Mục lục bài viết
Mẹo về Cuộc vận động dân chủ 1936 — 1939 được phần đông nhân dân tham gia là vì 2022
Cập Nhật: 2021-12-16 13:25:05,Bạn Cần tương hỗ về Cuộc vận động dân chủ 1936 — 1939 được phần đông nhân dân tham gia là vì. Quý quý khách trọn vẹn có thể lại Báo lỗi ở phía dưới để Ad đc lý giải rõ ràng hơn.
30/01/2018 09:05 |Số người xem 48054
CHƯƠNG IV
CUỘC VẬN ĐỘNG GIẢI PHÓNG DÂN TỘCVÀ CÁCH MẠNG THÁNG TÁM (1940 – 1945)
HOÀN CẢNH TRONG NƯỚC VÀ TRONG TỈNH KHI CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ HAI BÙNG NỔ
Chiến tranh toàn thế giới thứ hai bùng nổ Tính từ lúc lúc phát xít Đức tiến công Ba Lan ngày một-9-1939. Chỉ trong vòng một năm rưỡi tiếp sau đó, phát xít Đức đã thôn tính và đặt ách thống trị trên phần lớn những nước châu Âu tư bản. Tháng 6-1940 nước Pháp, một cường quốc thực dân châu Âu bị Đức chiếm đóng.
Ở Phương Đông, phát xít Nhật nổi lên trở thành một thành viên quan trọng của trục phát xít1. Mục tiêu của Nhật là nhanh gọn cướp lấy những thuộc địa và nửa thuộc địa to lớn của những nước đế quốc như: Trung Quốc, Đông Dương và những nước Đông Nam châu Á. Tháng 9-1940 đế quốc Pháp cam chịu đầu hàng, để quân Nhật chiếm Đông Dương.
Hai tên đế quốc phát xít Pháp – Nhật, quân địch của dân tộc bản địa ta, tuy có xích míc nhau thâm thúy nhưng trước mắt chúng tạm nhân nhượng để mưu tính ý đồ riêng. Phát xít Nhật tận dụng Pháp “làm con chó giữ nhà”, tiếp sau đó có dịp sẽ hất cẳng Pháp, chiếm trọn Đông Dương. Còn Pháp thì coi việc “góp phần” vào trận cuộc chiến tranh của Nhật như cái giá làm cho Pháp còn chỗ bấu víu vào Đông Dương.
Ngày 9-2-1941, Pháp, Nhật ký kết hiệp ước gọi là “Phòng thủ chung”, thống nhất với nhau trong việc đàn áp trào lưu cách mạng, tiêu diệt Đảng Cộng sản và vơ vét bóc lột nhân dân Việt Nam. Các tổ chức triển khai dân chủ và những quyền lợi dân chủ mà quần chúng giành được trong trong năm 1936-1939 bị thủ tiêu, báo chí truyền thông tiến bộ bị ngừng hoạt động giải trí và sinh hoạt, nhiều lãnh tụ của Đảng và những người dân cộng sản bị tóm gọn.
Cùng với việc đàn áp bắt bớ, địch tiến hành tuyên truyền đánh lạc hướng tư tưởng nhân dân. Pháp và bù nhìn bày ra nhiều trào lưu cải lương, như trào lưu Thanh niên Đuy-cua-roa (Ducouroix), lừa mị nhân dân bằng những thuyết “Cần lao – Gia đình – Tổ quốc”, “Pháp – Việt đề huề”. Phát xít Nhật thì lừa bịp nhân dân ta bằng những thuyết “Đại Đông Á”, “Đồng văn, đồng chủng”, “Người Nhật giúp người Việt giành độc lập”.
Chúng ra lệnh tổng động viên để bắt lính bổ trợ update cho cái gọi là “Phòng thủ Đông Dương”, đồng thời đưa hàng nghìn thanh niên Việt Nam sang Pháp làm “bia đỡ đạn” cho chính quốc. Phu phen tạp dịch càng nhiều để xây dựng đường sá, những khu công trình xây dựng quân sự chiến lược phòng thủ. Ở Khánh Hòa chúng cưỡng bức nhân dân đi thao tác xâu mở rộng trường bay Nha Trang, làm đường, làm thương cảng Cầu Đá và cảng quân sự chiến lược Cam Ranh.
Chúng thực hành thực tế quyết sách “kinh tế tài chính thời chiến”, tăng những loại thuế, trưng thu, trưng dụng những cơ sở sản xuất phục vụ quốc phòng, vơ vét sức người, sức của của nhân dân ta, phục vụ cho cuộc chiến tranh đế quốc. Ở Khánh Hòa, nhân dân bị trưng thu lúa gạo, xe cộ. Chúng buộc nông dân ở những vùng Vạn Ninh, Ninh Hòa, Vĩnh Xương, Diên Khánh hạn chế trồng lúa, màu, để tăng trưởng trồng những loại cây lấy dầu như lạc, thầu dầu và trồng cây lấy sợi như gai, bông, nhằm mục tiêu phục vụ cho cuộc chiến tranh. Công nhân viên cấp dưới chức ở thị xã, thị xã phải làm tăng giờ từ 10 đến 12 giờ mỗi ngày, bị cắt xén tiền lương bằng những khoản “góp phần”. Nạn đầu tư mạnh tích trữ hoành hành, giá cả tăng vọt, sinh hoạt đắt đỏ làm cho đời sống của nhân dân lao động và viên chức ngày càng trở ngại. Báo cáo của mật thám Pháp tại Nha Trang năm 1942 ghi: “bất bình nghiêm trọng về những giải pháp kinh tế tài chính khắt khe trong việc bán và lưu thông một số trong những thành phầm có dầu, bông… Gạo tăng giá và khan hiếm cũng tác động một phần đến dân chúng”. “Một tấm băng khẩu hiệu của Đảng Cộng sản Đông Dương được phát hiện ngày 23-3-1942 gần ga Nha Trang”2.
Hội nghị lần thứ 6 của Trung ương Đảng tháng 11-1939 ghi lại sự chuyển khuynh hướng về chỉ huy kế hoạch của Đảng trong tình hình mới. Trước kia, hai trách nhiệm kế hoạch đánh đổ đế quốc và đánh đổ phong kiến địa chủ đưa ra ngang nhau, thì trong hội nghị này Trung ương Đảng đặt mạnh yếu tố đánh đổ đế quốc, giành giải phóng dân tộc bản địa, nhấn mạnh vấn đề giải phóng dân tộc bản địa là trách nhiệm số 1 của cách mạng Đông Dương, chủ trương tạm gác khẩu hiệu “Cách mạng ruộng đất”, để triệu tập lực lượng chống bọn đế quốc và tay sai, lôi kéo những thành phần tiến bộ trong giai cấp địa chủ, mở rộng mặt trận dân tộc bản địa thống nhất chống đế quốc, giành độc lập dân tộc bản địa.
Hội nghị lần thứ 7 của Trung ương Đảng tháng 11-1940 vạch rõ rủi ro đáng tiếc tiềm ẩn tiềm ẩn của những dân tộc bản địa Đông Dương bị “một cổ hai tròng”. Kẻ thù chính của những dân tộc bản địa Đông Dương thời gian lúc bấy giờ không riêng gì có là thực dân Pháp mà cả phát xít Nhật. Hai tên đế quốc này ra sức vơ vét, bóc lột nhân dân để phục vụ cho cuộc chiến tranh. Do đó “một cao trào cách mạng nhất định sẽ nổi dậy, Đảng phải sẵn sàng để gánh lấy cái sứ mạng thiêng liêng, lãnh đạo những dân tộc bản địa bị áp bức Đông Dương, võ trang bạo động giành lấy quyền tự do, độc lập”3.
PHÁT TRIỂN CƠ SỞ, CHUẨN BỊ LỰC LƯỢNG
Tháng 7-1940, đồng chí Trần Hữu Dực được Xứ ủy phái vào hoạt động giải trí và sinh hoạt ở miền Nam Trung bộ. Từ cơ quan tại Tháp Chàm (Ninh Thuận) đồng chí liên lạc với Khánh Hòa, và chắp mối những cơ sở cũ ở Suối Ré, Xuân Hòa và thị xã Ninh Hòa, truyền đạt cho những đồng chí ở đây những điểm chính trong những Nghị quyết Hội nghị lần thứ 6 và thứ 7 của Trung ương Đảng.
Các hoạt động giải trí và sinh hoạt của đồng chí Trần Hữu Dực đã tạo Đk cho một số trong những đảng viên cũ ở Khánh Hòa nối được liên lạc với Đảng. Đường lối chủ trương của Đảng, tình hình thời sự toàn thế giới và trong nước được phổ cập đến những cơ sở đảng, trải qua báo “Chiến thắng” một tờ báo được in tại Tháp Chàm, do đồng chí Trần Hữu Dực trực tiếp phụ trách, mỗi tháng gấp đôi, mỗi lần 10 tờ. Báo Chiến thắng được đồng chí Nguyễn Hữu Gia, liên lạc của đồng chí Dực bí mật chuyển về cơ sở đảng ở Suối Ré và một số trong những thôn ở phủ Ninh Hòa. Dựa theo tinh thần sẵn sàng vũ trang khởi nghĩa trong Nghị quyết lần thứ 7 của Trung ương Đảng, đồng chí Trần Hữu Dực có ý kiến cho những đồng chí ở đây sẵn sàng lập chiến khu tại một vị trí gọi là hồ Đá Xẻ thuộc vùng Suối Ré.
Trong lúc trào lưu cách mạng ở Khánh Hòa được nhen nhóm lại, một số trong những cơ sở đảng khởi đầu củng cố thì tháng 9-1941, đồng chí Trần Hữu Dực bị địch bắt ở Ninh Thuận. Sau vụ này tuy cơ sở cách mạng không trở thành tổn hao như những lần khủng bố trước, nhưng vì mất liên lạc với cấp trên, trào lưu cách mạng trong tỉnh lại gặp những trở ngại mới.
Lúc này tình hình toàn thế giới và trong nước có những biến chuyển rất quan trọng. Ngày 22 tháng 6 năm 1941, phát xít Đức tiến công Liên Xô. Ở trong nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ địa phương, nhân dân đã nổi dậy vũ trang làm cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn (27-9-1940) khởi nghĩa Nam kỳ (23-11-1940), giành được cơ quan ban ngành thuở nào hạn ngắn ở vài nơi trong vùng. Cuộc khởi nghĩa ở Bắc Sơn và ở Nam kỳ tuy bị thất bại do nổ ra trong những Đk chủ quan và quý khách quan chưa chín muồi, nhưng có tiếng vang lớn trong nhân dân toàn nước, có tác động trực tiếp đến đồng bào Khánh Hòa. Một số đồng chí tham gia khởi nghĩa ở Nam kỳ tránh sự khủng bố của địch về Khánh Hòa làm ăn, thường kể cho nhân dân ở đây những điều nghe thấy về tinh thần đấu tranh cách mạng can đảm và mạnh mẽ của đồng bào Nam bộ, sự khủng bố cực kỳ dã man, tàn ác của thực dân Pháp và tay sai so với những người dân cách mạng4. Một số đồng chí hoạt động giải trí và sinh hoạt trong thời kỳ vận động Mặt trận dân chủ thường gặp gỡ trao đổi, khôn khéo tuyên truyền những điều nghe được về cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, về những hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng ở Việt Bắc, về cuộc khởi nghĩa Nam kỳ.
Khởi nghĩa Nam kỳ thất bại, nhưng công cuộc sẵn sàng tổng khởi nghĩa nhằm mục tiêu mục tiêu giành cơ quan ban ngành trong toàn nước vẫn được xúc tiến với một nhịp độ rất khẩn trương. Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 do đồng chí Nguyễn Ái Quốc chủ trì tại Pắc Bó (Cao Bằng) từ thời gian ngày 10 đến ngày 19 tháng 5 năm 1941 xác lập: “Trong thời gian lúc bấy giờ nếu không xử lý và xử lý được yếu tố dân tộc bản địa giải phóng, không đòi được độc lập tự do cho toàn thể dân tộc bản địa, thì chẳng những toàn thể dân tộc bản địa vương quốc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của cục phận giai cấp đến vạn năm cũng không đòi lại được”5.
Hội nghị chủ trương xử lý và xử lý yếu tố dân tộc bản địa trong khuôn khổ mỗi nước Đông Dương, xây dựng Mặt trận Việt Minh6thay Mặt trận phản đế Đông Dương và vận dụng một sách lược rất là mềm dẻo nhằm mục tiêu phân hóa và cô lập cao độ quân địch, tranh thủ mọi lực lượng trọn vẹn có thể tranh thủ để cứu nước, giải phóng dân tộc bản địa. Hội nghị quyết định hành động xây dựng địa thế căn cứ địa cách mạng, xây dựng và tăng trưởng lực lượng vũ trang, sẵn sàng phát động những cuộc khởi nghĩa từng phần, để khi thời cơ đến dấy lên cuộc tổng khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành trong toàn nước.
Ngày 6 tháng 6 năm 1941, đồng chí Nguyễn Ái Quốc gửi thư lôi kéo toàn dân đoàn kết, đánh đuổi Nhật-Pháp: “Việc cứu quốc là việc chung, ai là người Việt Nam đều phải kề vai gánh vác một phần trách nhiệm: người dân có tiền góp tiền, người dân có của góp của, người dân có sức góp sức, người dân có tài năng năng góp tài năng”7.
Nghị quyết hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng và thư lôi kéo của đồng chí Nguyễn Ái Quốc gửi quốc dân đồng bào phục vụ nhu yếu những yêu cầu rất bức thiết của cách mạng, phục vụ nhu yếu khát vọng giải phóng dân tộc bản địa của nhân dân.
Tình hình chung thuận tiện nhưng cơ sở cách mạng trong tỉnh không được phục hồi. Đồng chí Trần Chí Hiền, quê Thừa Thiên, tham gia trào lưu Mặt trận dân chủ, bị địch bắt giam ở trong nhà lao Huế, rồi đày đi căng an trí Trà Kê (Phú Yên), khi ra tù đồng chí về Nha Trang vào thời gian ở thời gian cuối năm 1942, liên lạc với đồng chí Nguyễn Sơn, bí thư Tỉnh ủy Thừa Thiên, tiếp thu được tài liệu về Mặt trận Việt minh. Có tài liệu của Đảng, đồng chí Trần Chí Hiền khởi đầu tổ chức triển khai gây cơ sở, trước hết trong số người thân trong gia đình quen, tin cậy như Trần Oanh, Trần Việt Châu, tiếp sau đó là Nguyễn Duy Tính, Lê Hinh… Dưới ánh sáng của chương trình và điều lệ Mặt trận Việt Minh, những đồng chí trong công nhân viên cấp dưới chức, tuyên truyền giác ngộ, thu hút thanh niên vào những hoạt động giải trí và sinh hoạt yêu nước; đi vào vùng nông thôn những huyện Vĩnh Xương, Diên Khánh, tuyên truyền giác ngộ nông dân, gây cơ sở Việt Minh trong binh sĩ người Việt của quân đội Nhật, Pháp.
Ở phía Bắc Khánh, tháng 3 năm 1943, đồng chí Mai Dương, nguyên là Tỉnh ủy viên Khánh Hòa mãn hạn tù từ Buôn Ma Thuột8về có mang theo tài liệu về chương trình, điều lệ Việt Minh. Đồng chí bắt liên lạc hoạt động giải trí và sinh hoạt với số bạn hữu thanh niên dân chủ ở vùng Lạc An, Hòa Huỳnh như: Võ Phước Lý, Huỳnh Quang Anh, Trần Kinh Luân, Huỳnh Quang Nga…, nhóm Lý Khuê ở thị xã Ninh Hòa, nhóm những đồng chí Nguyễn Lịnh, Nguyễn Bảy (Lê) ở Hòn Khói. Ở vùng thị xã Giã, có nhóm đồng chí Nguyễn Sinh, Dương Tấn Anh, hoạt động giải trí và sinh hoạt tuyên truyền gây cơ sở Việt Minh trong những làng Phú Hội, Bình Trung, Phú Cang, Vinh Huề.
Tháng 11 năm 1942, đồng chí Nguyễn Văn Chi, đảng viên năm 1930 mãn hạn tù, bị địch đưa từ nhà đầy Buôn Ma Thuột về quản thúc tại quê ở Trường Đông (Vĩnh Xương). Đồng chí ra Ninh Hòa bắt liên lạc với những đồng chí Huỳnh Trượng (Xuân Hòa), Nguyễn Thế (Điềm Tịnh), Nguyễn Long (Suối Ré) và truyền đạt tinh thần Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng, nhưng 3 tháng tiếp sau đó, đồng chí Nguyễn Văn Chi bị địch bắt lại và đưa theo căng an trí Ly Hy tại Huế.
Ở Ba Ngòi, đến thời gian ở thời gian cuối năm 1944, thời gian đầu xuân mới 1945, đồng chí Hồ Thiên Ngôn, một đồng chí lãnh đạo Đảng ở Ninh Thuận ra hoạt động giải trí và sinh hoạt gây cơ sở Việt Minh được 6 người, nhưng số người nó lại bị Pháp bắt ngay. Vì vậy cho tới khi Nhật thay máu chính quyền Pháp (9-3-1945) ở Ba Ngòi còn trắng cơ sở.
NHẬT ĐẢO CHÍNH PHÁP VÀ CAO TRÀO TIỀN KHỞI NGHĨA
Từ tháng giêng năm 1944 đến tháng giêng năm 1945, Hồng quân Liên Xô ào ạt phản công, quét quân đội phát xít Đức thoát khỏi toàn bộ lãnh thổ Liên Xô, giải phóng những nước Đông – Nam châu Âu và vây hãm Béc-lin. Số phận của phát xít Đức sắp bị kết liễu.
Ở Thái Bình Dương, quân Nhật đang lâm vào cảnh tình thế khốn quẫn nghiêm trọng. Trước tình hình đó, để trừ hậu họa bị quân Pháp đánh sau sống lưng khi quân liên minh đổ xô vào Đông Dương, ngày 9-3-1945 phát xít Nhật làm thay máu chính quyền, hất cẳng Pháp, độc chiếm Đông Dương. Ở Khánh Hòa, quân Nhật lật Pháp một cách êm thắm, mau lẹ. 1.200 người Pháp ở Nha Trang và Nam Trung bộ cả quân sự chiến lược lẫn dân sự bị Nhật triệu tập giam giữ tại Nha Trang. Số lớn bị triệu tập ở quý khách sạn Grand Hotel và Beau Rivage.
Từ đây tình hình chính trị, kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống trong toàn nước nói chung và ở Khánh Hòa nói riêng có sự thay đổi quan trọng:
Về chính trị:Nhật tuyên bố cho Việt Nam “độc lập”, cỗ máy cai trị tay sai cũ được thay đổi quá nhiều về mặt hình thức cho phù thích phù hợp với cái độc lập giả hiệu do Nhật ban cho, nhưng về cơ bản, bọn thống trị Nhật vẫn không thay đổi cỗ máy tay sai của Pháp để chuyển sang làm tay sai cho Nhật. Một số trí thức bị Nhật lừa gạt gia nhập vào cái gọi là “Ban trị sự vương quốc”. Để cho có vẻ như dân chủ, ở cấp huyện chúng lập ra “Hội đồng tư vấn” và củng cố những Hội đồng hương chính xã. Chúng cho tay sai ra sức tiếp thị thuyết “Đại Đông Á”, thuyết “Đồng chủng” của Nhật, ca tụng cái độc lập bánh vẽ của Nhật ban cho nhằm mục tiêu lừa mị dân, kéo tác động từ Pháp sang Nhật và làm cho quần chúng thoát khỏi tác động của Việt Minh đang tăng trưởng mạnh. Nhiều cuộc mít tinh được tổ chức triển khai tại những thị xã, thị xã và vùng nông thôn để hoan hô Nhật, cổ động quần chúng, nhất là thanh niên tham gia vào những tổ chức triển khai hướng đạo, Tân Việt Nam, Thanh niên tiền tuyến; lôi kéo thanh niên vào những cuộc vui chơi thể dục, thể thao, đua xe đạp điện, đấu bóng hòng cho quên việc nước, cam chịu ách thống trị của Nhật.
Về quân sự chiến lược:Trước đó ở Nha Trang đã có tổng hành dinh và sở hiến binh Nhật. Sau thay máu chính quyền chúng rải quân ra đóng nhiều nơi trong tỉnh và biến Nha Trang thành TT chính trị, kinh tế tài chính, quân sự chiến lược của Nhật. Lính Nhật tỏa ra khắp những nẻo đường quê, xóm chợ để bắt thanh niên ta đi lính, đưa theo tập luyện quân sự chiến lược. Bọn Nhật còn mở lớp đào tạo và giảng dạy hiến binh ở Nha Trang, mở rộng và củng cố trường bay Nha Trang thành một trường bay kế hoạch quan trọng, củng cố thương cảng Cầu Đá thành quân cảng, củng cố tuyến phòng thủ dọc bờ biển từ Bãi Dài (Cù Hin) đến Cam Ranh. Sửa lại quân cảng Cam Ranh, xây dựng kho tàng, dự trữ nhiều lương thực và thiết bị quân sự chiến lược tại đây.
Về kinh tế tài chính:Nếu trước thời điểm ngày 9-3-1945, phát xít Nhật cầm cái gậy chỉ huy gõ vào đầu thực dân Pháp, bắt công sứ Pháp và bọn quan lại Nam triều, ra sức vơ vét, bóc lột nhân dân để phục vụ cho cỗ máy cuộc chiến tranh của Nhật, thì sau thay máu chính quyền, bọn Nhật nắm luôn quyền bá chủ về kinh tế tài chính. Những quyết sách kinh tế tài chính phục vụ cuộc chiến tranh mà trước đó thực dân Pháp đã thi hành dưới sự điều khiển và tinh chỉnh của Nhật, nay được mở rộng và tăng cường đến mức quyết liệt. Phát xít Nhật trắng trợn bắt nhân dân ta hạn chế trồng lúa, tăng trưởng trồng nhiều hơn thế nữa những loại cây có sợi và có dầu, tăng gấp bội những loại thuế, cưỡng bức nhân dân kê khai diện tích quy hoạnh s ruộng đất và sản lượng hoa màu để qui định ngặt nghèo số lượng thành phầm phải nộp. Các khối mạng lưới hệ thống “Tổng thương”, “Tỉnh thương” được thiết lập để sở hữ thành phầm nông nghiệp, thực ra là ăn cướp của nông dân với giá rẻ mạt. Chúng bắt triệu tập nhân công, xe ngựa, thuyền bè để chuyển sản phẩm & hàng hóa. Phát xít Nhật càng thua trận càng trở nên tàn ác, bóc lột và vơ vét thậm tệ. Do đó, đời sống của nhân dân ta ngày càng cùng cực, căng thẳng mệt mỏi về cuộc chiến tranh.
Trước những thay đổi lớn trong nước nói chung và tỉnh Khánh Hòa nói riêng, thái độ của những tầng lớp xã hội trong tỉnh có sự phân hóa:
Bọn làm tay sai đắc lực cho Nhật, những người dân này trước thay máu chính quyền mang tên đã thân Nhật, nay càng rõ mặt hơn, mang tên trước làm mật thám cho Pháp, nay chuyển sang làm mật thám cho Nhật. Tiêu biểu cho số người này là những đảng viên “Việt Nam Ái quốc đồng tâm hội” do Vương Gia Ngại đứng đầu. Bọn này tận dụng thời cơ để kiếm tiền bạc và vị thế xã hội.
Một số công chức thời thượng, trung cấp và thanh niên trí thức trước đó có tư tưởng ghét Pháp, có lòng yêu nước, nhưng thiếu hiểu biết về chính trị; không thấy được thực ra đế quốc hiếu chiến của phát xít Nhật, nên tin Nhật, phục Nhật, bị mê hoặc bởi những thủ đoạn tuyên truyền xảo trá của Nhật.
Tuyệt đại hầu hết công chức trung, sơ cấp, nhất là những người dân làm trong những ngành hỏa xa, bưu điện, nhà đèn, những giáo viên, phần lớn là trí thức trẻ, thanh niên, học viên, có tinh thần dân tộc bản địa, nhạy bén với thời cuộc. Sau thay máu chính quyền, họ rất tích cực hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng và sẵn sàng tiếp thu sự lãnh đạo của Đảng.
Những người tiểu thương, tiểu chủ, chán ghét Pháp, nghi ngờ Nhật và bọn bù nhìn. Tầng lớp này gần đến ngày khởi nghĩa ngả hẳn về phía cách mạng và tiếp thu một cách nhanh gọn sự lãnh đạo của Đảng.
Đông hòn đảo nông dân, công nhân lao động oán ghét và phẫn nộ thâm thúy thực dân Pháp, không tin Nhật, ngày càng nhận rõ bộ mặt xảo quyệt, hành vi tàn ác của giặc Nhật. Họ là lực lượng cơ bản, làm nòng cốt trong những đoàn thể cứu quốc và Mặt trận Việt Minh, những đội tự vệ vũ trang.
Thông qua trào lưu cách mạng từ thời gian tháng 3 đến tháng 8 năm 1945, trong những tầng lớp xã hội trên có sự chuyển biến không ngừng nghỉ. Tầng lớp thứ nhất, luôn luôn cam tâm làm tay sai cho Nhật, nhờ vào Nhật để mong duy trì những quyền lợi giai cấp ích kỷ của tớ. Họ là đối tượng người tiêu dùng trấn áp của cách mạng. Đối với tầng lớp thứ hai, những đoàn thể cách mạng có sự liên hệ, làm tốt công tác làm việc tuyên truyền, giúp họ chuyển biến về mặt nhận thức tư tưởng ngả về phía cách mạng. Tầng lớp thứ ba và thứ tư có những chuyển biến nhanh gọn trước thời cuộc và trở thành một lực lượng cách mạng quan trọng. Riêng tầng lớp thứ năm có những chuyển biến đặc biệt quan trọng. Bởi vì tầng lớp này luôn luôn bị áp bức, bóc lột. Trong thời Pháp thống trị, công nhân và nông dân bị áp bức, bóc lột nặng nề nhất. Khi Nhật thay máu chính quyền Pháp, họ cũng không được gì, lại thêm một tròng áp bức tàn bạo nữa. Đời sống của mình vốn đã cơ cực, càng thiếu thốn cơ cực hơn. Người đi thao tác biển thì bị thuế Nhật đánh nặng, bị máy bay Mỹ rình rập đe dọa, nông dân làm ruộng thì bị Nhật cướp lúa, mua rẻ, công nhân đi thao tác công cho Nhật thì đồng lương bấp bênh, giá công rẻ mạt, người marketing nhỏ lẻ thì sản phẩm & hàng hóa khan hiếm, thuế nặng và thường xuyên bị phạt vạ. Mùa hè năm 1945 nạn dịch tả tràn đến những làng huyện Vĩnh Xương, cướp đi hàng trăm sinh mạng do không thuốc men. Trước tình cảnh đó, người dân thấy không hề con phố nào khác là phải vùng lên đấu tranh. Nhiều nơi ở Vạn Ninh, Ninh Hòa, Vĩnh Xương, Diên Khánh nhân dân phản ứng minh bạch kêu ca oán thán về thuế, khất thuế, hoặc không chịu đi xâu, đóng thuế, đóng tiền tiêu pha cho làng xã, đòi chia công điền công minh. Nông dân khai bớt diện tích quy hoạnh s, sản lượng, cất dấu bông, chống lệnh cấm khung cửi và bí mật tổ chức triển khai dệt vải. Công nhân làm ở Sở Hỏa xa, Lục lộ và nhất là số phu bị Nhật bắt làm trường bay đấu tranh bằng nhiều hình thức: lãn công, đánh bọn cai ký. Đồng bào đấu tranh quyết liệt đòi bọn Nhật phải bồi thường cho những người dân bị chúng làm thiệt hại tính mạng con người, tài sản.
Trong khi đó, thực tiễn trình làng hằng ngày bọn phát xít Nhật rất tàn ác, nhưng không mạnh như chúng tuyên truyền. Ở phương Tây, liên minh của Nhật là phát xít Đức, Ý hiện giờ đang bị vượt mặt trọn vẹn. Bản thân Nhật đang thua liểng xiểng. Ngoài khơi Khánh Hòa từ Đại Lãnh vào đến Cam Ranh tàu thủy quân Nhật bị máy bay liên minh đánh chìm, thật nhiều xác lính Nhật và vật dụng quân sự chiến lược trôi dạt vào bờ. Trên không, máy bay liên minh trọn vẹn làm chủ khung trời, ném bom đánh sập những cầu và cống trên những trục giao thông vận tải kế hoạch, bắn cháy những đoàn tàu quân sự chiến lược chuyển lương thực và vũ khí của Nhật, khiến chúng chỉ dám chuyển quân vào đêm hôm một cách chậm rãi.
Đời sống căng thẳng mệt mỏi, sự tàn ác và thế suy yếu của phát xít Nhật, những tin tức về cuộc khởi nghĩa Ba Tơ, về quân du kích Tỉnh Quảng Ngãi đang tiến về đồng bằng đánh Nhật, về khu giải phóng ở Việt Bắc gồm 6 tỉnh biên giới to lớn, đã cổ vũ, thức tỉnh nhân dân Khánh Hòa một cách mạnh mẽ và tự tin.
Sau cuộc thay máu chính quyền hất cẳng Pháp, do sức ép đấu tranh của nhân dân, và của những chính trị phạm và cũng do quyết sách lừa mị, phát xít Nhật buộc phải thả tù chính trị thoát khỏi nhà đày Buôn Ma Thuột, những căng an trí Trà Kê (Phú Yên), Đắc Tô (Kon Tum), Ly Hy (Huế). Mặc dù những đồng chí tù chính trị lúc còn ở trong nhà giam có những quan điểm rất khác nhau về thái độ so với Nhật, với chính phủ nước nhà bù nhìn thân Nhật Trần Trọng Kim, so với Đồng minh, so với Pháp Đờ-gôn, về phương pháp thoát khỏi nhà đày, việc phân công người về những địa phương hoạt động giải trí và sinh hoạt, nhưng đều nắm được tinh thần Nghị quyết 8 của Trung ương Đảng, chương trình Mặt trận Việt Minh và quá nhiều có kinh nghiệm tay nghề công tác làm việc quần chúng. Các đồng chí góp thêm phần tăng cường trào lưu cách mạng trong thời kỳ tiền khởi nghĩa.
SỰ PHÁT TRIỂN VÀ THỐNG NHẤT CÁC LỰC LƯỢNGCÁCH MẠNG TRONG TỈNH
Sau ngày Nhật thay máu chính quyền Pháp, một cuộc họp tại làng Xuân Mỹ (nay thuộc xã Ninh Thọ, Ninh Hòa) gồm đại biểu những nhóm cách mạng: Mai Dương (Hòa Huỳnh, Vạn Ninh), Lý Khuê (thị xã Ninh Hòa), Nguyễn Long (Suối Ré) nhận định tình hình đang bất lợi cho phát xít Nhật, chủ trương tăng cường những hoạt động giải trí và sinh hoạt chống Nhật, phổ cập chương trình Việt Minh, khẩn trương xây dựng cơ sở, tăng trưởng lực lượng. Cùng thời gian lúc bấy giờ Uỷ ban Vận động cứu quốc tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi, và Tỉnh ủy Tỉnh Quảng Ngãi do đồng chí Trương Quang Giao làm bí thư cử đồng chí Hồ Độ vào bắt liên lạc và đặt quan hệ giữa hai tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi và Khánh Hòa, thông tin cho những đồng chí Khánh Hòa biết tình hình trào lưu cách mạng Tỉnh Quảng Ngãi đang tăng trưởng sôi sục; cuộc khởi nghĩa Ba Tơ thành công xuất sắc, đội du kích Ba Tơ được xây dựng và tăng trưởng. Tình hình đó càng thôi thúc những đồng chí Khánh Hòa tăng cường hoạt động giải trí và sinh hoạt.
Đồng chí Trịnh Huy Quang, quê tỉnh Thanh Hóa là một cán bộ cách mạng bị thực dân Pháp bắt giam ở trong nhà đày Ban Mê Thuột, khi mãn hạn tù bị quản thúc tại căng an trí Trà Kê (Phú Yên). Sau ngày Nhật thay máu chính quyền, đồng chí thoát khỏi căng an trí về hoạt động giải trí và sinh hoạt cách mạng tại tỉnh Khánh Hòa. Đồng chí bắt liên lạc với đồng chí Nguyễn Long (Suối Ré), và đồng chí Mai Dương. Trong thuở nào hạn, đồng chí Trịnh Huy Quang nhanh gọn liên lạc với những nhóm Việt Minh trong huyện Ninh Hòa. Ở huyện Vạn Ninh nhất là tổng Phước Thiện cơ sở Việt Minh tăng trưởng rộng; phía Tu Bông và Vạn Giã cũng tăng trưởng thuận tiện.
Cuối tháng 3-1945, một cuộc hội nghị được triệu tập tại Suối Ré, phía sau làng Vạn Khê gồm đại biểu những nhóm Việt Minh: Nguyễn Thạnh (Suối Ré), Lý Khê (thị xã Ninh Hòa), Nguyễn Bảy (Hòn Khói), Võ Phước Lý (Lạc An), Huỳnh Quang Anh (Lạc Xuân), Mai Dương (Xuân Mỹ); đồng chí Trịnh Huy Quang chủ trì hội nghị, phổ cập về tình hình cuộc chiến tranh toàn thế giới và tình hình sau cuộc thay máu chính quyền của Nhật, lý giải chương trình Việt Minh và bàn việc mở rộng tuyên truyền tác động Việt Minh, xây dựng cơ sở, tăng trưởng tổ chức triển khai những đoàn thể cứu quốc và Việt Minh. Hội nghị xác lập toàn bộ những người dân dự hội nghị này đều là thành viên Ban vận động cứu quốc tỉnh và cử đồng chí Trịnh Huy Quang phụ trách chung.
Trên cơ sở trào lưu cách mạng tăng trưởng ở Ninh Hòa, Vạn Ninh và đang sẵn có xu thế ngày càng rộng, mạnh…, thời gian đầu tháng bốn-1945, Tỉnh ủy lâm thời được xây dựng tận nhà đồng chí Đặng Thao ở làng Mỹ Lệ (là nơi đồng chí Quang thường ở) gồm 3 đồng chí: Võ Phước Lý, Mai Dương và Trịnh Huy Quang do đồng chí Trịnh Huy Quang làm bí thư. Tỉnh ủy lâm thời nằm cạnh bên trong Ban vận động Việt Minh tỉnh.
Ổn định về tổ chức triển khai thuở nào hạn, đồng chí Trịnh Huy Quang theo sự phân công của Tỉnh ủy lâm thời đi vào phía Nam liên lạc với đồng chí Nguyễn Văn Chi bị đưa theo an trí ở Ly Hy (Huế) mới về ở tại Cửa Bé. Hai đồng chí bàn việc làm chung, phân công đồng chí Quang vào Ninh Thuận gặp đồng chí Lê Tự Nhiên. Qua đồng chí Lê Tự Nhiên, đồng chí Trịnh Huy Quang biết đồng chí Tôn Thất Vỹ9và biết thêm ở Nha Trang đã có tổ chức triển khai Việt Minh. Đồng chí Tôn Thất Vỹ, người Huế, học viên bãi khóa trường Quốc học Quy Nhơn, được kết nạp Đảng tại đây, về sau hoạt động giải trí và sinh hoạt hỏa xa và được Tỉnh ủy Bình Định phân công phụ trách vận động trào lưu minh bạch trong trí thức, viên chức, học viên thời kỳ Mặt trận dân chủ. Tại Nha Trang, đồng chí Tôn Thất Vỹ đã hoạt động giải trí và sinh hoạt Việt Minh trong ngành đường tàu. Qua đồng chí Tôn Thất Vỹ, Tỉnh ủy lâm thời Khánh Hòa từng bước mở rộng sự tiếp xúc và thống nhất hoạt động giải trí và sinh hoạt với Việt Minh Nha Trang.
Một điểm lưu ý của cách mạng Khánh Hòa là sau ngày Nhật thay máu chính quyền, trào lưu Việt Minh ở nông thôn và thành thị đều mạnh, nhưng trào lưu ở Nha Trang lúc đầu chưa tồn tại sự lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời. Phong trào ở đây do một số trong những trí thức yêu nước và cựu chính trị phạm tổ chức triển khai và lãnh đạo, tập hợp được phần đông nhân dân lao động, nhất là trong giới công nhân đường tàu, lục lộ và hầu hết công chức, trí thức vào Mặt trận Việt Minh, trở thành một lực lượng hùng hậu sẵn sàng tổng khởi nghĩa. Bởi vậy, việc thống nhất lực lượng Việt Minh trong tỉnh, nhất là thống nhất với Nha Trang và lực lượng cách mạng ở phía Nam Khánh Hòa được Tỉnh ủy lâm thời xem là yếu tố mấu chốt đảm bảo cho cách mạng trong tỉnh trọn vẹn có thể nổ ra đúng thời cơ và giành được thắng lợi trọn vẹn.
Vào một đêm thời gian đầu tháng 5-1945, cuộc họp giữa hai đoàn đại biểu Việt Minh Nha Trang và Việt Minh Khánh Hòa trình làng tận nhà đồng chí Đặng Thao ở thôn Mỹ Lệ (nay thuộc xã Ninh Đa huyện Ninh Hòa)10. Cuộc họp này bàn việc thống nhất Việt Minh. Về phía Việt Minh Nha Trang có những đồng chí Trần Oanh, Trần Việt Châu; về phía Việt Minh Khánh Hòa có những đồng chí Trịnh Huy Quang, Mai Dương, Võ Phước Lý. Qua trao đổi hai bên đi đến nhất trí là phải thống nhất hai lực lượng Việt Minh, nhưng khi bàn đến việc thống nhất rõ ràng ra làm thế nào về mặt tổ chức triển khai và lãnh đạo thì chưa nhất trí với nhau. Hai bên đồng ý để sẵn sàng thêm vào cho kỳ họp sau và giao cho Việt Minh Khánh Hòa dữ thế chủ động triệu tập.
Những ngày thời gian cuối thời điểm tháng 5, thời gian đầu tháng 6-1945, tù chính trị ở trong nhà đày Buôn Ma Thuột được trả tự do, theo sự phân công của tổ chức triển khai Đảng trong tù từ trước, nhiều đồng chí về Khánh Hòa. Đồng chí Nguyễn Chí Thanh nguyên là cán bộ lãnh đạo tổ chức triển khai Đảng trong nhà đày Buôn Ma Thuột trình làng cho tỉnh một số trong những cán bộ, phân loại như sau: đồng chí Trần Thạnh (Bưởi) về Ninh Hòa; đồng chí Lê Cường (Phước) về Vĩnh Xương; đồng chí Nguyễn Chúc (Mừng) về Vạn Ninh; đồng chí Trần Danh về Diên Khánh, đồng chí Nguyễn Trọng Kỷ về Ba Ngòi và đồng chí Lạc (Cương) phụ trách in ấn cho tỉnh, đồng chí Trịnh Huy Lãng về Văn phòng Việt Minh tỉnh. Lúc này Tỉnh ủy lâm thời có thêm đồng chí Nguyễn Chí Thanh và Nguyễn Văn Chi. Các đồng chí Bùi San, Hoàng Hữu Chấp, Tống Đình Phương, Nguyễn Định cũng là những đồng chí từ nhà đày Ban Mê Thuột ra hoạt động giải trí và sinh hoạt tại những huyện trong tỉnh.
Các đồng chí ở tù ra tăng thêm số cán bộ lãnh đạo rất quan trọng, tăng cường củng cố tổ chức triển khai chỉ huy những huyện, thúc đẩy thêm trào lưu cách mạng trong tỉnh có sự tăng trưởng mới, thoáng đãng.
Đồng chí Nguyễn Chí Thanh về Khánh Hòa ở trong Tỉnh ủy lâm thời, nhưng vì trách nhiệm chung, đồng chí không thể ở lại đây lâu. Đồng chí tranh thủ đi kiểm tra nắm tình hình những huyện, thị và góp ý kiến chỉ huy sớm thống nhất những lực lượng Việt Minh trong tỉnh.
Tình hình toàn thế giới thay đổi rất nhanh, phát xít Đức, Ý đã đầu hàng liên minh, phát xít Nhật quân địch của dân tộc bản địa ta đang đại bại, trào lưu cách mạng trong tỉnh đang tăng trưởng mạnh, quần chúng phấn khởi sẵn sàng đi theo sự lãnh đạo của Việt Minh. Vấn đề thống nhất lực lượng càng thêm cấp bách. Đầu tháng 7-1945, cuộc họp để thống nhất Việt Minh lần thứ hai được tổ chức triển khai tận nhà ông Nguyễn Châu (Châu Râu) phó lý trưởng làng Phú Diêm (nay thuộc xã Ninh Đa, Ninh Hòa), ngoài thành phần đại biểu hai nhóm Việt Minh nói trên, còn tồn tại đại biểu nhóm Việt Minh mới hình thành là nhóm những đồng chí Bùi San, Đỗ Long. Cuộc họp này còn có đồng chí Hồ Độ phái viên của Tỉnh ủy Tỉnh Quảng Ngãi vào liên lạc với Tỉnh ủy Khánh Hòa dự.
Hội nghị lần này trình làng trong tình hình những tổ chức triển khai Việt Minh trong tỉnh đã có sự tăng trưởng mới, có cơ quan lãnh đạo Việt Minh những huyện thị, nhưng mới vào họp đã có sự sự không tương đồng về thành phần đại biểu dự họp. Tuy vậy, ở đầu cuối những đại biểu đều thống nhất toàn bộ cùng nhau lo việc chung, đều nhất trí định hình và nhận định tình hình trào lưu đang tăng trưởng thuận tiện, nên phải ra sức hành vi để tăng trưởng trào lưu rộng hơn, nhanh hơn cho kịp với tình hình. Nhưng về yếu tố tổ chức triển khai thì chưa đi đến thỏa thuận hợp tác nào, hứa hẹn sẽ xử lý và xử lý vào lần sau. Hội nghị lại giao cho Việt Minh Khánh Hòa tổ chức triển khai tiếp cuộc họp sắp tới đây.
Sau cuộc họp này, đồng chí Hồ Độ trở về Tỉnh Quảng Ngãi mang theo bức thư đề ngày 14 tháng 7-1945 của Uỷ ban Vận động Cứu quốc (Việt Minh) tỉnh Khánh Hòa gửi du kích Ba Tơ “Chúng tôi xin tình nguyện đem hết kĩ năng lôi kéo dân chúng Khánh Hòa ủng hộ du kích Ba Tơ… Chúng tôi sẽn mang hết kĩ năng, lôi kéo, vận động tổ chức triển khai du kích tại Khánh Hòa để làm cho lực lượng du kích ngày càng bành trướng”11.
Cùng với bức thư có kèm theo 30 đồng bạc Đông Dương, do đồng bào Khánh Hòa gửi giúp du kích Ba Tơ. Món quà tuy nhỏ nhưng có mức giá trị tinh thần to lớn.
Đầu tháng 8-1945, Hội nghị thống nhất Việt Minh tỉnh lần thứ ba tận nhà bà Nguyễn Thị Liên (mẹ đồng chí Lê Ngọc Bán) ở Xóm Rượu, xã Mỹ Hiệp (nay là thị xã Ninh Hòa). Các nhóm Việt Minh trong tỉnh đều phải có đại biểu tới dự: Trịnh Huy Quang, Lý Khuê (thị xã Ninh Hòa), Nguyễn Long (Suối Ré), Nguyễn Lịnh (Hòn Khói) thuộc phủ Ninh Hòa; Võ Phước Lý, Mai Dương thuộc huyện Vạn Ninh, Nguyễn Văn Chi, Lê Cường thuộc huyện Vĩnh Xương, Trần Danh, Nguyễn Kim Toàn thuộc phủ Diên Khánh, Nguyễn Trọng Kỷ thuộc Ba Ngòi; Nguyễn Duy Tính, Trần Việt Châu, Trần Oanh thuộc thị xã Nha Trang và một số trong những đồng chí khác Bùi San, Đỗ Long, Hoàng Hữu Chấp…
Hội nghị họp trong toàn cảnh rất khẩn trương, phát xít Đức, Ý ở Âu Châu đã biết thành Hồng Quân Liên Xô vượt mặt hoàn toàn12, lò lửa cuộc chiến tranh toàn thế giới thứ hai đã được dập tắt. Ở phương Đông phát xít Nhật đang kề miệng hố, bọn Nhật và tay sai ở địa phương đang hoang mang lo lắng giao động mạnh, cơ quan ban ngành bù nhìn thân Nhật rệu rã, trào lưu cách mạng trong tỉnh lên rất cao và đều khắp hơn lúc nào hết. Nhân dân không chịu nổi ách áp bức bóc lột của bọn phát xít Nhật đã vùng lên đấu tranh mạnh mẽ và tự tin, tình hình đó yên cầu phải thống nhất ngay mọi lực lượng cách mạng trong tỉnh. Hội nghị quyết định hành động hợp nhất những lực lượng Việt Minh và xây dựng Uỷ ban Việt Minh tỉnh, nhất trí coi những đại biểu dự họp đều là thành viên Ban lãnh đạo Việt Minh tỉnh Khánh Hòa. Uỷ ban Việt Minh tỉnh phân công những ủy viên phụ trách Uỷ ban Việt Minh những phủ, huyện. Sau hội nghị này đồng chí Mai Dương đi dự hội nghị do cấp trên triệu tập tại tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi.
Phong trào cách mạng Khánh Hòa có một bước tiến mới có tính chất quyết định hành động, Mặt trận Việt Minh của tỉnh đã được thống nhất, trải qua được chương trình hành vi chung của trào lưu cách mạng toàn tỉnh. Hội nghị Mỹ Hiệp ghi lại một bước tiến rất quan trọng về yếu tố thống nhất lãnh đạo trào lưu cách mạng trong tỉnh. Từ đây trào lưu cách mạng tỉnh Khánh Hòa có những chuyển biến mới, Mặt trận Việt Minh có cơ sở thoáng đãng, với hàng nghìn hội viên cứu quốc, trào lưu lên mạnh ở vùng nông thôn và những thị xã, thị xã.
Ở thị xã Nha Trang, cơ sở Việt Minh tăng trưởng rộng tự do trong viên chức những sở công và tư, trong giới công thương, công nhân, lao động, những người dân marketing nhỏ lẻ. Đặc biệt nhiều công chức thời thượng và trí thức mang tên tuổi tại Nha Trang cũng nhiệt huyết tham gia Việt Minh, mặc kệ sự dụ dỗ mua chuộc của Nhật và Đảng Việt Nam ái quốc đồng tâm hội thân Nhật. Liên đoàn thanh niên Khánh Hòa gồm có trên 2000 đoàn viên, với nòng cốt là thanh niên cứu quốc, thu hút phần đông thanh niên công nhân, công chức, học viên; những hình thức hoạt động giải trí và sinh hoạt của thanh niên rất phong phú, phong phú chủng loại: cắm trại, họp mặt, tổ chức triển khai diễn thuyết về những gương liệt sĩ, anh hùng dân tộc bản địa, khêu gợi lòng yêu nước, tinh thần độc lập dân tộc bản địa, tổ chức triển khai lao động tập thể, tổ chức triển khai truyền bá chữ quốc ngữ, tổ chức triển khai diễn kịch, ca hát, quyên góp tiền bạc giúp đồng bào Bắc Trung bộ và Bắc bộ hiện giờ đang bị đói… Những hoạt động giải trí và sinh hoạt này còn có tác dụng lôi kéo phần đông thanh niên thoát khỏi tác động của liên đoàn lao động ngụy quyền và thanh niên Phan Anh. Lực lượng thanh niên đóng vai trò nòng cốt trong khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành ở Nha Trang.
Các đội tự vệ bí mật được xây dựng ở thị xã Nha Trang, ở tổng Phước Thiện (Vạn Ninh), Suối Ré (Ninh Hòa). Ở Hòa Tân, Đại Điền (Diên Khánh) làm trách nhiệm bảo vệ cán bộ, bảo vệ cơ sở, tương hỗ quần chúng đấu tranh và sẵn sàng cho cuộc khởi nghĩa sắp tới đây.
Việt Minh tỉnh đã và đang tạo ra được cơ sở và nắm được một số trong những chỉ huy và lính bảo an tại thị xã Nha Trang, Ba Ngòi, Hòn Khói… Ta còn vận động một số trong những trí thức trong “Uỷ ban Trị sự vương quốc” do Nhật lập ra, có tình cảm với cách mạng, phục vụ nhu yếu tin tức có mức giá trị và vũ khí cho cách mạng.
Khắp những vùng nông thôn, cơ sở Việt Minh và những đoàn thể cứu quốc tăng trưởng rất mạnh, nhất là ở những tổng Phước Thiện, Phước Tường Nội thuộc huyện Vạn Ninh, vùng Hòn Khói, Suối Ré, thị xã thuộc phủ Ninh Hòa, tổng Trung Châu thuộc phủ Diên Khánh, những làng dọc sông Cái thuộc huyện Vĩnh Xương. Việc tuyên truyền Việt Minh gần như thể minh bạch, đánh tan mọi luận điệu tuyên truyền của chính phủ nước nhà bù nhìn Trần Trọng Kim và của những đảng phải thân Nhật. Những cuộc đấu tranh chống thuế, chống thu vét bông xơ và lúa gạo… thành trào lưu có tính toàn dân nổ ra liên tục và quyết liệt. Đồng bào chống lệnh cấm dệt vải, niêm phong những khung cửi thủ công của cơ quan ban ngành bù nhìn bằng phương pháp đưa khung cửi vào rừng tổ chức triển khai canh gác, tiếp tục dệt vải, đào hầm bí mật, làm vách đôi để cất dấu vải bông. Trong những vùng nông thôn Vạn Ninh, Ninh Hòa, nhiều nơi trào lưu lên mạnh quần chúng đã làm chủ thôn xóm.
Trước trào lưu đấu tranh của nhân dân trong tỉnh đang dâng lên mạnh mẽ và tự tin, bọn quan lại cảm thấy thế suy yếu của Nhật và hoảng sợ. Một vài tên chạy vạy xin đổi đi nơi khác, hòng tránh món nợ phải trả so với nhân dân. Số đông thao tác cầm chừng, thi hành mệnh lệnh cấp trên một cách qua loa, tỏ ra miễn cưỡng trong việc thu mua bông, thu thuế. Nhiều kỳ hào, tổng lý đống ý và ủng hộ những cuộc đấu tranh của nhân dân. Bọn thân Nhật bị phân hóa, số tên ngoan cố làm tay sai cho Nhật không nhiều nếu không thích nói là rất ít. Phong trào quần chúng do Việt Minh lãnh đạo tiến lên rất mạnh. Phát xít Nhật và bọn tay sai của chúng không hề nhờ vào ai và cũng không hề đủ kĩ năng ngăn cản trào lưu cách mạng, không thể quản trị và vận hành cơ quan ban ngành được nữa.
TỔNG KHỞI NGHĨA THÁNG TÁM
Ngay từ thời gian tháng 3 năm 1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng đã nhận được định: “Nếu giặc Nhật mất nước như Pháp năm 1940 và quân đội viễn chinh của Nhật mất tinh thần thì khi đó dù quân liên minh chưa đổ xô cuộc tổng khởi nghĩa của ta vẫn trọn vẹn có thể bùng nổ và thắng lợi”13.
Ngày 11 tháng 8, một cơ thường trực thị xã Nha Trang14đến gặp đồng chí Nguyễn Văn Chi, phục vụ nhu yếu thông tin Nhật đã đặt yếu tố đầu hàng Đồng minh. Tin ấy được cấp tốc truyền đến những đồng chí trong Tỉnh ủy lâm thời. Đêm 12 tháng 8, một cuộc hội nghị những đồng chí lãnh đạo Việt Minh tỉnh được triệu tập tận nhà ông Nguyễn Điệp, số 45 đường Hoàng Tử Cảnh (nay là 137 Hoàng Văn Thụ) Nha Trang. Hội nghị quyết định hành động địa thế căn cứ vào chủ trương của Trung ương, phải nắm ngay thời cơ Nhật tuyên bố đầu hàng Đồng minh để phát động cuộc khởi nghĩa trong toàn tỉnh. Sau hội nghị này đồng chí Trịnh Huy Quang về Ninh Hòa, Hoàng Hữu Chấp về Vạn Ninh để phát động khởi nghĩa tại địa phương.
Tại Vạn Ninh, sáng 13 tháng 8, đồng chí Hoàng Hữu Chấp triệu tập cuộc họp Việt Minh huyện và đại biểu Việt Minh cơ sở để phổ cập chủ trương khởi nghĩa của tỉnh và vạch ra kế hoạch khởi nghĩa của huyện, bầu ra Ban chỉ huy khởi nghĩa gồm những đồng chí Hoàng Hữu Chấp, Nguyễn Sinh, Võ Chúc, Nguyễn Bảy, Nguyễn Hậu, Dương Tấn Anh, Huỳnh Quang Anh, Huỳnh Quang Vinh, do đồng chí Hoàng Hữu Chấp làm trưởng phòng ban.
Đêm 13 tháng 8, nhân dân những xã quanh thị xã Giã nổi trống, mõ, trang bị giáo, mác, gậy kéo về thị xã tương hỗ cho lực lượng tự vệ những tổng Phước Tường Nội, Phước Thiện, vây hãm huyện đường, bắt giữ tri huyện Nguyễn Trọng Thuần, tịch thu ấn tín, tài liệu đem thiêu hủy trước sân huyện đường.
Sáng 14-8, hàng nghìn đồng bào những nơi trong huyện phần lớn là tổng Phước Tường Nội, triệu tập về huyện làm cuộc mít tinh lớn. Đồng chí Hoàng Hữu Chấp đại diện thay mặt thay mặt Uỷ ban Việt Minh huyện tuyên bố xóa khỏi cơ quan ban ngành bù nhìn tay sai Nhật và xây dựng cơ quan ban ngành cách mạng lâm thời huyện. Tiếp tiếp sau đó chỉ trong 3 ngày cơ quan ban ngành cách mạng đã nhanh gọn được xây dựng khắp những làng xã.
Tại Ninh Hòa, trào lưu quần chúng lên rất mạnh. Trong những ngày 14-15-16 tháng 8, quần chúng nổi dậy giành cơ quan ban ngành thắng lợi ở hầu hết vùng nông thôn. Tiếng trống mõ inh ỏi, đèn đuốc sáng rực ở những làng quanh thị xã Ninh Hòa làm cho bọn ngụy quyền tay sai Nhật hoang mang lo lắng cực độ. Trong toàn cảnh ấy Việt Minh phủ cử đại diện thay mặt thay mặt đến gặp tri phủ Hồ Hưng, báo cho y biết phải tuân theo lệnh của cách mạng, đồng thời cử người tới gặp viên sĩ quan chỉ huy quân đội Nhật ở Ninh Hòa, thông tin công cuộc cách mạng của người Việt Nam và yêu cầu quân đội Nhật không được can thiệp.
Sáng ngày 17 tháng 8, hàng vạn đồng bào những xã đổ ra đường biểu tình tuần hành, kéo về thị xã vây hãm phủ đường như kế hoạch đã vạch. Tri phủ mang sách vở, ấn tín ra nạp cho cách mạng. Sau đó cuộc biểu tình trở thành cuộc mít tinh lớn tại sân vận động (sau phủ đường). Đồng chí trưởng phòng ban khởi nghĩa tuyên bố xóa khỏi cơ quan ban ngành bù nhìn và xây dựng cơ quan ban ngành cách mạng lâm thời phủ do đồng chí Trịnh Huy Quang làm quản trị.
Tin khởi nghĩa thắng lợi ở hai huyện Vạn Ninh, Ninh Hòa truyền đi nhanh gọn làm cho nhân dân phấn khởi, tin tưởng, trái lại làm cho kẻ địch thêm hoang mang lo lắng, giao động. Lính Nhật đóng yên trong trại, những tầng lớp trung gian được trào lưu chống Nhật cứu nước lôi cuốn ngả về phía lực lượng cách mạng. Các tổ chức triển khai chính trị thân Nhật, dưới những đòn đả kích nặng của trào lưu Việt Minh đã phân hóa cao độ. Bọn Việt gian lo sợ tìm gặp những đồng chí lãnh đạo Việt Minh xin khoan hồng. Tình hình đó chứng tỏ thời cơ giành cơ quan ban ngành ở tỉnh đã chín muồi.
Tuy nhiên, khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành ở tỉnh lỵ Nha Trang là một yếu tố trọng điểm và khá mạo hiểm chính vì ở Nam Trung bộ chưa đâu có khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành tỉnh, lệnh khởi nghĩa của cấp trên chưa tới nơi, trong tỉnh lại sở hữu cả sư đoàn lính Nhật, riêng ở Nha Trang có trên 3000 tên. Nha Trang là một vị trí rất nhạy cảm so với Sài Gòn, nhưng cuộc khởi nghĩa ở đó cũng chưa nổ ra. Đêm 15-8, Tỉnh ủy lâm thời mở cuộc họp với đại biểu những huyện tại một vị trí khu vực Xóm Mới gần kho xăng Phước Hải. Hội nghị biểu thị sự phấn khởi trước cuộc khởi nghĩa đang khởi đầu thuận tiện ở những huyện phía Bắc tỉnh và nhanh gọn nhất trí phải ra sức sẵn sàng và tiến hành khởi nghĩa thắng lợi trong toàn tỉnh mà mấu chốt là cuộc khởi nghĩa tại Nha Trang. Hội nghị bầu ban khởi nghĩa gồm những đồng chí Bùi San làm ủy viên thường trực và những đồng chí Nguyễn Văn Chi, Trần Việt Châu. Hội nghị chủ trương tổ chức triển khai những cuộc biểu tình thị uy, thông qua đó tăng cường lực chống va đập lượng và thăm dò sự phản ứng của Nhật. Hội nghị chỉ rõ trên cơ sở nhân dân được phát động, cần thi hành một quyết sách mềm dẻo làm cho bọn Nhật không đủ can đảm can thiệp vào việc làm nội bộ của ta.
Tiếp đó vào trong thời gian ngày 17-8 trình làng Đại hội Việt Minh toàn tỉnh gồm đông đủ đại biểu của Tỉnh ủy lâm thời và Uỷ ban Việt Minh tỉnh, đại biểu thị xã Nha Trang, đại biểu những phủ, huyện. Đồng chí Trần Chí Hiền đi Huế liên lạc với Tỉnh ủy Thừa Thiên được tin Nhật sắp đầu hàng Đồng minh và chủ trương khởi nghĩa của ta. Trên đường về đồng chí có trách nhiệm truyền đạt tin trên cho Tỉnh ủy Tỉnh Quảng Ngãi và cũng nhân đó, đồng chí biết được cuộc khởi nghĩa sắp nổ ra ở Tỉnh Quảng Ngãi. Đồng chí về đến tỉnh kịp dự Đại hội Việt Minh tỉnh và thông tin tình hình cho đại hội. Đại hội Việt Minh tỉnh bàn rõ ràng về kế hoạch khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành tỉnh tại Nha Trang, bầu Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời do những đồng chí Nguyễn Văn Chi làm quản trị, Phạm Cự Hải phó quản trị, Trần Chí Hiền ủy viên quân sự chiến lược, Tôn Thất Vỹ (tức Nguyễn Minh Vỹ), ủy viên thư ký và một số trong những ủy viên phụ trách những ngành.
Được tin bọn đầu sỏ ngụy quyền tỉnh dự tính tổ chức triển khai một cuộc mít tinh lớn của thanh niên vào trong thời gian ngày 19 tháng 8 để mừng chính phủ nước nhà Trần Trọng Kim, Tỉnh ủy lâm thời và Uỷ ban khởi nghĩa tỉnh quyết định hành động tận dụng thời cơ này để biến cuộc mít tinh do địch tổ chức triển khai thành cuộc khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành ở tỉnh. Anh Đào Thiện Thi, thủ lĩnh Liên đoàn thanh niên Khánh Hòa được Uỷ ban khởi nghĩa giao trách nhiệm tranh thủ những Đk hợp pháp, tạo thuận tiện cho việc tập hợp quần chúng và binh sĩ yêu nước đến vị trí mít tinh, đồng thời kéo được những tên đứng đầu tư mạnh quan ban ngành bù nhìn tỉnh Khánh Hòa, thị xã Nha Trang, Vĩnh Xương, Diên Khánh và những sĩ quan Nhật đóng tại Nha Trang đến dự. Để tăng thêm lực lượng tương hỗ, Tỉnh ủy lâm thời và Uỷ ban khởi nghĩa tỉnh quyết định hành động kêu gọi nhân dân huyện Diên Khánh, Vĩnh Xương nổi dậy khởi nghĩa cùng trong ngày với Nha Trang.
Công việc sẵn sàng cho khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành được triển khai rất là khẩn trương, tràn trề khí thế hào hùng, sôi sục. Truyền đơn, cáo thị được phổ cập khắp nơi lôi kéo đồng bào đoàn kết đứng lên khởi nghĩa giành cơ quan ban ngành, lên án phát xít Nhật, vạch mặt cơ quan ban ngành bù nhìn tay sai thân Nhật. Các đội tự vệ bí mật tuần tra quanh khu vực triệu tập người Pháp, và những doanh trại Nhật, bám sát những cơ quan đầu não quan trọng của cơ quan ban ngành bù nhìn, theo dõi chặt những tên Việt gian đầu sỏ.
Tỉnh ủy lâm thời và Uỷ ban khởi nghĩa rất chú trọng tìm hiểu mức độ phản ứng của Nhật, đồng thời sẵn sàng chu đáo để đối phó với quân đội Nhật trong trường hợp nguy hiểm.
Sáng 19 tháng 8, một phái đoàn Việt Minh do đồng chí Nguyễn Văn Chi làm trưởng phi hành đoàn được cử đến Sở hiến binh Nhật để thông tin cho phía Nhật rõ không được can thiệp vào công cuộc cách mạng của nhân dân ta và hứa sẽ bảo vệ bảo vệ an toàn cho quân Nhật rút về nước bảo vệ an toàn và uy tín. Viên sĩ quan Sở hiến binh Nhật Kobaysi vấn đáp đại ý: “Các ông nói như vậy, chứ những ông có khẩu hiệu chống chúng tôi, như vậy là thế nào? Các ông nói rằng những ông giữ trật tự, nhưng việc đó đã có được sự đồng ý của nhà cầm quyền hợp pháp (ý nói Bảo Đại) không ?” Đại diện ta vấn đáp: “Khi những ông không can thiệp vào việc làm của nước chúng tôi, thì chúng tôi không chống đối những ông. Chúng tôi hành vi theo chủ trương của đoàn thể chúng tôi, chứ không theo nhà cầm quyền hợp pháp nào cả”.
Trước những lý lẽ thẳng thắn về nguyên tắc nhưng rất là mềm mỏng dính của đại diện thay mặt thay mặt ta, viên chỉ huy Nhật lúng túng, chẳng khước từ mà cũng chẳng nhận lời yêu cầu của ta, nhưng thái độ của Nhật tỏ ra thận trọng không đủ can đảm hống hách như trước.
Kế hoạch về cuộc khởi nghĩa tại Nha Trang được vạch ra một cách chu đáo, tỉ mỉ. Lực lượng tham gia mít tinh không riêng gì hạn chế chế trong phạm vi thanh niên Nha Trang mà còn gồm có những tầng lớp nhân dân thị xã và quần chúng ở những vùng thuộc huyện Vĩnh Xương, một bộ phận nhân dân và cán bộ phủ Diên Khánh.
Trưa ngày 19 tháng 8, nhân dân từng đoàn, từng đoàn minh bạch mang gậy gộc, dây thừng, cầm những lá cờ “quẻ ly” cuộn chặt dấu bên trong lá cờ đỏ sao vàng và băng khẩu hiệu Việt Minh, rầm rập kéo về sân vận động Nha Trang. Bên ngoài đó là đoàn người đi dự mít tinh của ngụy quyền, nhưng bên trong là những lực lượng khởi nghĩa, có tự vệ vũ trang làm nòng cốt. Các đội tự vệ cách mạng và lực lượng yêu nước trong những đội lính khố xanh bám chặt bọn quan lại và những tên Việt gian đầu sỏ để sẵn sàng trấn áp ngay hành vi chống đối của chúng. Đồng thời, ở những văn phòng, những cơ quan hành chánh và cơ quan ban ngành của địch, ta cũng sắp xếp lực lượng canh gác chờ quân khởi nghĩa đến chiếm.
14 giờ ngày 19 tháng 8, một rừng người đã phủ kín sân vận động Nha Trang. Bọn quan lại tỉnh, huyện, thị xã, bọn hiến binh Nhật, bọn mật thám những loại, những tên đứng đầu những tổ chức triển khai phản động đều xuất hiện đông đủ. Tất cả bọn chúng đều bị lực lượng vũ trang bí mật kèm chặt.
15 giờ ngày 19 tháng 8 – giờ phút lịch sử dân tộc bản địa trọng đại. Cuộc khởi nghĩa của nhân dân Nha Trang khởi đầu bằng việc đồng chí Trần Oanh xuất hiện sẵn ở chân cột cờ bất thần hạ cờ “quẻ ly” của ngụy quyền xuống, dẫm chân lên và nhanh gọn buộc lá cờ đỏ sao vàng – lá cờ cách mạng vào dây và từ từ kéo lên đỉnh cột cờ, giữa tiếng hoan hô, hò reo của nhân dân vang lên như sấm. Phút chốc, băng cờ, biểu ngữ của Việt Minh từ bốn phía được tung ra. Bọn địch ngơ ngác, nhốn nháo. Một viên sĩ quan Nhật đặt tay vào đốc kiếm định bước lên, liền bị 2 tự vệ chặn lại, yêu cầu hắn đứng yên tại chỗ. Bỗng tiếng hô: “Nghiêm!” và lệnh chào cờ vang lên dõng dạc. Cả sân vận động trở lại im re trật tự, một sự im re trong giờ phút thiêng liêng của Tổ quốc. Đội ngũ binh sĩ yêu nước do Lê Thám và Phạm Thám phụ trách, nhất tề bồng súng cùng hàng nghìn đồng bào đứng nghiêm chào cờ đỏ sao vàng đĩnh đạc, hiên ngang trên đỉnh cột, lộng gió tung bay dưới trời thu Nha Trang xanh thẳm.
Sau giờ phút nghiêm trang ấy, đồng chí Đào Thiện Thi được hai đội viên tự vệ trang bị súng ngắn bảo vệ, bước lên forum, thay mặt Uỷ ban Việt Minh tỉnh Khánh Hòa tuyên bố xóa khỏi cơ quan ban ngành bù nhìn tỉnh, và lôi kéo đồng bào ủng hộ Mặt trận Việt Minh, ủng hộ cơ quan ban ngành cách mạng.
Bọn đứng đầu bù nhìn tỉnh: tuần vũ Phan Thanh Kỷ, án sát Lê Huy Tiềm, bọn ngụy quyền thị xã, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, bọn mật thám Việt gian bị tự vệ ta, hai người kèm một, bắt đem đi. Băng đệm buồm chữ đen của ngụy quyền treo trên khán đài bị gỡ ném xuống đất, thay vào đó là băng vải đỏ chữ vàng “Mặt trận Việt Minh muôn năm! Chính quyền cách mạng muôn năm!”.
Viên sĩ quan liên lạc Nhật Sakaguchi bực tức bước lên bục gỗ sừng sộ:
– “Ai cho những người dân độc lập?”
Cả sân vận động hô to:
– “Nhân dân!”.
– “Nhật Bản có cho những người dân độc lập không?”
– “Không cần. Không cần?”15.
Trước khí thế cách mạng sôi sục của quần chúng, viên sĩ quan Nhật hoảng sợ cùng đồng bọn chuồn thẳng.
Trong khi đó, hàng trăm cán bộ được cơ sở Việt Minh công kênh diễn thuyết trước quần chúng. Tiếng hoan hô của nhân dân vang dậy: “Ủng hộ Việt Minh!”, “Đả thay máu chính quyền phủ nước nhà Trần Trọng Kim!”…
17 giờ, cuộc mít tinh trở thành cuộc tuần hành thị uy. Quần chúng phân thành nhiều đoàn tỏa ra đi chiếm kho bạc, nhà đèn, máy nước, những văn phòng, cơ quan của cơ quan ban ngành bù nhìn những cấp, doanh trại lính khố xanh, công an, mở nhà lao giải phóng tù. Đoàn tuần hành đông nhất kèm viên tỉnh trưởng Phan Thanh Kỷ vừa bị tóm gọn đi theo, tiến thẳng đến “Tòa sứ”, nơi đóng cơ quan đầu sỏ ngụy quyền, tịch thu ấn tín và những phương tiện đi lại thao tác. Tại đây Uỷ ban nhân dân Cách mạng lâm thời tỉnh Khánh Hòa trình làng đồng bào. Đồng chí Nguyễn Văn Chi, quản trị Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh nói vắn tắt 10 quyết sách lớn của Mặt trận Việt Minh và lôi kéo đồng bào đoàn kết, đấu tranh giữ vững cơ quan ban ngành cách mạng.
Các đoàn biểu tình tiếp tục tuần hành trên những đường phố, với việc tham gia của quần chúng mỗi lúc một đông thêm, hô vang những khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm!”, “Mặt trận Việt Minh muôn năm!” và hát những bài hát cách mạng cho tới tận khuya.
Một sự kiện cũng phải nhắc tới là trong lúc những đồng chí trong Uỷ ban cách mạng lâm thời đang trao đổi ý kiến về những công tác làm việc sắp đến thì có một viên sĩ quan Nhật xin gặp, tự trình làng là người Triều Tiên, thay mặt nhân dân Triều Tiên đến chúc mừng nước Việt Nam độc lập. Thay mặt nhân dân, đồng chí quản trị tỉnh cảm ơn anh bạn Triều Tiên và nói rằng: “Tôi tin là Triều Tiên, Tổ quốc của anh cũng nhất định giành được độc lập trong tình thế này”16. Có lẽ đấy là quan hệ quốc tế thứ nhất của nhân dân Khánh Hòa trong thời gian ngày nước nhà độc lập.
Ở Vĩnh Xương, sau khoản thời hạn tham gia giành cơ quan ban ngành tại Nha Trang, nhân dân chiếm ngay huyện đường và tràn về những địa phương, xóa khỏi cơ quan ban ngành bù nhìn tổng xã, lập nên cơ quan ban ngành cách mạng. Ngày 20 tháng 8, Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện Vĩnh Xương được xây dựng do đồng chí Hồ Xuân Cang làm quản trị.
Tại phủ Diên Khánh một địa phận quan trọng phía Nam tỉnh, nhân dân đã sẵn sàng nổi dậy. Ngày 17 tháng 8, Uỷ ban Việt Minh phủ triệu tập hội nghị đại biểu Việt Minh toàn phủ tại trường Phú Hậu (Suối Hiệp) để truyền đạt quyết định hành động phát động quần chúng khởi nghĩa của tỉnh. Những cuộc tuyên truyền xung phong và tuyên truyền vũ trang được tiến hành tận nhà hát Tân Đức, đình Đại Điền Trung, Hòa Tân. Cờ đỏ sao vàng được treo ở Thành, Phú Lộc, Đại Điền, biểu thị khí thế hừng hực của nhân dân trước thời điểm ngày khởi nghĩa.
Theo kế hoạch của Uỷ ban khởi nghĩa, từ mờ sáng ngày 19 tháng 8, nhân dân những vùng Hòa Tân, Đại Điền, Phú Cốc, Trường Lạc rầm rộ biểu tình vũ trang thị uy tiến về Thành. Các đội tự vệ nhanh gọn chiếm giữ và sắp xếp lực lượng sẵn tại những điểm xung yếu: Cầu Sông Cạn, nhà Dây thép, cổng Thành, đồng thời xây những chướng ngại vật trên quốc lộ số 1 từ Nha Trang đến Thành đề phóng lực lượng quân Nhật tăng viện lên.
14 giờ, quần chúng cách mạng chiếm giữ những văn phòng ngụy quyền như dinh Tuần vũ, Án sát…17chiếm nhà lao Thành, thả tù nhân. 15 giờ, chiếm phủ Diên Khánh. 16 giờ, mấy nghìn nhân dân dự cuộc mít tinh lớn tại sân vận động nội thành của thành phố để tiếp nhận sự trình làng của Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện do đồng chí Lê Hinh làm quản trị.
Tại Ba Ngòi, được tin thị xã Nha Trang và những huyện khác trong tỉnh đã khởi nghĩa thắng lợi, đêm 19 tháng 8, đồng chí Tôn Thất Chí tổ chức triển khai cuộc họp tại trường tiểu học Đá Bạc, thành phần gồm có những đại biểu nhân sĩ, những phe nhóm chính trị, công chức, binh sĩ có tình cảm với Việt Minh để trình diễn chủ trương khởi nghĩa của Mặt trận Việt Minh huyện. Tỉnh ủy và Mặt trận Việt Minh tỉnh cử hai cán bộ là đồng chí Nguyễn Xuân Cúc và Võ Văn Yêm vào Ba Ngòi tương hỗ những đồng chí ở đây tổ chức triển khai chỉ huy khởi nghĩa.
Theo đúng kế hoạch, mờ sáng ngày 22 tháng 8, đồng bào Kinh và đồng bào những dân tộc bản địa trang bị giáo mác, gậy gộc, tên, ná, từ Cà Rôm, Hiệp Mỹ, Hiệp Thạnh, Trại Cá, Trà Long, Khánh Cam, Hòa Do, Mỹ Ca, Cồn Ké theo đường số 1 đổ về Đá Bạc. Đồng bào làm nghề biển Cam Ranh, Thịnh Xương, Cồn Sung, Bình Ba, Bình Hưng trên hàng trăm chiếc thuyền lớn nhỏ giương cờ đỏ sao vàng cùng tiến về Đá Bạc, vây hãm chiếm Nha đại diện thay mặt thay mặt hành chính và những văn phòng ngụy quyền. Viên kiểm lý Tôn Thất Ẩn giao nộp ấn tín, hồ sơ cho cách mạng. Các tên Việt gian phản động đều bị tự vệ bắt giữ. Uỷ ban nhân dân cách mạng lâm thời huyện do đồng chí Nguyễn Xuân Cúc làm quản trị trình làng quần chúng, tuyên bố xóa khỏi cơ quan ban ngành bù nhìn, công bố 10 quyết sách của Mặt trận Việt Minh.
Quân Nhật ở Cam Ranh rất đông18nhưng giữ im re vì trước đó ta đã cử đại diện thay mặt thay mặt đến thông tin, thương lượng nhằm mục tiêu tranh thủ thái độ không can thiệp của Nhật.
Chỉ trong vòng hơn tuần lễ, nhân dân Khánh Hòa dưới sự tổ chức triển khai và lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời và Mặt trận Việt Minh tỉnh, đã đứng lên tổng khởi nghĩa thắng lợi, xóa khỏi trọn vẹn cơ quan ban ngành tay sai của giặc Nhật, xây dựng cơ quan ban ngành cách mạng từ tỉnh đến huyện, xã.
Khí thế vui tươi, sôi động bao trùm những đường phố thị xã, thị xã, vùng nông thôn, hải hòn đảo xa xôi hẻo lánh. Trên mặt mọi người đều lộ rõ ràng hân hoan, vui sướng khôn tả vì cách mạng đã thành công xuất sắc, tỉnh nhà được trọn vẹn độc lập, tự do, cơ quan ban ngành về tay nhân dân.
Từ đây, toàn Đảng, toàn dân Khánh Hòa bắt tay vào tiến hành trách nhiệm mới của cách mạng cùng nhân dân toàn nước ra sức chiến đấu bảo vệ và xây dựng nền độc lập, tự do của Tổ quốc.
* *
*
Thắng lợi của cuộc tổng khởi nghĩa tháng Tám năm1945 là thành tựu tuyệt vời của tinh thần, ý chí, trí tuệ của nhân dân tỉnh ta, ghi lại bước tăng trưởng của trào lưu cách mạng, mở ra thời kỳ đấu tranh mới của nhân dân Khánh Hòa, hòa vào trào lưu chung toàn nước trong những cao trào cách mạng.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, Đảng bộ và nhân dân Khánh Hòa đã cùng với toàn nước đập tan xiềng xích nô lệ của thực dân đế quốc trong khoảng chừng thời gian gần một thế kỷ, lật nhào quyết sách quân chủ chuyên chế mấy nghìn năm, lập nên Nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa – Nhà nước công nông thứ nhất ở Đông Nam châu Á. Nhân dân Khánh Hòa cũng như nhân dân toàn nước từ người nô lệ trở thành người dân của một nước độc lập, làm chủ vận mệnh của tớ. Từ đây, dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng, Đảng bộ và nhân dân Khánh Hòa xộc vào một trong những cuộc trường chinh mới với những biến hóa cách mạng lớn lao và thâm thúy, quyết tâm vượt qua muôn vàn thử thách, hiểm nguy để xây dựng và bảo vệ cơ quan ban ngành, tiến hành 30 năm trường kỳ kháng chiến và thắng lợi 2 đế quốc hung bạo nhất, góp thêm phần tiến hành thống nhất Tổ quốc, đưa toàn nước tiến lên theo con phố xã hội chủ nghĩa.
___________
1. Gồm: Đức – Ý – Nhật.
2. Tài liệu tàng trữ tại Cục Lưu trữ Bộ Nội vụ. Bản sao lưu tại Bộ phận Lịch sử Đảng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Khánh Hòa.
3. Văn kiện Đảng 1939 – 1945, Nhà Xuất bản Sự Thật – Tp Hà Nội Thủ Đô 1936, trang 142.
4. Trong khởi nghĩa Nam kỳ, thực dân Pháp đã bắt và giết hại gần 6.000 người cách mạng.
5. NQ Hội nghị TW lần thứ 8. Văn kiện Đảng 1930-1945. Ban NCLSĐ TW xuất bản. Tp Hà Nội Thủ Đô 1977, tr 198.
6. Tên gọi tắt của Việt Nam độc lập liên minh.
7. Hồ Chí Minh – Tuyển tập, tập I. Nhà xuất bản Sự Thật Tp Hà Nội Thủ Đô 1980, trang 322.
8. Trước ngày giải phóng miền Nam 30-4-1975, từ quen gọi và viết là Ban Mê Thuột.
9. Trong suốt thời hạn hoạt động giải trí và sinh hoạt ở tỉnh Khánh Hòa, đồng chí dùng tên Tôn Thất Vỹ sau mới đổi thành Nguyễn Minh Vỹ.
10. Nhà đồng chí Đặng Thao được sử dụng làm cơ quan liên lạc của Việt Minh Khánh Hòa thời hạn đầu.
11. Thư gửi du kích Ba Tơ của Uỷ ban Vận động Cứu quốc tỉnh Khánh Hòa – Bản lưu tại Bộ phận Nghiên cứu Lịch sử Đảng – Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Khánh Hòa.
12. 30-4-1945, Hồng quân Liên Xô chiếm Béc-lin, 9-5-1945 phát xít Đức ký văn bản đầu hàng Liên Xô và liên minh.
13. Nhật-Pháp bắn nhau và hành vi của toàn bộ chúng ta. Văn kiện Đảng 1930-1945. Ban NCLS Đảng Trung ương xuất bản, Tp Hà Nội Thủ Đô 1977, trang 392, 393.
14. Bác sĩ Lê Văn Tân thao tác trong Ban Trị sự vương quốc do Nhật lập ra, là cơ sở của Việt Minh tỉnh có máy thu thanh theo dõi những tin tức của Nhật để thông tin cho ta.
15. Theo hồi ký của đồng chí Nguyễn Văn Chi, Đào Thiện Thi, Tôn Thất Vỹ và số đồng chí khác.
16. Theo hồi ký của đồng chí Nguyễn Văn Chi.
17. Tên tri phủ Diên Khánh vắng mặt vì đi dự cuộc mít tinh tại Nha Trang.
Sau thay máu chính quyền 9-3-1943, những cơ quan đầu tỉnh Nam triều đã chuyển về đóng tại Nha Trang.
18. Lúc này Cam Ranh là hậu cứ của quân Nhật, ở đây chúng có đến 1 sư đoàn.
– Một số Keywords tìm kiếm nhiều : ” Review Cuộc vận động dân chủ 1936 — 1939 được phần đông nhân dân tham gia là vì tiên tiến và phát triển nhất , Share Link Tải Cuộc vận động dân chủ 1936 — 1939 được phần đông nhân dân tham gia là vì “.
Thảo Luận vướng mắc về Cuộc vận động dân chủ 1936 — 1939 được phần đông nhân dân tham gia là vì
Bạn trọn vẹn có thể để lại Comment nếu gặp yếu tố chưa hiểu nhé.
#Cuộc #vận #động #dân #chủ #được #đông #hòn đảo #nhân #dân #tham #gia #là
Bình luận gần đây