Mục lục bài viết
Thủ Thuật Hướng dẫn Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng 2022
Cập Nhật: 2022-03-24 19:23:11,You Cần biết về Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng. You trọn vẹn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Ad đc tương hỗ.
Mời bạn đọc theo dõi thêm bài khảo cứu khác về văn hóa truyền thống Đông Sơn của LSTV, có update những nghiên cứu và phân tích tiên tiến và phát triển nhất về di truyền, khảo cổ học:
luocsutocviet.wordpress/2020/10/11/503-khao-cuu-ve-nen-van-hoa-dong-son/
1. Những đoạn đường phát hiện và nghiên cứu và phân tích
1.1. Đúng 90 năm trước đó, ngày hè năm 1924, di tích lịch sử Đông Sơn được phát hiện do một người nông dân đi câu cá đã tìm thấy một số trong những đồ đồng xuất lòi ra ở bờ sông Mã sau những trận mưa lớn. Sự kiện này đã thu hút được sự để ý của những học giả Trường Viễn Đông Bác cổ. Những cuộc khai thác Đông Sơn thứ nhất được tiến hành từ thời gian năm 1924 đến năm 1932 dưới sự điều khiển và tinh chỉnh của Pajot. L, một viên chức thuế quan và cũng là người sưu tầm cổ vật ở Thanh Hoá. Kết quả của những cuộc khai thác này được Goloubew.V, một học giả Trường Viễn Đông Bác cổ, mệnh danh là: “Thời đại đồng thau ở Bắc Kỳ và Bắc Trung Kỳ” để xác lập nội dung của văn hoá khảo cổ mới được mày mò này. Những phát hiện ở Đông Sơn gây sự để ý của những học giả nghiên cứu và phân tích trong khu vực. Năm 1934, Heine Geldern R, nhà khảo cổ học người Áo, đã đề xuất kiến nghị gọi thời kỳ đó là “Văn hóa Đông Sơn”.(*)
Từ năm 1935 đến 1939, hàng loạt cuộc khai thác và nghiên cứu và phân tích di chỉ Đông Sơn và những sưu tập hiện vật ở khắp miền Bắc Việt Nam của Janse O. được công bố.
Mặc dù thuật ngữ “Văn hóa Đông Sơn” do Heine Geldern đưa ra nhanh gọn được thừa nhận và sử dụng rộng tự do, nhưng nội dung văn hóa truyền thống nó lại được diễn giải theo nhiều cách thức rất khác nhau trong giới tiền sử học đương thời. Có thuở nào hạn dài những học giả san sẻ với Heine Geldern khi nhận định rằng văn hóa truyền thống Đông Sơn là người đại diện thay mặt thay mặt cho toàn bộ những văn hóa truyền thống thời đại đồng thau ở vùng Vân Nam và Khu vực Đông Nam Á. Về niên đại của nền văn hóa cổ truyền truyền thống Đông Sơn cũng luôn có thể có nhiều ý kiến rất khác nhau. Heine Geldern cho niên đại mở đầu của văn hóa truyền thống Đông Sơn vào lúc thế kỷ VIII-VII tr CN, trong lúc Karlgren thì xếp vào lúc thế kỷ IV-III tr CN. Goloubew nhận định rằng, thời đại kết thúc của văn hóa truyền thống Đông Sơn vào lúc thời Hán. Khi bàn về nguồn gốc văn hóa truyền thống Đông Sơn, hầu hết những học giả nói trên tuy nhận thấy tính chất địa phương, độc lạ và rất khác nhau của văn hóa truyền thống Đông Sơn, nhưng thường đi tìm quan hệ nguồn gốc của văn hóa truyền thống Đông Sơn ở bên phía ngoài, hay chịu sự tác động của bên phía ngoài.
Dẫu còn những hạn chế tất yếu nào đó do trình độ khảo cổ học đương thời, nhưng việc phát hiện và xác lập văn hoá Đông Sơn là một trong những thành tựu quan trọng nhất của khảo cổ học tiền sử Đông Dương thuở thiếu thời. Công lao đó thuộc về những học giả quốc tế, còn những nỗ lực nhằm mục tiêu làm sáng tỏ mọi khía cạnh của nền văn hoá này thuộc về nhiều thế hệ những nhà nghiên cứu và phân tích khảo cổ học Việt Nam.
1.2. Sau năm 1954, ngành khảo cổ học non trẻ Việt Nam tiến hành khảo sát cơ bản cũng như bước tiên phong nghiên cứu và phân tích nhằm mục tiêu làm rõ hơn nội dung những văn hoá khảo cổ học ở miền Bắc việt nam, nhất là văn hóa truyền thống Đông Sơn.
Trong trong năm 1959-1960, việc phát hiện và khai thác kho mũi tên đồng ở Cầu Vực (Cổ Loa) hay như thể di tích lịch sử Phùng Nguyên và Thiệu Dương đã mở đầu cho công cuộc nghiên cứu và phân tích thời đại kim khí ở việt nam. Đáng để ý là từ thời gian năm 1961-1967, di tích lịch sử Đông Sơn được khai thác với quy mô lớn. Cũng khoảng chừng thời hạn này, ở lưu vực sông Mã, sông Chu, những nhà khảo cổ đã phát hiện và khai thác nhiều di tích lịch sử có những đặc trưng thân thiện với văn hóa truyền thống Đông Sơn. Tại lưu vực sông Hồng, thật nhiều di tích lịch sử Đông Sơn được phát hiện. Nổi bật là bộ sưu tập đồ đồng Đông Sơn tìm kiếm được ở ven sông Hồng ở tỉnh Yên Bái; đó là những hiện vật vô cùng độc lạ và rất khác nhau (như chiếc thạp đồng Đào Thịnh, nay trở thành bảo vật Quốc gia). Trên đất tổ Vua Hùng vùng Phú Thọ những nhà khảo cổ học đã phát hiện được nhiều di tích lịch sử Đông Sơn nổi bật nổi bật ở Thanh Đình, Chính Nghĩa, Phú Hậu, v.v.. Ở vùng duyên hải Hải Phòng Đất Cảng, những nhà khảo cổ học đã phát hiện nhiều di tích lịch sử đáng để ý, nổi trội là những ngôi mộ thân cây khoét rỗng ở Việt Khê.
Từ 1968-1970, nhiều di tích lịch sử quan trọng của văn hóa truyền thống Đông Sơn (như vị trí Vinh Quang, Cổ Loa, Đình Chàng, v.v.) được khai thác và nghiên cứu và phân tích, phục vụ đắc lực cho thời kỳ nghiên cứu và phân tích thời đại Hùng Vương do Viện Khảo cổ học khởi xướng.
Bước vào trong năm 1970 đến thời gian đầu thập kỷ 1980, cạnh bên công cuộc nghiên cứu và phân tích những di tích lịch sử Đông Sơn, một loạt những di tích lịch sử có tính chất khác Đông Sơn, mà sau này chúng được xác lập thuộc quá trình Tiền Đông Sơn, nổi bật nổi bật như Phùng Nguyên (lần hai), Gò Mun (Phú Thọ), Lũng Hòa, Đồng Đậu (Vĩnh Phúc), Từ Sơn (Bắc Ninh), Văn Điển, Đồng Dền, Đình Chàng (Tp Hà Nội Thủ Đô), Tràng Kênh (Hải Phòng Đất Cảng), Đông Khối (Thanh Hóa), v.v. đã được khai thác. Trong những di tích lịch sử Đông Sơn ở lưu vực sông Hồng, nổi trội có di tích lịch sử Làng Cả, di tích lịch sử Gò De, Thanh Đình với số lượng phong phú những di vật đồng, đó là những dẫn chứng vật chất thuyết phục về vùng Kinh đô Văn Lang ở vùng đất Tổ. Việc phát hiện di tích lịch sử Mả Tre trong thành cổ Cổ Loa (với di vật độc lạ và rất khác nhau chiếc trống Cổ Loa I cùng thật nhiều hiện vật đồng có mức giá trị) đã đã cho toàn bộ chúng ta biết vai trò TT kinh tế tài chính, chính trị, quân sự chiến lược của Kinh đô nước Âu Lạc. Kết quả những nghiên cứu và phân tích và khai thác nói trên đã hỗ trợ những nhà khảo cổ học xác lập được phổ hệ tăng trưởng văn hóa truyền thống thời kim khí vùng châu thổ Bắc Bộ: Phùng Nguyên – Đồng Đậu – Gò Mun – Đông Sơn.
Ở lưu vực sông Mã, những nhà khảo cổ học cũng phát hiện hàng loạt những di tích lịch sử kim khí. Đáng để ý là những cuộc khai thác lớn ở những di tích lịch sử Hoa Lộc (1976), Đông Sơn (1976, lần ba), Núi Nấp (1977), Quỳ Chử (1978), Cồn Cấu, Mả Chùa, Bái Tê, Đông Tiến (1979, 1980). Các nhà khảo cổ học đã nhận được thấy những văn hoá Tiền Đông Sơn rất khác với lưu vực sông Hồng. Kết quả của những đợt nghiên cứu và phân tích này là đã xác lập được một phổ hệ tăng trưởng văn hoá Đông Sơn ở Bắc Trung Bộ: Cồn Chân Tiên – Bái Man – Quỳ Chử – Đông Sơn.
Ở quá trình này, tại lưu vực sông Lam, những nhà khảo cổ học đã phát hiện và khai thác di chỉ Làng Vạc vào năm 1973. Mặc dù số lượng di tích lịch sử Đông Sơn được phát hiện không nhiều nếu không thích nói là rất ít, nhưng điều này đã và đang thể hiện hữu mạo của những quá trình văn hoá Tiền Đông Sơn ở sông Lam, khác lạ với vùng sông Mã và sông Hồng. Có những cuộc khai thác lớn như Rú Trăn (1975), Làng Vạc (1981), Đồng Mỏm (1976), Đền Đồi (1983). Một phổ hệ thời đại kim khí ở lưu vực sông Lam cũng được làm sáng tỏ: Đền Đồi – Rú Cật – Rú Trăn – Làng Vạc.
Thành tựu nghiên cứu và phân tích khảo cổ học trong thời kỳ này còn có một ý nghĩa lớn là xác lập được diện mạo của những văn hoá Tiền Đông Sơn ở những vùng rất khác nhau. Những văn hoá này tăng trưởng và hoà quyện với nhau để từ từ tiến lên một nền văn hoá chung, thống nhất trong phong phú chủng loại: Văn hoá Đông Sơn. Sự xuất hiện của những quá trình văn hóa truyền thống Tiền Đông Sơn là dẫn chứng đầy thuyết phục về nguồn gốc địa phương của văn hóa truyền thống Đông Sơn, xác lập văn hóa truyền thống Đông Sơn được hình thành tại chỗ từ những quá trình văn hóa truyền thống Tiền Đông Sơn trên những lưu vực sông Hồng, sông Mã và sông Cả. Tất nhiên, trong quy trình hình thành và tăng trưởng, văn hóa truyền thống Đông Sơn tiếp thu có tinh lọc những yếu tố văn hóa truyền thống của những nền văn hóa cổ truyền truyền thống lân cận, đa phần là văn hóa truyền thống Điền và văn hóa truyền thống Hán.
Ngoài việc xác lập diện mạo những nền văn hoá, những nhà khảo cổ học đã và đang đi sâu nghiên cứu và phân tích nhiều yếu tố của văn hóa truyền thống Đông Sơn như luyện kim, hoạt động giải trí và sinh hoạt kinh tế tài chính, đời sống vật chất, tinh thần, những loạt di vật độc lạ và rất khác nhau như trống đồng Đông Sơn, những loại vũ khí, những đồ trang sức đẹp bằng đồng đúc. Từ năm 1990 tới nay là thời kỳ tăng trưởng mạnh mẽ và tự tin của công cuộc nghiên cứu và phân tích văn hóa truyền thống Đông Sơn với việc hợp tác với những học giả quốc tế. Năm 1990, khu mộ địa Làng Vạc được khai thác lần thứ hai với quy mô lớn, có sự tham gia của những nhà khảo cổ học Nhật. Năm 1991, những di chỉ Xóm Đình và Đồng Mỏm được khai thác với việc hợp tác của những nhà khảo cổ học Nhật Bản. Cuộc hợp tác khai thác giữa những nhà khảo cổ học Việt Nam và Nước Hàn tại di chỉ Đình Tràng (Tp Hà Nội Thủ Đô) vào năm 2010 đã góp thêm phần làm sáng tỏ văn hóa truyền thống Đông Sơn vùng đồng bằng Bắc Bộ. Cũng nên phải kể tới cuộc khai thác Thành Dền được tiến hành do những nhà khảo cổ học Việt Nam hợp tác với Mỹ; cuộc khai thác Tràng Kênh phối hợp giữa những nhà khảo cổ học Việt Nam và Hồng Kông, v.v..
Thời kỳ này cũng luôn có thể có nhiều phát hiện khảo cổ học quan trọng ngẫu nhiên trong tâm đất. Tiêu biểu là việc phát lộ hơn hai chục chiếc trống Đông Sơn trên những quả đồi ven sông Hồng ở thành phố Tỉnh Lào Cai, hay như thể vị trí tại Động Xá (Hưng Yên), một khu mộ Đông Sơn với những quan tài thân cây khoét rỗng được phát hiện ngẫu nhiên trong quy trình nhân dân đào mương làm thủy lợi. Đây là những góp phần cho việc nhận thức về một TT văn hóa truyền thống Đông Sơn ở vùng cực Bắc.
1.3. Trong quy trình nghiên cứu và phân tích về văn hóa truyền thống Đông Sơn, những nhà khảo cổ học Việt Nam đã có nhiều khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích vừa mang tính chất chất tổng hợp vừa mang tính chất chất nâng cao. Tiêu biểu là những tác phẩm Những vết tích thứ nhất của thời đại đồng thau ở Việt Nam (Lê Văn Lan, Phạm Văn Kỉnh, Nguyễn Linh, 1963); bốn tập Kỷ yếu Hùng Vương dựng nước do Viện Khảo cổ học xuất bản; Trống Đông Sơn (Phạm Minh Huyền, Nguyễn Văn Huyên, Trịnh Sinh, 1987); Dong Son drums in Viet Nam (Phạm Huy Thông, 1990); Văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam (Hà Văn Tấn, 1994); Văn hóa Đông Sơn tính thống nhất và phong phú chủng loại (Phạm Minh Huyền, 1996); Khảo cổ học Việt Nam, tập II (Hà Văn Tấn, 1999). Ngoài những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích trên, đã có hàng trăm bài nghiên cứu và phân tích di tích lịch sử, di vật Đông Sơn công bố trên những tạp chí chuyên ngành, hoặc trong Kỷ yếu Những phát hiện mới khảo cổ học xuất bản thường niên.
Bên cạnh những tác phẩm đề cập đến văn hóa truyền thống Đông Sơn của những tác giả Việt Nam, đã xuất hiện một số trong những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích của những học giả quốc tế đề cập đến những yếu tố tương quan đến thời đại kim khí vùng Khu vực Đông Nam Á và Nam Trung Quốc.
Cho đến nay, văn hóa truyền thống Đông Sơn đã trải qua 90 năm phát hiện và nghiên cứu và phân tích. Các nhà khoa học đã xử lý và xử lý được nhiều yếu tố, nhưng cũng còn nhiều yếu tố cần làm sáng tỏ. Đó cũng đó là nguyên do vì sao văn hóa truyền thống Đông Sơn đến nay vẫn là đề tài có sức hút lớn niềm phấn khích nghiên cứu và phân tích của những nhà khoa học trên con phố tìm hiểu lịch sử dân tộc bản địa dựng nước và giữ nước của dân tộc bản địa.
2. Những nhận thức cơ bản về văn hóa truyền thống Đông Sơn
2.1. Không gian phân bổ di tích lịch sử Đông Sơn
Cho đến nay, theo thống kê gần khá đầy đủ, đã có trên 400 di tích lịch sử Đông Sơn được phát hiện và nghiên cứu và phân tích. Các nhà khảo cổ khá thống nhất yếu tố địa vực phân bổ văn hoá Đông Sơn cơ bản trùng với địa phận miền Bắc Việt Nam lúc bấy giờ.
Trên 400 di tích lịch sử Đông Sơn đã được nghe biết ở Việt Nam, có phạm vi phân bổ từ biên giới của Việt Nam với Trung Quốc về phía bắc; với biên giới Việt – Lào ở phía tây; với tỉnh Quảng Bình ở phía nam. Trong số đó gồm có đủ những di tích lịch sử khảo cổ tiêu biểu vượt trội như những di chỉ cư trú; di tích lịch sử mộ táng; di chỉ – di tích lịch sử cư trú- mộ táng; di tích lịch sử xưởng, di chỉ – di tích lịch sử cư trú – xưởng; và nhiều nhất là những di tích lịch sử tìm thấy hiện vật lẻ tẻ.
Cư dân Đông Sơn sống triệu tập ở vùng đồng bằng là đa phần, nơi có đất đai to lớn thích thích phù hợp với Đk canh tác nông nghiệp trồng lúa nước. Mật độ dân cư Đông Sơn ở vùng núi thưa thớt hơn. Các nhà nghiên cứu và phân tích đã chỉ ra rằng, một trong những quy luật cư trú trong thời Đông Sơn là những khu vực giao nhau giữa những dòng suối, dòng sông, những ngã ba sông đều là những khu vực có những TT kinh tế tài chính, xã hội vững mạnh đương thời. Mỗi TT gồm có một di tích lịch sử lớn và có một số trong những những di tích lịch sử nhỏ xung quanh hoặc TT gồm nhiều di tích lịch sử phân bổ triệu tập. Giữa những TT này còn có quan hệ ngặt nghèo, thường có sự giao lưu trao đổi lẫn nhau, điều này tạo ra sắc thái Đông Sơn là một văn hóa truyền thống thống nhất trong phong phú chủng loại. Điều kiện tự nhiên ở ba lưu vực sông Hồng, sông Cả và sông Lam đã phục vụ nhu yếu được nhu yếu sản xuất nông nghiệp và tăng trưởng kinh tế tài chính của xã hội người Đông Sơn. Các di tích lịch sử làng cổ, mộ táng cổ phân bổ khá dầy đặc ở dọc những sông này, trọn vẹn có thể kể ra những di tích lịch sử nổi tiếng đều ở vùng ven sông như Làng Cả (ngã ba sông Hồng – sông Đà – sông Lô), Cổ Loa (ven sông Hoàng Giang, sông Hồng), Đông Sơn (ven sông Mã), Làng Vạc (ven sông Hiếu).
Các khu mộ táng đông Sơn thường phân bổ gần kề những di chỉ cư trú. Mộ táng Đông Sơn không những nhiều về số lượng, mà còn phong phú phong phú chủng loại về phương pháp mai táng, như mộ huyệt đất không quan tài, mộ thân cây khoét rỗng, mộ nồi, mộ vò, v.v..
2.2. Niên đại và những quá trình tăng trưởng
Đến nay, phần lớn những nhà nghiên cứu và phân tích trong và ngoài nước đều thống nhất xếp văn hóa truyền thống Đông Sơn vào thời điểm cuối thời đại đồng thau, đầu thời đại đồ sắt.
Căn cứ vào sự diễn biến địa tầng của một số trong những di tích lịch sử có địa tầng dầy như Đồng Đậu, Đình Tràng, cũng như nhờ vào tổng hợp những di vật đồ đồng, đồ gốm và đồ sắt cùng những niên đại được xác lập bằng phương pháp niên đại C14, hầu hết những nhà nghiên cứu và phân tích xếp văn hóa truyền thống Đông Sơn có niên đại khoảng chừng từ thế kỷ VII trước Công nguyên đến thế kỷ I-II sau Công nguyên. Trong khoảng chừng gần 1000 năm tăng trưởng, văn hóa truyền thống Đông Sơn trải qua hai quá trình tăng trưởng kế tục nhau: Giai đoạn sớm, văn hóa truyền thống Đông Sơn chưa tồn tại đồ sắt, chưa chịu tác động của văn hóa truyền thống Hán. Giai đoạn muộn, văn hóa truyền thống Đông Sơn đã xuất hiện đồ sắt và quá nhiều chịu tác động của yếu tố văn hóa truyền thống Hán được thể hiện trên đồ gốm và đồ đồng .
2.3. Đặc trưng bộ sưu tập hiện vật văn hóa truyền thống Đông Sơn
Hiện vật văn hóa truyền thống Đông Sơn vô cùng phong phú, phần lớn được phát hiện trong những di chỉ cư trú và khu mộ táng. Không ít hiện vật Đông Sơn được phát hiện một cách ngẫu nhiên, lẻ tẻ, nhưng cũng quan trọng. Chẳng hạn, trống đồng Ngọc Lũ, trống Hoàng Hạ, trống Cổ Loa I hay thạp đồng Đào Thịnh, kho mũi tên đồng Cổ Loa, v.v. đều được phát hiện ngẫu nhiên, không phải qua khai thác mà có.
Hiện vật văn hóa truyền thống Đông Sơn gồm nhiều vật liệu khác rất khác nhau như đồ đá, đồ đồng, đồ sắt, đồ gốm, đồ thủy tinh, đồ gỗ, đồ xương, v.v.. Trong số những loại hiện vật trên, số lượng nhiều nhất, đẹp tuyệt vời nhất có tính tiêu biểu vượt trội là nhóm đồ đồng, chúng được người xưa tạo ra với kỹ thuật đúc điêu luyện và trình độ thẩm mỹ và làm đẹp cao. Đồ đồng không những nhiều về số lượng, mà còn phong phú về hình loại. Đó là những công cụ sản xuất như rìu, bôn, lưỡi liềm, lưỡi cày, lưỡi đục, lưỡi câu; những vật dụng sinh hoạt như thạp, thố, âu, bình, quả cân, muôi, thìa; những loại vũ khí như dao găm, giáo, lao, mũi tên, mảnh hộ tâm phiến; những loại đồ trang sức đẹp như vòng ống, vòng tay; những loại nhạc khí như trống, chuông, sênh v.v..
Trong những hiện vật đồ đồng, thì trống Đông Sơn sẽ là di vật tiêu biểu vượt trội cho văn minh của người Việt cổ thời dựng nước. Đến nay, người ta đã tìm thấy hơn 500 trống Đông Sơn, nổi bật nổi bật là trống Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Cổ Loa v.v…
2.4. Các ngành kinh tế tài chính cơ bản của văn hóa truyền thống Đông Sơn
Nghiên cứu bộ di vật văn hóa truyền thống Đông Sơn, biểu trưng của sức sản xuất Đông Sơn, toàn bộ chúng ta trọn vẹn có thể thấy được sự tăng trưởng của những ngành kinh tế tài chính đặc trưng, cạnh bên một đời sống tinh thần rất là phong phú của dân cư Đông Sơn.
2.4.1. Nông nghiệp
Người Đông Sơn là những người dân làm ruộng nước một cách thành thạo. Khảo cổ học đã phục vụ nhu yếu nhiều dẫn chứng trực tiếp của nghề nông nghiệp trồng lúa nước. Ngay từ quá trình văn hoá Tiền Đông Sơn, chứng tích của hạt gạo cháy đã tìm kiếm được ở vị trí Đồng Đậu (Vĩnh Phúc). Đến thời Đông Sơn thì những dấu tích thóc lúa trở nên phổ cập hơn. Cuộc khai thác Làng Cả năm 1976 đã phát hiện một số trong những khuôn đúc bằng đất sét có thành phần đất sét trộn với bã thực vật lẫn dấu tích của vỏ trấu. Tại vị trí Đông Tiến, lần khai thác năm 1979 cũng tìm kiếm được những cục đất có 11 dấu vết vỏ trấu. Ở vị trí Làng Vạc, mấy đợt khai thác cũng tìm kiếm được nhiều vỏ trấu lẫn hạt thóc còn nguyên chưa bị cháy chứa trong thạp đồng.
Tài liệu về nông nghiệp Đông Sơn còn được phản ánh qua những thư tịch xưa. Sách Giao Châu ngoại vực ký cho biết thêm thêm: “Đất Giao Chỉ xưa khi chưa phân thành quận huyện, ruộng đất có ruộng Lạc, ruộng đó theo nước thủy triều lên xuống, dân khẩn ruộng này mà ăn nên gọi là dân Lạc”. Sách Thuỷ Kinh Chú của Lịch Đạo Nguyên viết về việc đất Giao Chỉ, Cửu Chân có ruộng lúa hai mùa. Truyền thuyết “Bánh chưng bánh dầy” cũng phản ánh sự tồn tại của lúa nếp và một trong những cách chế trở thành phầm nông nghiệp này.
Ngoài những chứng cứ trực tiếp từ dấu tích lúa gạo, những nhà khảo cổ học còn thu được nhiều loại di vật tương quan đến việc sản xuất nông nghiệp và chế biến những thành phầm từ thóc lúa như cầy, cuốc, liềm, lưỡi hái, chõ đồ xôi, v.v…
Bên cạnh việc trồng lúa nước, còn tồn tại việc trồng lúa nương trên những vùng núi và trung du của những xã hội dân cư nhỏ ở phân tán. Ngoài trồng lúa ra, dân cư Đông Sơn còn trồng nhiều loại cây lấy củ, cây rau, lấy hạt, mà tài liệu phân tích bào tử phấn hoa đã và đang cho toàn bộ chúng ta biết xuất hiện trong những tầng văn hoá của làng cổ Đông Sơn.
2.4.2. Chăn nuôi
Một ngành kinh tế tài chính gắn chặt với nông nghiệp, nhất là vào thời cổ đại, đó là chăn nuôi. Các dẫn chứng khảo cổ đã cho toàn bộ chúng ta biết, dân cư Đông Sơn đã biết thuần dưỡng và sử dụng trâu, bò làm sức kéo sản xuất nông nghiệp. Người Đông Sơn còn nuôi chó, thú hoang dã quen thuộc từ bao đời nay. Hình ảnh con chó được khắc hoạ trên rìu đồng gót vuông ở Gò De, Làng Cả trong cảnh đang đón đầu hươu trong một cảnh đi săn.
Voi là thú hoang dã được người Đông Sơn thuần dưỡng phục vụ cho việc đánh trận và chuyên chở vật dụng. Tài liệu khảo cổ học đã đã cho toàn bộ chúng ta biết hình ảnh của voi trên nhiều tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ. Tượng voi có trống đồng đặt trên sống lưng xuất hiện trên phần cán dao găm tìm kiếm được ở Làng Vạc. Xương voi còn tìm kiếm được trong tầng văn hoá của vị trí Đông Sơn hay Gò Chiền Vậy.
Một số loài thú hoang dã khác (như lợn, gà, dê) cũng luôn có thể có nhiều kĩ năng đã được người Đông Sơn nuôi. Các nguồn tài liệu đã cho toàn bộ chúng ta biết, vào thời văn hóa truyền thống Đông Sơn chăn nuôi mới dừng ở một quy mô nhỏ, làng xã là đa phần. Chăn nuôi chưa trọn vẹn tách thoát khỏi nông nghiệp như một số trong những vùng khác trên toàn thế giới.
2.4.3. Luyện kim
Trong thuở nào hạn dài, vào hơn nửa thời gian đầu thế kỷ trước, những học giả phương tây nhận định rằng, người chủ văn hóa truyền thống Đông Sơn đã gia nhập kỹ thuật luyện kim từ bên phía ngoài. Trên thực tiễn khảo cổ học trong suốt mấy chục năm qua đã tìm kiếm được lời giải đầy sức thuyết phục về việc người Đông Sơn đã nắm vững và tăng trưởng kỹ thuật luyện kim ở trình độ cao.
Thực ra, ngay từ thời Tiền Đông Sơn, người xưa đã nghe biết luyện đồng, khi đó họ đã pha chế được sắt kẽm kim loại tổng hợp đồng và thiếc. Hợp kim hai thành phần này đã có ở văn hoá Phùng Nguyên, quá trình mở đầu cho thời đại Kim Khí ở châu thổ sông Hồng. Đến quá trình văn hoá Đồng Đậu và Gò Mun, dân cư cổ đã biết phương pháp cho thêm acxênic và antimoan vào sắt kẽm kim loại tổng hợp để chế tác những mũi tên sắc bén hơn. Chủ nhân văn hoá Tiền Đông Sơn đã nghe biết sắt kẽm kim loại tổng hợp đồng – thiếc.
Bước sang thời kỳ văn hóa truyền thống Đông Sơn, những người dân thợ kim khí đã biết cho thêm thành phần chì, tạo ra sắt kẽm kim loại tổng hợp
đồng-chì-thiếc. Đây là yếu tố gây ra sự đột biến về kỹ thuật luyện kim. Chính nhờ nắm vững thuật luyện kim mà người chủ Đông Sơn đã trọn vẹn làm chủ được trong toàn bộ những quy trình của quy trình đúc đồng, tạo ra nhiều thành phầm có kích cỡ lớn, có mức giá trị về mặt nghệ thuật và thẩm mỹ (trống, thạp, chuông) mà ở những quá trình trước không thể làm được.
Người Đông Sơn đã biết sử dụng ít ra là 11 loại sắt kẽm kim loại tổng hợp, biết lựa chọn sắt kẽm kim loại tổng hợp phù thích phù hợp với những loại dụng cụ có hiệu suất rõ ràng.
Tại một số trong những di chỉ Đông Sơn, những nhà khảo cổ học đã tìm kiếm được quá nhiều khuôn đúc đồng bằng sa thạch hay bằng đất sét. Nhiều khuôn đúc bằng đất sét vốn để làm đúc dao găm, dáo đồng, đồ trang sức đẹp tìm thấy ở Làng Cả, Làng Vạc, Lãng Ngâm và nhiều di chỉ Đông Sơn khác. Đặc biệt quan trọng là, khuôn đúc trống đồng đã và đang tìm kiếm được ở quá trình muộn hơn tại vị trí Luy Lâu, Bắc Ninh. Đây là mảnh khuôn đúc trống duy nhất cho tới nay tìm kiếm được, là dẫn chứng đầy thuyết phục việc dân cư Việt cổ đã đúc trống đồng.
Quan sát những chiếc trống Đông Sơn tiêu biểu vượt trội như trống Ngọc Lũ, Hoàng Hạ, Sông Đà, Cổ Loa, toàn bộ chúng ta không thể không thán phục sự tài khéo của thợ đúc Đông Sơn xưa từ góc nhìn kỹ thuật đến mỹ thuật. Có thể nói, người chủ văn hóa truyền thống Đông Sơn đã đạt đến đỉnh điểm của nghề luyện đồng.
Bên cạnh việc tăng trưởng nghề luyện kim, nhiều ngành thủ công truyền thống cuội nguồn, tiếp nối từ những văn hoá thời Tiền Đông Sơn vẫn được duy trì và tăng trưởng. Đó là nghề làm đồ đá, làm gốm, dệt vải, nghề mộc, nghề nấu thuỷ tinh…
2.5. Đời sống tinh thần
Thành tựu phát hiện và nghiên cứu và phân tích văn hóa truyền thống Đông Sơn đã cho toàn bộ chúng ta biết dân cư văn hóa truyền thống Đông Sơn có một đời sống tinh thần rất phong phú.
Trước hết phải kể tới tư duy kỹ thuật Đông Sơn mà đỉnh điểm là thuật luyện kim. Chủ nhân Đông Sơn đã nắm vững kỹ thuật luyện kim và đúc đồ đồng. Chính tư duy kỹ thuật này đã tạo ra hàng loạt chế phẩm công cụ sản xuất, những công cụ này làm cho sức sản xuất thời Đông Sơn có những bước nhảy vọt so với những thời kỳ trước. Những tinh hoa vật chất của văn hóa truyền thống Đông Sơn thể hiện qua những chiếc trống đồng, thạp đồng, trang sức đẹp bằng đồng đúc là thành phầm của tư duy kỹ thuật và mỹ thuật đã đạt đến đỉnh điểm của tư duy đương thời.
Từ nhiều nguồn tư liệu rất khác nhau, những nhà khoa học nhận định rằng, vào thời kỳ văn hóa truyền thống Đông Sơn, dân cư văn hóa truyền thống Đông Sơn đã phát sinh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, sùng bái những anh hùng, những thủ lĩnh. Bên cạnh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, người Đông Sơn còn bảo lưu những tàn dư của những hình thức tôn giáo nguyên thuỷ như: tín ngưỡng vật tổ, ma thuật, phồn thực với những nghi lễ cầu mùa, vạn vật tăng trưởng. Nhiều phong tục tập quán được hình thành nói lên sự phong phú và tăng trưởng của đời sống tinh thần trong xã hội Đông Sơn như tục xăm mình, ăn trầu cau, tục giã cối, tục ăn đất, tục cưới xin, tục ma chay, chôn cất người chết trong mộ đất, mộ có quan tài hình thuyền, chôn trong nồi vò. Lễ hội bấy giờ khá phổ cập, là một phần quan trọng trong đời sống tinh thần của dân cư Đông Sơn, trong số đó rực rỡ nhất là ngày hội mùa với nhiều nghi lễ như đâm trâu, bò và những hình thức diễn xướng dân gian.
Chủ nhân văn hóa truyền thống Đông Sơn có tư duy thẩm mỹ và làm đẹp cao, rất thích vẻ đẹp và hướng tới vẻ đẹp. Nghệ thuật Đông Sơn trở thành đỉnh điểm của nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình thời Hùng Vương. Nếu như ở những văn hóa truyền thống trước Đông Sơn, những hoa văn đẹp tuyệt vời nhất được triệu tập trên đồ gốm, thì đến văn hóa truyền thống Đông Sơn, tinh hoa của nghệ thuật và thẩm mỹ trang trí được thể hiện trên đồ đồng.
Nghệ thuật âm nhạc cũng tăng trưởng. Có nhiều nhạc cụ được sản xuất và sử dụng như bộ gõ có trống đồng, trống da, chuông nhạc, phách, bộ hơi có khèn. Trong những nhạc cụ, tiêu biểu vượt trội nhất là trống đồng. Trống đồng được sử dụng phổ cập trong những buổi tế, lễ, hội hè, ca múa. Ngoài hiệu suất cao nhạc cụ, trống đồng Đông Sơn được định hình và nhận định như hình tượng quyền lực tối cao của những thủ lĩnh.
Nghệ thuật múa, ca thể hiện khá rõ rệt ở những hình khắc trên trống đồng. Trên trống đồng Ngọc Lũ có cảnh người hóa trang lông chim đang nhảy múa theo nhịp đánh của dàn nhạc cụ trống, chiêng, hoặc tượng đồng Đông Sơn thể hiện hai người cõng nhau, vừa thổi khèn, vừa nhảy múa.
2.6. Phân hóa xã hội và sự hình thành Nhà nước sơ khai
Nguồn tài liệu thư tịch cổ và truyền thuyết dân gian đã đã cho toàn bộ chúng ta biết bóng hình của một nước sơ khai thời Hùng Vương. Dưới thời Hùng Vương có Lạc hầu, Lạc tướng, quan lang, mỵ nương, lạc dân. Thành tựu nghiên cứu và phân tích khảo cổ học trong mấy chục năm qua đã chứng tỏ sự hình thành một Quốc gia Văn Lang, tiếp đó là Âu Lạc và một nhà nước sơ khai đã Ra đời trên cơ sở nền văn hóa cổ truyền truyền thống Đông Sơn.
Để nhận diện được sự hình thành của Nhà nước sơ khai Âu Lạc, những nhà nghiên cứu và phân tích đã dựa vào một số trong những tiền đề quan trọng sau để chứng tỏ:
Thứ nhất về Đk kinh tế tài chính, xã hội, có nhiều dẫn chứng khảo cổ học sáng tỏ sự tăng trưởng vượt bậc của nền kinh tế thị trường tài chính Đông Sơn so với những thời kỳ trước. Vào thời kỳ này sức sản xuất đã tiếp tục tăng trưởng rất mạnh mẽ và tự tin và toàn vẹn. Các ngành kinh tế tài chính nông nghiệp, thủ công nghiệp, trao đổi đã tương hỗ lẫn nhau thúc đẩy sự tăng cấp cải tiến trong những ngành. Ngành luyện kim đồng tăng trưởng đỉnh điểm cùng với việc Ra đời của kỹ thuật luyện và chế biến đồ sắt đã tạo ra những thành phầm phục vụ sản xuất rất sắc bén đạt kết quả cao cực tốt. Vào thời Đông Sơn đã tạo ra những TT sản xuất thủ công thể hiện tính trình độ hóa cao trong một số trong những di tích lịch sử tiêu biểu vượt trội như cụm công xưởng chế tác đồ trang sức đẹp Cồn Cấu – Bái Tê – Núi Nấp, công xưởng chế tác khuyên tai đá Núi Sen, khu đúc mũi tên đồng Đền Thượng, v.v..
Sự tăng trưởng của kinh tế tài chính xã hội đã tạo ra những khu định cư TT mà ở đó có những nơi đóng vai trò nổi trội. Sự phân bổ của những di tích lịch sử Đông Sơn đã cho toàn bộ chúng ta biết, những khu định cư tại một số trong những vùng tạo thành những cụm TT như TT Đào Thịnh (Yên Bái), TT Làng Cả (Phú Thọ), TT Cổ Loa (Tp Hà Nội Thủ Đô), TT Việt Khê (Hải Phòng Đất Cảng), TT Đông Sơn (Thanh Hóa), TT Làng Vạc (Nghệ An), v.v.. Có thể đó là TT của những “bộ” của nước Văn Lang và trọn vẹn có thể cả Âu Lạc. Cho đến nay, những nhà khảo cổ đã chỉ ra được 11 TT kinh tế tài chính xã hội như vậy. Trong những “tộc” của nước Văn Lang thì “tộc” Làng Cả có kĩ năng là TT lớn số 1 mà thư tịch cũng từng nói tới việc nằm vị trí ngã ba sông của Kinh đô Văn Lang xưa.
Sức sản xuất cao của nền kinh tế thị trường tài chính Đông Sơn đã đem lại những thành phầm dư thừa trong xã hội. Sự phân hóa thâm thúy trong những phương thức kiếm sống và phân loại thành phầm lao động đã dẫn đến việc phân hóa xã hội, sự chênh lệch về của cải và vị thế. Điều này thể hiện rất rõ ràng trong chênh lệch về số lượng và giá trị của đồ tùy táng trong những ngôi mộ Đông Sơn.
Thứ hai, khi tổ tiên ta xộc vào thời kỳ dựng nước cũng là lúc cuộc đấu tranh bảo vệ thành quả lao động và xây dựng sáng tạo nên đưa ra đồng thời, và cũng vô cùng bức thiết. Vào thời kỳ văn hóa truyền thống Đông Sơn, xung đột vũ trang có khunh hướng ngày càng tăng so với những quá trình trước. Tài liệu khảo cổ học đã cho toàn bộ chúng ta biết số lượng vũ khí tăng thêm đột ngột với nhiều quy mô rất khác nhau. Chiến tranh đang trở thành hiện tượng kỳ lạ khá phổ cập được thể hiện thành những cuộc xung đột bên trong giữa những bộ tộc và chống ngoại xâm bên phía ngoài. Sự rình rập đe dọa xâm lăng của thế lực phong kiến từ bên phía ngoài khiến ý thức dân tộc bản địa của những người dân Việt cổ nảy nở, họ sớm đoàn kết lại trong khối xã hội chung để chiến đấu giữ gìn độc lập lãnh thổ. Và nhu yếu phải tổ chức triển khai nhau lại để chống quân địch bên phía ngoài đã yên cầu phải sớm có một nhà nước Ra đời.
Vào cuối thời Đông Sơn, sức ép xâm lấn từ phương Bắc luôn là mối mối rình rập đe dọa rình rập. Việc Thục Phán An Dương Vương chỉ huy xây thành Cổ Loa nằm trong toàn cảnh lịch sử dân tộc bản địa như vậy. Sự phát hiện hàng vạn mũi tên đồng tại vị trí Cầu Vực trong khu thành Cổ Loa là minh chứng đầy thuyết phục về kho vũ khí của một đội nhóm quân thường trực bảo vệ Kinh thành nước Âu Lạc.
Thứ ba, trong quy trình tăng trưởng, dân cư văn hóa truyền thống Đông Sơn mở rộng không khí sống sót, sở hữu và bước tiên phong khai thác những đồng bằng châu thổ những dòng sông lớn, trong số đó châu thổ sông Hồng là một địa phận thuận tiện cho việc tăng trưởng kinh tế tài chính, đặc biệt quan trọng kinh tế tài chính nông nghiệp trồng lúa nước. Để giành thắng lợi trong cuộc đấu tranh khai thác đất hoang, chống lũ lụt hạn hán, tăng trưởng nghề nông, trồng lúa nước, yếu tố trị thủy được đặt lên số 1. Để làm được việc đó, con người nên phải chung sức, link trong một tổ chức triển khai và nên phải có một tổ chức triển khai để điều hành quản lý việc làm chung. Đó là yêu cầu bức thiết, là tiền đề thúc đẩy sự Ra đời sớm của nhà nước vào thời điểm cuối thời Đông Sơn.
Sự Ra đời và tăng trưởng của Nhà nước sơ khai là góp phần lớn số 1 của thời Đông Sơn với nền độc lập tự chủ của dân tộc bản địa Việt Nam. Đây là cơ sở, nền tảng vững chãi cho việc hình thành và tăng trưởng của những nhà nước phong kiến sau này. Bên cạnh đó, đời sống văn hóa truyền thống Đông Sơn là nền tảng cơ bản nhất, hình thành nên truyền thống dân tộc bản địa, mà trong quy trình bị Bắc thuộc nó vẫn không làm biến mất, không trở thành đồng hóa, vẫn tồn tại mãnh liệt và trỗi dậy sau 1000 năm Bắc thuộc.
2.7. Mối quan hệ văn hóa truyền thống Đông Sơn với những vùng lân cận
Văn hóa Đông Sơn là một nền văn hóa cổ truyền truyền thống năng động, cởi mở, có mối giao lưu rộng tự do với những nền văn hoá khác trong khu vực liền kề.
2.7.1. Quan hệ với văn hóa truyền thống Sa Huỳnh Văn hóa Sa Huỳnh phân bổ đa phần ở miền Trung việt nam, có khung niên đại tương tự văn hóa truyền thống Đông Sơn nằm trong tầm thế kỷ IV-V trước Công nguyên đến thế kỷ I-II sau Công nguyên. Do có địa phận phân bổ liền kề nhau, nên chúng có sự tác động lẫn nhau rất mạnh mẽ và tự tin.
Các nhà khảo cổ học đã chỉ ra những tác động từ văn hoá Đông Sơn đến văn hoá Sa Huỳnh thể hiện triệu tập nhất ở quy mô di tích lịch sử mộ đất (loại mộ đất rải gốm, kè gốm được phát hiện trong một số trong những di tích lịch sử văn hóa truyền thống Sa Huỳnh như Gò Mả Vôi, Tiên Lãnh, Gò Quê). Đây là táng thức phổ cập của văn hóa truyền thống Đông Sơn, đặc trưng nhất là trong khu mộ táng Làng Vạc. Đặc biệt, nhóm hiện vật đồ đồng phát hiện ở những vị trí Gò Mả Vôi, Bình Yên, Tiên Lãnh, Phú Hòa (Quảng Nam), Gò Quê (Bình Định), Cồn Ràng (Thừa Thiên Huế), v.v.. là những sưu tập đồ đồng mang đặc trưng của văn hoá Đông Sơn.
Những dấu ấn của yếu tố Đông Sơn trong văn hóa truyền thống Sa Huỳnh còn được thể hiện qua những chiếc trống đồng Đông Sơn phân bổ trong không khí văn hoá Sa Huỳnh. Trên hầu hết những tỉnh miền Trung như Thừa Thiên – Huế, Quảng Nam, Tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa đều phát hiện những chiếc trống thuộc nhóm sớm của Đông Sơn.
Những tư liệu khảo cổ học đã cho toàn bộ chúng ta biết mức độ tác động lẫn nhau của hai văn hóa truyền thống này còn có sự khác lạ, trong số đó ảnh
hưởng từ Đông Sơn đến Sa Huỳnh thể hiện khá phổ cập trên vùng phân bổ của văn hóa truyền thống Sa Huỳnh. Trong khi đó, vùng tác động đậm nét của văn hóa truyền thống Sa Huỳnh chỉ ghi nhận trong phạm vi vùng Bắc Trung Bộ (Nghệ An – Thanh Hóa).
2.7.2. Quan hệ với khu vực Nam Trung Quốc
Văn hoá đồ đồng Vân Nam có mối liên hệ rõ ràng với văn hoá đồ đồng Bắc Việt Nam từ rất sớm. Có thể vào thời kỳ Vạn Gia Bá, khoảng chừng thế kỷ VIII đến thế kỷ V trước Công Nguyên, giữa Vân Nam và Bắc Việt Nam đã có sự giao lưu mở rộng. Giai đoạn văn hóa truyền thống Điền, tiêu biểu vượt trội là Thạch Trại Sơn và Lý Gia Sơn, đã ghi lại bước tăng trưởng rực rỡ của văn hoá đồ đồng Vân Nam. Đây cũng là thời kỳ tăng trưởng mạnh mẽ và tự tin của quan hệ giữa văn hoá Đông Sơn với văn hoá Điền.
Nhìn chung, văn hoá Đông Sơn tác động tới vùng Lưỡng Quảng cũng luôn có thể có nhiều mức độ rất khác nhau. Những tài liệu khảo cổ mộ táng cổ đã cho toàn bộ chúng ta biết, nhóm Lạc Việt ở vùng phía nam Quảng Tây có quan hệ ngặt nghèo với nhóm Lạc Việt châu thổ sông Hồng và châu thổ sông Mã. Mối quan hệ này là trực tiếp, đa chiều có tác động qua lại.
Ở vùng Quảng Đông, tài liệu hiện biết đã cho toàn bộ chúng ta biết, loại trống Đông Sơn còn tìm thấy ít, đặc biệt quan trọng chưa tìm thấy trong mộ táng. Có thể dân cư Đông Việt hay Nam Việt cổ vùng châu thổ Châu Giang không phải là dân cư đúc và sử dụng trống đồng kiểu Đông Sơn. Sự xuất hiện những thạp đồng Đông Sơn ở Quảng Đông trọn vẹn có thể do trao đổi trải qua đường thủy, hoặc do tác động gián tiếp qua xã hội dân cư Lạc Việt vùng Quảng Tây. trái lại, những yếu tố văn hoá Sở, văn hoá Hán cũng từ Quảng Đông trực tiếp Viral xuống Bắc Việt Nam qua đường thủy hoặc gián tiếp qua khối Lạc Việt ở Quảng Tây.
2.7.3. Quan hệ với khu vực Khu vực Đông Nam Á
Văn hóa Đông Sơn có mối giao lưu rộng tự do với những nền văn hoá khác ở khu vực Khu vực Đông Nam Á lục địa và hải hòn đảo. Đáng lưu ý là, con phố giao lưu trên biển khơi đã đưa người chủ văn hoá Đông Sơn tiếp cận đến vùng xa xôi như bán hòn đảo Malaysia và quần hòn đảo Inđônêxia. Cũng phải kể tới những con phố giao lưu trên bộ, theo những thung lũng, ven sông suối lớn nằm sâu trong đất liền. Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy nhiều đồ đồng, nhất là trống đồng Đông Sơn ở Lào, Campuchia và Đông Bắc Thái Lan. trái lại tác động của những văn hóa truyền thống vùng này cũng thấy được trong văn hóa truyền thống Đông Sơn, tác động đó thể hiện qua một số trong những đồ trang sức đẹp như vòng ống, vòng tay hoặc một số trong những mô típ hoa văn trang trí trên đồ đồng.
Tài liệu khảo cổ học đã ghi nhận nhiều đợt giao lưu của người Đông Sơn đến với Khu vực Đông Nam Á lục địa và hải hòn đảo, trong số đó những đợt sớm trình làng vào khoảng chừng thế kỷ II-III tr.CN, khi mà nền văn hóa cổ truyền truyền thống Đông Sơn tăng trưởng cực thịnh, dân cư Đông Sơn đã mang những thành phầm đi giao lưu với những vùng đất khác theo như hình thức trao đổi sản phẩm & hàng hóa. Đấy đó là những minh chứng có sức thuyết phục lớn cho việc giao lưu văn hoá giữa xã hội dân cư Văn Lang – Âu Lạc với những xã hội dân cư những tộc người khác trong khu vực Khu vực Đông Nam Á thời tiền sử. Sự giao lưu văn hoá đã hỗ trợ văn hoá Đông Sơn có một sức sống mãnh liệt, hình thành bản lĩnh mang tính chất chất cách Việt: năng động, giao lưu rộng mở, nhưng không mất đi truyền thống riêng.
PGS. Trình Năng Chung
Tài liệu tìm hiểu thêm
Reply
6
0
Chia sẻ
– Một số Keyword tìm kiếm nhiều : ” đoạn Clip hướng dẫn Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng tiên tiến và phát triển nhất , Chia Sẻ Link Download Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng “.
Thảo Luận vướng mắc về Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng
Bạn trọn vẹn có thể để lại Comment nếu gặp yếu tố chưa hiểu nhé.
#Khu #vực #nào #thuộc #Hà #Nội #là #khu #vực #trung #tâm #của #văn #minh #Đông #Sơn #văn #minh #sông #Hồng Khu vực nào thuộc Tp Hà Nội Thủ Đô là khu vực TT của văn minh Đông Sơn văn minh sông Hồng
Bình luận gần đây