập niên 50 TCN
- thập niên 40 TCN
- thập niên 30 TCN
- thập niên 20 TCN
Năm:
- 46 TCN
- 45 TCN
- 44 TCN
- 43 TCN
- 42 TCN
- 41 TCN
- 40 TCN
43 TCN trong lịch khácLịch Gregory43 TCN
XLII TCNAb urbe condita711Năm niên hiệu AnhN/ALịch ArmeniaN/ALịch Assyria4708Lịch Ấn Độ giáo – Vikram Samvat14–15 – Shaka SamvatN/A – Kali Yuga3059–3060Lịch Bahá’í−1886 – −1885Lịch Bengal−635Lịch Berber908Can ChiĐinh Sửu (丁丑年)
2654 hoặc 2594
— đến —
Mậu Dần (戊寅年)
2655 hoặc 2595Lịch Chủ thểN/ALịch Copt−326 – −325Lịch Dân Quốc1954 trước Dân Quốc
民前1954年Lịch Do Thái3718–3719Lịch Đông La Mã5466–5467Lịch Ethiopia−50 – −49Lịch Holocen9958Lịch Hồi giáo684 BH – 683 BHLịch Igbo−1042 – −1041Lịch Iran664 BP – 663 BPLịch Julius43 TCN
XLII TCNLịch Myanma−680Lịch Nhật BảnN/APhật lịch502Dương lịch Thái501Lịch Triều Tiên2291
Bài viết về những sự kiện trong năm này vẫn còn đấy sơ khai. Bạn trọn vẹn có thể giúp Wikipedia mở rộng nội dung để bài được hoàn hảo nhất hơn.
- x
- t
- s
Reply
7
0
Chia sẻ
Review Chia Sẻ Link Down Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào ?
– Một số từ khóa tìm kiếm nhiều : ” Video full hướng dẫn Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Down Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào “.
Thảo Luận vướng mắc về Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào
You trọn vẹn có thể để lại phản hồi nếu gặp yếu tố chưa hiểu nghen.
#Vội #vàng #là #cha #thất #bại #là #câu #nói #của #nhà #sử #học #nào Vội vàng là cha thất bại là câu nói của nhà sử học nào
Bình luận gần đây